Tíminn - 22.12.1963, Qupperneq 7

ANDRÉS KRISTJANSSON SKRIFAR UM
Land og synir
Indriði G. I>orsteinsson:
LAND OG SYNIR
Iðunnarútgáfan.
Þegar skáldsagan Sjötíu og níu
af stöðinni, eftir ungan og lítt
þekktan höfund kom út árið 1955,
vakti hún meiri athygli og um-
ræður en títt er um frumstníðar
hér á landi. Að vísu höfðu smá-
sögur þessa sama höfundar — og
þó einkum ein — hitað blóð í
mönnum, helzt til hneykslunar, en
þessi skáldsaga varð vísir að meira
umróti. Dómar um söguna voru
harla misjafnir. Fæstir neituðu
höfundi um skáldlegan þrótt og
sterkleg tilþrif, en ýmsir fundu
honum til foráttu eftirlíkingu í
máli og stíl og sitthvað fleira. Aðr-
ir töldu einsætt, að hér sti.gi Jram
nýr höfundur með óvenjulega gott
skáldverk, sem vitnaði um höfund
areinkenni, er líkleg væri til meiri
afreka. Sagan náði sterkum tök-
um á fólki, og það kom í ljós, að
hún bjó yfir óvenjulegum kostum
til kvikmyndagerðar og leikbún-
ings. Tema hennar var vandamál
dagsins, stíll hennar af hörðum og
hröðum skóla, tilfinningalífið,
sjálf kvikan í sál unga fólksins,
og bygging hennar glæsileg og
hlaðin leikrænni spennu. Allt
þetta voru ærnir kostir. Hins veg-
ar leyndu sér ekki ýmsir annmark
ar byrjandans, og ýmislegt fór úr
reipum, en ef til vill var það af
þeim straumbrotum, sem mest
varð ráðið um það, sem síðar
kynni að verða.
Sjötíu og níu af stöðinni bar
þess nokkur merki, að hún væri
hluti af stærri sögu, sem væri
ósögð eða jafnvel ómótuð. Það var
einkum i allri verund Ragnars bíl
stjóra, scm alltaf örlaði á þessari
ósögðu sögu. Tilvist Guðríðar Fax
en átti sér sterkari og augljósari
skýringargrundvöll.
Lesandinn hlaut að heyra dyn
þessa hulda fljóts í huga höfundar
ins eins og undirstraum að hverju
viðbragði, hugsun og orði Ragnars
bílstjóra. En þessi saga virtist of
kviksár og nálæg í reynslunni til
þess að birtast í orðum. Ragnar
varð ekki leiddur allur fram að
sinni. En þegar grannt er að gáð,
verður þessi dimmi undirleikur
sterkasta seiðmagn sögunnar.
Ýmsir bjuggust við næstu bók
frá hendi Indriða G. Þorsteinsson-
ar mjög fljótlega. Trúlegt þótti, að
hann vildi nota sér þann byr, sem
Sjötíu og niu af stöðinni gaf, og
þær fregnir bárust endrum og eins
hin næstu ár, að hann væri með
nýja skáldsögu í smíðum. En hún
kom ekki. Árið 1957 kom út nýtt
smásagnasafn, Þeir, sem gúðirnir
elska, vel gerðar sögur og stóðu
fyrir sínu en bættu ekki teljandi
við höfundarhróður Indriða loks
haustið 1963 kom skáldsagan, sem
í smíðum hafði verið. Við útkomu
hennar má hiklaust kveða upp
þann dóm, að hér hafi ungur höf-
undur unnið að með alveg óvenju
legum og lofsverðum hætti.
Flestir ungir gengishöfundar
falla í þá freistni, að sigla mikinn,
þegar vel reiðir af fyrstu ferð. Það
syndafall hefur orðið mörgum ör-
lagaríkt fótakefli. Indriði virðist
augsýnilega af öðru bergi brotinn-
Hann hefur í huga hálfgert og
viðamikið söguefni og setur sér
strangar kröfur. Annar áfangi
verður honum örðugur hjalli.
