Alþýðublaðið - 19.06.1941, Blaðsíða 2

fimmtudagur 19. júní 1941. ÆIÞÝÐUBLAÐID
SrÖHFUM þessa alþingis er
nú lokið/ Það er hið 56.
löggjafarþing, en 71. samkoma
frá því alþingi var endurreist.
Frá stofnun alþingis eru liðin
1011 ár, en 679 frá því ísland
játaðist undir yfirráð erlends
konungs. Eitt ár er liðið síðan
meðferð hins æðsta valds í
málefnum ríkisins var aftur
flutt inn í landið, og nú segir
í fyrsta sinn kjörinn íslenzkur
ríkisstjóri alþingi slitið.
Aldrei hefir alþingi verið háð
við slík skilyrði sem nú. Er-
lendur her situr í landinu, en
utan valdssviðs íslenzkra laga
og býr við sjálftekinn rétt. Að
vísu eru hersveitir þessar frá
þjóð, sem jafnan hefir sýnt okk-
ur íslendingum fullan vinskap
og lítur svipuðum augum og
við á gildi lýðræðis og rétt
smárra þjóða til þess að ráða
sér sjálfar. Stjórn setuliðsins
hefir og lýst yfir því, að hún
muni á engan hátt hafa afskipti
af íslenzkum málefnum og vilji
virða rétt vorn í hvívetna. Skal
sá vilji ekki véfengdur. En heit-
orð þetta er bundið því skilyrði,
að eigi fari í bága við hennað-
arlega nauðsyn. Og mat slíkrar
nauðsynjar er á valdi herstjórn-
arinnar, en ekki íslendinga. Yið
eigum ekki annars úrkosta en
að vænta þess, að réttsýni og
drengskapur þeirra, er her-
stjórnina hafa, sé slíkur, að
* þeir misbeiti eigi þessu valdi,
og þá ekki síður hinu, að hver
Íslendingur gæti jafnan þeirrar
skyldu, að gefa ekkert réttmætt
tilefni til afskipta af íslenzkum
málefnum.
Stórveldastyrjöldin hefir nú
geisað í nærfellt 2 ár. Æ fleiri
þjóðir dragast inn í þenna hild-
arleik, og verða að láta frelsi
og sjálfsforræði -eftir dýrar
fórnir. Átökin harðna stöðugt.
Átakasvæðið færist nær og
nær. í 13 mánuði hefir herlið
annars aðila ófriðarins dvalið
hér. Hinn aðilinn hefir lýst yf-
ir því, að landið sé innan hern-
aðarsvæðisins, lagt blátt bann
við öllum siglingum að því og
frá og hótað að tortíma hverj-
um þeim, sem freistar að brjóta
það bann. Tugir sjómanna hafa
verið skotnir vopna- og varn-
arlausir og án fyrirvara. Flug-
vellir og afgreiðslustöðvar
skipa er að okkur fornspurðum
byggt hér í þarfir setuliðsins.
Flugvélar hins ófriðaraðilans
sjast öðru hverju sveima yfir
landinu, svo honum er sýnilega
kunnugt um þessar fram-
kværndir. Tundurduflum hefir
verið lagt nálægt ströndum
landsins og. fiskimiðum þess
þar með lokað. íslenzkir borg-
.arar hafa verið teknir og flutt-
ir úr landi, þar á meðal einn,
sem á setu á þessu alþingi, og
útgáfa íslenzks blaðs. verið
stöðvuð, allt án þess að málin
hafi verið' borin undir íslenzka
dómstóla. Stjórnarvöld ríkis og
bæja hafa gert ráðstafanir til
þess að flytja börn og konur úr
þeim bæjum, þar sem hættan
við loftárásir er talin mest, og
sveitir manna eru æfðar við
björgunarstörf, til þess að lið-
sinna særðu fólki og draga úr
tjóni af völdum slíkra árása.
Enginn veit, hvað hans bíður
Þlngslitaræða Har«
alds
næsta dag. Allt er í óvissu, ör-
yggi og afkoma.
Aldrei hafa viðfangsefni al-
þingis verið vandasamari en nú
Aldrei hafa starfsskilyrði þess
verið erfiðari en nú. En eins
og hver einstaklingur verður að
rækja dagleg störf og skyldur,
þrátt fyrir óvissu og öryggis-
leysi, á sama hátt verður al-
þingi að rækja sín störf, gegna
sínum skyldum.