Hann gerir atrennu að verkinu
hvað eftir annað, og við honum
blasir alltaf sú leið opin að slá
undan, Ijúka verkinu sæmilega og
sigla léttan byr áfram á höfundar-
braut. En hann fellur ekki í þá
freisni að senda verkið frá sér,
meðan sæmilegar sættir eru ekki
á komnar milli þess og höfundar-
ins. Hann heldur áfram að móta
sjálfan sig og verkið, unz hann
nær þeim árangri, sem hann telur
sig geta við unað. Þessi vinnu-
brögð, þessi höfundaragi, þessi
sterka psrsónulega ábyrgðarkennd
gagnvart verki sínu, er svo mikils
háttar, að seint verður nógsam-
lega lofað. Rit, sem verður til með.
þessum hætti, hlýtur að leiða höf-
und sinn til meiri úrslitadóms en
aðrar bækur. Ég held, að hjá
þeirri dómsniðurstöðu verði ekki
komizt, áð fyrir skáldsö,guna Land
og synir, beri höfundinum hik-
laust sú viðurkenning, að hann sé
í fararbroddi þeirrar íslenzku rit-
höfundasveitar, sem helgar sér tím
ann eftir síðari heimsstyrjöldina.
Einhver segir ef til vill, að rétt
samhengi hefði verið að byrja á
sögunni Land og synir og halda
áfram í Sjötíu og níu af stöðinni.
En við góða athugun hlýtur að
sjást, að það var ekki hægt, og
ber margt til. Samt má telja Lík-
legt, að síðar verði talið rétt í
heildarútgáfu verka Indriða að
hafa hina síðari framar.
Ótvírætt verður að líta svo á,
að Land og synir sé forsaga Ragn
ars í Sjötíu og níu af stöðinni, og
að þar birtist sú lífsreynsla höfund
ar, sem örlögum ræður í lífi bíl-
stjórans í borginni. Sögugrindin
er sterk og einföld, sviðið afmark-
að kunnuglegum fjöllum og
heimalegum dölum og heiðum.
Fólkið gæti verið nágrannar hvaða
bónda sem er, og önn þess störf
hans. Einar og faðiríians búa ein
ir á meðaljörð lítt byggðri og
ræktaðri. Hið næsta búa hjón öldr
uð með dóttur frumvaxta. Meðan
Einar er í göngum sýkist faðir
hans og læzt. Þrátt fyrir góðar ást-
ir við nágrannastúlkuna, mikla
hjálpsemi allra nágranna, góð til-
boð kaupfélagsstjóra og ýmislegt
annað í hendur lagt, hlýtur hinn
ungi sveitamaður að hverfa á
braut og brjóta allar brýr að baki
sér. Sagan cr um þá baráttu, þann
örlagastraum tímans, sem knýr
manninn fram. Sagan virðist í
fljótu bragði vera þversögn. Allt
er lagt í hendur unga mannsins
og leiðin opin til þess að búa á-
fram í góðu gengi á föðurleifð. —
Meira að segja ást á konu, hesti
og landi býr í brjósti mannsins.
Hvað knýr hann brott? Hvern er
að saka? Er þá sama, hvað gert
er til þess að bæta hag ungra
INDRIÐI G. ÞORSTEINSSON
bænda? Fara þeir samt? Slík á-
lyktun virðist rétt í fljótu bragði,
en hún nær ekki nógu djúpt. —
Nærgengari skýring er ef til vill
sú, að úrræðin hafi um of miðað
að því að viðhalda því, sem var
og að treysta gamlan grunn í
stað þess að finna straumnum
nýjan farveg og reisa á nýjum
grunni. Ungi sveitamaðurinn heyr-
ir við eyra nið hraðfleygari og
hásigldari heims. Það er heimur
hans tíma, og honum hlýtur hann
að heyra til. Honum er það ein-
boðinn kostur að gegna því kalli,
jafnvel þó að svo sterk bönd tengi
soninn við landið, að hann bíði
þess aldrei bætur að slíta þau.
Það er ekki nó.g að bæta túnið og
húsin, ef lífið þar getur ekki orð-
ið samstiga tímanum, stundinni,
sem gengur hjá. Um það má auð-
vitað deila, hversu gifturík sú för
er, en að setjast eftir er hrörnun
og dauði.
Þetta finnst mér í raun og veru
kjarninn í sögunni Land og synir.
Hún skýrir betur en allur skáld-
skapur annar, sem ég hef lesið,
þetta fyrirbæri í þjóðlífinu, þó að
hún bendi ekki til átta um úrræði,
enda er hún ekki predikun. Sagan
Sjötíu og níu af stöðinni sýnir okk
ur síðan und brotinna tengsla
sonarins við landið. Allt þetta er
mikið og tímabært skáldskaparefni
ungum höfundi og gott að
sjá, að á því skuli hafa verið
tekið með svo fölskvalausri al-
vöru.
En lítum þá á söguna Land og
synir, sem afstætt skáldverk. Hik-
laust má telja hana beztu skáld-
sögu, sem út hefur komið eftir
íslenzkan höfund á þessum ára-
tug. Hún tekur Sjötíu og níu af
stöðinni tvímælalaust svo mikið
fram að stíl, máli og efnisgerð, að
höfundurinn uppfyllir þegar margt
það, sem hin fyrri skáldsaga gaf
fyrirheit um. Hún skipar honum
á bekk sem fullgildum og sjálfstæð
um öndvegishöfundi með kynslóð
sinni. Það, sem áður var góm-
snerting, verður fastatök í þessari
bók. Málfarið er glæsilegt og mjúk
lSlt í senn, og þótt stíllinn sé sem
fyrr af hinum harða skóla margra
samtímahöfunda erlendra, er hann
orðinn mjög persónulegur og
sjálfstæður. Bygging hennar er af-
ar stílhrein og öguð, enda hefur
Indriði haft sögubyggingu betur
á valdi sínu frá upphafi en annað.
Ýmsum kynni að virðast sagan
nokkuð framþung, ef svo mætti
til orða taka. Lýsingarnar á göng-
unum, heiðinni, fólkinu, og öllu
umhverfi og áhrifum þess í fyrri
hlutanum, eru óneitanlega töluvert
viðamiklar, og aðdragandinn að
fallþunga sögunnar nokkuð langur.
En við bókarlok er ljóst, hve sag-
an nýtur þess fararbúnaðar mjög
í seinni hlutanum. Fyrir bragðið
er farvegur hennar greiður og
hreinn þegar á líður, og hún
streymir fram hraðar og hraðar en
flúðalaust.
Allar náttúrulýsingar sögunnar
eru ákaflega seiðfagrar og ná ætíð
alla leið inn í sál sögupersónanna
og með ólíkindum fast tengdar
fólkinu sjálfu. Oftast er byrjað á
því að setja manninn inn í mynd-
ina, og síðan er hann skoðandinn
og lýsandinn. Samtölin eru oftast
stuttyrt, jafnvel hrjúf, og heit-
asta kenndin birtist ærið oft í
kalsa. Þessi samtöl eru ef til vill
ekki ætíð sérlega eðlilegt eða
vizkuþrungið spjall á ytra borði,
en það væri blindur maður, sem
ekki sæi, að stíll þeirra gegnir al-
veg sérstöku hlutverki. í samtölun
um eru persónulýsingar bókarinn
ar. Blær þeirra og snið, en ekki
orðin, túlka tilfinningar, gleði,
sorg, sársauka og ást, viðhorf og
manngerð. f þessu efni tel ég að
Indriði nái lengra í samtölum per-
sóna sinna en flestir íslenzkir höf-
undar aðrir. f þessu ljósi finnst
mér samtölin birtast sem sterkasti
þáttur sögunnar, og í þeim kemur
sögufólkið fram skýrar en svo, að
nokkur lýsing frá brjósti höfundar
sjálfs geti um bætt.
Mér virðist höfundur hafa það
í hyggju með byggingu sögunnar,
að búa svo í haginn með hinum
lýsingaþunga fyrri hluta, að samtöl
in geti f síðari hlutanum sagt
miklu meiri og lengri sögu en
fram kemur í stuttyrtum tilsvörum
og orðaskiptum, og að honum tak-
ist afburðavel að ná þessu marki.
Að öllu samanlögðu hlýtur Land
og synir að teljast miklu betri
bók en Sjötíu og níu af stöðinni,
þó að hin síðarnefnda sé ef til vill
tilþreifameiri skáldsaga og æsi-
legra lestrargaman. Þar eru til-
finningasveiflurnar sterkari. — f
Land og synir ríkir fágaðri yfir-
vegun, hnitmiðaðara vald og jafn-
vægi og yfirsýn þroskaðri manns.