Það hefir orðið hlutskipti
þessa alþingis að meta það og
úrskurða, hvort unnt væri að
láta fara fram almennar al-
þingiskosningar í samræmi við
tilgang stjórnarskrár og kosn-
ingalaga við þau skilyrði, sem
nú eru fyrir hendi. Alþingi gat
ekki vísað þeim vanda frá sér
án þess að bregðast skyldu
sinni. í stjórnarskrá íslands eru
engin ákvæði um það, að víkja
megi frá hinum almennu fyrir-
mælum um þetta efni, þótt svo
sé ástatt, sem nú er. En það er ’
viðurkennd réttarregla, að
nauðsyn sé lögum ríkari. Mat
alþingis varð á þá leið, að eigi
væri fært að treysta því, að
kosningar gætu fram farið með
eðlilegum hætti eða í samræmi
við tilgang stjórnarskrárinnar
og anda lýðræðisins, og úr-
skurður þess sá, að því skyldi
fresta almennum alþingiskosn-
ingum fyrst um sinn og fram-
lengja núverandi kjörtímabil,
þar til ástæður breytast þann-
ig, að fært þykir að láta kosn-
ingar fara fram. Það er einlæg
von okkar alþingismanna allra,
að þess verði sem skemmst að
bíða.
Þegar alþingi tekur upp störf
samkvæmt ályktun þessari,
verður það að sjálfsögðu, ef
gerðir þess verða véfengdar, að
hlíta úrskurði dómstóla lands-
ins um það, hvort hér hafi ver-
ið lengra gengið en heimilt var
og rétt og nauðsyn krafðist.
Og þess verður að vænta,
meðan almennar alþingiskosn-
ingar hafa eigi fram farið, að
alþingi gæti þess jafnan vand-
lega, að breyta ekki grundvall-
aratriðum löggjafar eða fram-
kvæmdavalds í landinu, nema
ótvíræða, knýjandi nauðsyn
beri til.
Skal þá vikið að öðrum þing-
störfum.,.
•Síðasta ár, og það, sem af er
þessu, verður að teljast mjög
hagstætt, að því er snertir fjár-
hagsafkomu ríkisins og lands-
manna yfirleitt. Þrátt fyrir
siglingaörðugleika og margvís-
legar hættur hefir tekizt að
flytja út afurðir þjóðarinnar og
að afla henni nægilegra nauð-
synja til lífsþarfa og til fram-
leiðslustarfseminnar. . Verður
þeim, sem hafa lagt líf í hættu
við þessi störf og náð slíkum
árangri, seint fullþakkað.
Verðlag á þýðingarmestu út-
flutningsvöru okkar, fiskinum,
hefir verið hátt, aflabrögð yf-
irleitt góð eða sr''nj]e fjár-
hagslegur árang r' slarfsemi
' landsmanna í heild því mjög
•*■
góður, jafnvel þótt tillit sé tek-
ið til hækkunar á verði að-
fluttra vara.
En hins er ekki að dyljast,
að allt er í óvissu um framtíð-
ina, og margt bendir til, að í
þessum efnum sé breyting í
vændum, cg erfiðir tímar fram
undan, einnig á þessu sviði.
Verðlag innanlands fer stöðugt
hækkandi og mjög hefir á flest-
um sviðum dregið úr þeim
framkvæmdum, sem í eru var-
anleg verðmæti. Ekki hefir
reynzt kleift að fylla þau skörð,
sem orðið hafa á skipastól okk-
ar, þótt nægilégt laust fé sé
fyrir hendi. Er það nú eitt höf-
uð-viðfangsefnið, sem framund-
an er, hversu bezt megi verja
þessu lausa fé þjóðinni til fram-
búðarnytja.
Hinar auknu tekjur atvinnu-
fyrirtækja og einstaklinga hafa
gert alþingi fært að breyta
skattalöggjöfinni mjög veru-
lega í þá átt, að létta skatta á
þeim, sem hafa lágiar tekjur
eða miðlungstekjur, og tryggja
þó ríkissjóði um leið rýmri
fjárhag. Jafnframt hefir alþingi
gert ráðstafanir til þess, með
ákvæðum hinna nýju skatta-
laga um Nýbyggingarsjóð, að
allmikill hluti hinna hærri
tekna verði lagður til hliðar til
endurnýjunar og aukningar
framleiðslutækjanna, og verði
þannig undirstaða vaxandi at-
vinnu og afraksturs, en eigi
eyðslueyrir.
Á sama hátt hafa hinar
auknu tekjur ríkissjóðs gert
Alþingi fært að sinna í ríkara
mæli en áður margháttuðum
verkefnum, er miða að því að
bæta afkomuskilyrði almenn-
ings og auka atvinnu í landinu
til frambúðar.
Má í því sambandi nefna
löggjöf um landnám ríkisins og
jarðakaup vegna kauptúna og
sjávarþorpa ásamt stofnun
lánadeildar smábýla, aukningu
á starfsfé Fiskveiðasjóðs ís-
lands og veðdeildar Lands-
bankans. Enn fremur breytingu
á lögum um verkamannabú-
staði, um Byggingar- og land-
námssjóð og stóraukin framlög
til allra þessara framkvæmda,
svo og til nýbýla og endur-
bygginga sveitabæja.
Framlög ríkisins til alþýðu-
skóla, svo sem gagnfræðaskóla,
héraðsskóla, ungmennaskóla,
húsmæðraskóla og annarra,
sem ekki eru eign ríkisins, hafa
og verið aukin til stórra muna.
Þá hefir alþingi og afgreitt ný
lög um húsmæðrafræðslu í
kaupstöðum og breytt nokkuð
eldri lögum um sams konar
fræðslu í sveitum og loks heim-
ilað ríkisstjórninni að leggja
fram þegar á næsta ári hálfa
milljón króna til byggingar sjó-
mannaskóla. Er þess að vænta
að ríkisstjórnin sjái sér fært að
nota þessa heimild, og að þessi
stétt fái nú skóla, sem er henni
samboðinn. Þá hefir og verið
breytt lögum um Háskóla ís-
lands og ákveðið að láta fram
fara endurskoðun á skólamál-
um landsins í heild.
Sýnir þetta að alþingi er ljós
nauðsyn þess að hlúa sem bezt
að uppeldis- og fræðslustarf-
semi í landinu, engu síður en
að bæta atvinnuskilyrðin og
au.ka framleiðsluna.
Vegna sívaxandi dýrtíðar og
aukinnar áhættu við siglingar
og sjóferðir allar hefir alþingi
talið nauðsynlegt að gera víð-
tækar breytingar bæði á al-
þýðutryggingalögunum og lög-
um um stríðsslysatryggingu
sjómanna og auka verulega
framlag til þeirra mála. Ákveð-
in hefir verið undirbúnings-
rannsókn almennra persónu-
trygginga gegn slysum af völd-
um ófriðariris og ný löggjöf af-
greidd um ófriðartryggingar
fasteigna og lausafjár. Þá hefir
alþingi einnig ákveðið með lög-
um, að' greidd skuli full verð-
lagsuppbót á laun opinberra
starfsmanna og á lífeyri og eft-
irlaun fyrir opinbera þjón-
ustu. Enn fremur hefir alþingi
falið ríkisstjórninni að hefja
undirbúning að almennri lög-
gjöf um orlof verkafólks og láta
fram fara athugun á því, hverj-
ar ráðstafanir þurfi að gera til
þess, að slík leyfi komi hlutað-
eigendum að sem beztum not-
um. Er hér um merkilegt ný-
mæli að ræða.
Að sjálfsögðu hefir eigi verið
unnt að auka svo framlög ríkis-
sjóðs til margháttaðra fram-
kvæmda, sem gert hefir verið,
án þess að hækka fjárlögin. Al-
þingi hefir eigi talið fært að
lækka framlög til almennra
verklegra framkvæmda, heldur
hljóta þau að aukast vegna
hækkandi verðlags. Hið sama
er að segja um lögboðin. gjöld
og kostnað allan við starfsemi
ríkisins. Þarf því engan að
undra, þótt fjárlög þau, sem al-
þingi afgreiddi að þessu sinni,
séu hærri en verið hefir.