En þessar tvær sögur verða ekki
sundur skildar. Hvor um sig skýr-
ir hina og fyllir og þær rehna sam
an í eina mynd.
Brautryöiandasaga
Lúðvík Kristjánsson:
ÚR HEIMSBORG I GRJÓTA-
ÞORP.
S^uggsjá gaf út.
Með ritur, ævisögu Þorláks Ó.
Johnson opnaði Lúðvík Kristjáns
son vænan handraða í kistu ís-
lenzkrar menningarsögu á öldinni
sem leið, en það er ekki í fyrsta
sinn, sem hann verður til þess.
Ör. heimildakönnun hans og fræði-
ritun, sem fram kemur í Vestlend-
ingum og fleiri bókum er afreks-
verk og íslendingum fundinn fjár-
s.jó*ur úr þessu.
Lúðvík Kristjánsson hefur kunn
að óðrum betur að grafa gull úr
bréfasyrpum liðtnnar aldar, en þar
biitist sagan eins og sundurtætt
blað. og ærin þraut og þolinmæði-
vert að tína blrðasneplana saman
og raða þeim rétt í heila og sanna
myi d. En takist þetta birtist sag-
an >ft í gleggri og ljósari sýn en
af öðrum heimildum, því að í
oinkabréfum síðustu aldar birtist
rnaðurinn og hugsjón hans í nánari
tenpslum en á flestum öðrum vett-
vangi
Þorlákur Ó. Johnson var merki-
legur brautrvðjandi í íslenzkri
veizlunarsögu og frumkvöðull að
mörgu því. sem síðar hefur breytt
grjótaþorpinu í borg. Framsýni
hans var stundum með þeim ólík-
indum að svo virðist sem hann hafi
hoitt ófreskum augum inn í fram-
tíðina. Hlulskipti hans varð —r eins
og Lúðvík segir í svo fáum og Ijós
um orðum, að verða „arftaki að
því hlutverki sr. Tómasar Sæ-
mundssonar að kynna íslendingum
heimsborgaralegan hugsunarhátt
og venjur, gera strandhögg í gamla
og gróna íslenzka bændaþjóðfélag-
ið“
f þessu síðara bindi ævisögunn-
ar rekur Lúðvík meginþátt at-
haínalifs og málefnabaráttu Þor
láks í höfuðboiginni, blaðaútgáfu
hans og ritstörf, verzlun og félags-
störf. svo og einkalíf hans. Sá, sem
les þessa bók sér þarna rætur
margs þess, sem setur svip sinn á
höfuðborgina .Þar oirtist mynd af
íslenzkri blaðaútgáfu síðari hluta
nít.iándu aldar tilraunir til þess
að koma á íslenzkum siglingum og
strfnun eimskipafélags, tilraun
ir n.eð sölu á ísfiski til Bretlands,
og einnig blasir við allur hinn
mikii siðabóta'bálkur Þorláks i
verzlunarþjónustu. Og þessar
myndir eru hver annarri girnilegri
til skemmtunar og fróðleiks t. d.
fvrsla málverkasýningin á íslandi.
óorgarafundii og sitthvað fleira.
Lúðvík beitir mjög þeirri aðferð
sem jafnan fyrr að segja söguna
með ívitnunum i bréf og heim
ildi ■*. en það er ekki heiglum hent
að sera það svo að listilega fari.
en ’’ þessu efm ei Lúðvík öðrum
me’ri meistari Hann vefur og fell
ir saman af snilld, og af því að
honum tekst þetta svoria vel, lifnar
sagan öll fyrir s'ónum manns, og
lesaudinn er alltaf á sögusviðinu
LÚÐVÍK KRISTJÁNSSON
og í sögutímanum, en hann er ekki
látiun horfa á hana um langan veg.
Þannig mótast saman í eina heild
framlag höíundarins í ályktunum
og skýringum og hugsun sögutím-
ans lifandi máii Við þetta bætist
fágæt kostgæfni og glöggskyggm
’ heimildakönnun og öguð vand-
virkni, en málfar höfundar er þrótt
mikið og fagurt.
ÖIl er útgáfan strangvönduð og
búningur bókarinnar látlaus og fag
ur. Jafnvel hlífðarkápa er bund-
in af óvenjulegri smekkvísi aftast
i bókina. — AK.
7