Eitt síðasta verk alþingis var
að veita ríkisstjórninni heim-
ildir til þess að gera marghátt-
aðar ráðstafanir í því skyni að
stöðva eða draga úr hækkun
verðlags í landinu, og að inn-
heimta sérstök gjöld til þess að
standast kostnað af þeim. Er
hér um óvenju víðtækar heim-
ildir að ræða, enda miltil nauð-
syn að koma í veg fyrir sívax-
andi dýrtíð og þær afleiðingar,
er henni hljóta að verða sam-
fara. Það er von alþingis, að
ríkisstjórninni lánist að halda
svo á þessum málum, að til-
gangi laganna verði náð.
Nokkrir kunna að líta svo á,
að alþingi hafi sýnt of mikinn
stórhug og jafnvel ofrausn í
meðferð fjármálanna, og að
meiri varúðar hafi verið þörf,
einkum þegar tillit er tekið til
þeirrar óvissu, sem framundan
er. En grundvöllur stórra fram-
kvæmda, hvort heldur er í verk
legum eða andlegum efnum, er
trúin á landið og þjóðina, ,‘sem
byggir það. Trúin á vilja og
mátt þjóðarinnar til þess að
bæta lífskjör sín og menftingju-
Trúin á það, að þjóðin sé þess
megnug að afla mikils úr skaUti
moldar og á miðum úti, og
kunni að nota rétt ferig-
inn afla. Og verður því fé, sem
nú hefir borizt í hendur þjóð-
arinnar umfram daglegar þarf-
ir, annan veg betur varið en
til þess að treysta grundvöll-
inn undir framtíðarstarfsemi
þjóðarinnar?
Á alþingi hinn 10. apríl 1940
var ákveðið að ísland tæki að
svo stöddu í sínar hendur með-
ferð allra sinna mála, enda gat
Danmörk þá eigi farið með þau
mál, sem hún tók að sér að
fara með í umboði Islands með
sambandssamningi , íslands og
og Danmerkur frá 1918.
Enn er þetta ástand, að liðn-
um 14 mánuðum, óbreytt. ís-
land og Danmörk eru á valdl
andstæðra styrjaldaraðila. Enn
er með öllu óframkvæmanlegt
hið stjórnarfarslega samband
milli landanna, samkv. sam-
bandsljagaísáttmálanum.
Alþingi hefir því ályktað, að
lýsa yfir því:
að það telur ísland hafa öðl-
ast rétt til fullra sambandsslita
við Danmörku,
og ennfremur því,
að af íslands hálfu verði ekki
um að ræða endurnýjun á sam-
bandslagasáttmálanum, þótt
ekki þyki að svo stöddu tíma-
bært, vðgna ríkjandi ástands,
að ganga frá formlegum sam-
bandsslitum og endanlegri
stjórnarskipun ríkisins, enda
verði því ekki frestað lengur
en til styrjaldarloka.
Hinar sömu ástæður er komu
í veg fyrir það, að Danmörk
gæti farið með málefni íslands
áamkvæmt sáttmálanum, voru
þess á sama hátt valdándi, að
konungi vorum var ókleift að
fara með þau mál, er honum
bar að fara með samkvæmt
stjórnarskrá ríkisins.
Samkvæmt ályktun alþingis
sama dag hefir því ráðuneyti
íslands síðan farið með vald
konungs hér á landi.
Alþingi hefir nú ályktað að
kjósa sérstakan ríkisstjóra, er
fari méð æðsta vald í málefn-
um íslands þar til gengið verð-
ur frá endanlegri stjórnarskip-
un ríkisins. Alþingi hefir einn-
ig sett lög um störf og skyldur
ríkisstjóra og í dag kosið herra
Svein Björnsson til þess að
gegna þessu starfi til jafn-
lengdar næsta ár. Tók hann við
embætti hér á alþingi í dag.
Loks hefir alþingi ályktað að
lýsa yfir þeim vilja sínum, að
lýðveldi verði stofnað á íslandi
jafnskjótt og sambandinu við
Danmörku verður formlega
slitið.
Þessar ályktanir alþingis
þurfa engra skýringa við. Þær
tala sínu máli.
En á þessum merkilegu tíma-
mótum er þess gott að minnast,
að sámbúð íslenzliu þjóðarinn-
ar og dönsku þjóðarinnar hef-
ir jafnan verið góð ojj stöðugt
batnandi, síðan sáttmáli þjóð-
anna var gerður fyrir 23 árum.
Samtímis því, sem hin stjórn-
arfarslegu bönd milli þjóðanna
urðu lausari og færri, jókst
vinátta og samvinna á mörgum
Frfa. á 3. síðu.