Alþýðublaðið - 17.10.1943, Blaðsíða 6

! m
um fyrirætlanir um að ljúka
sambandsmálinu á vanefnda-
grundvelli af hálfu íslendinga
og talið, að úm ótvírætt þjóð-
réttarbrot væri að ræða, ef horf
ið er að því ráði.
Aksel Möller notar orðið
„Misligholdelse“ í tilvitnun
þeirri, sem Bjarni hefur eftir
honum og þýðir Bjarni það með
orðinu ,,vanefndir“, en um það
er sama að segja og hugtökin
„Violation of treaties“ og „Ver-
tragsverletzung“ að öll gera
þau ráð fyrir réttarbroti eða sök
af hálfu þess ríkis, sem í hlut
á, m. ö. o. það verður að fyrir-
liggja saknæmur verknaður eða
vanræksla af hálfu þess aðila,
sem ekki uppfyllir samninginn,
en bæði Bjarni Benediktsson
og aðrir, hafa viðurkent að um
slíkt væri ekki hægt að saka
Dani. /
IV.
Ég hefi í þessum tveimur
greinum rakið skoðanir þessarra
itveggja heimskunnu þjóðréttar-
fræðinga til þess að þeir sem
vilja hugsa hleypidómalaust um
sjálfstæðismálið, gætu sjálfir
gert sér grein fyrir því hvort
riftunarréttur íslands á sam-
bandslögunum, með skírskotun
til vanefnda af hálfu Dana,
væri jafn ótvíræður og skýlaus
samkvæmt kenningum þjóð-
réttarfræðinga og hingað til
hefur verið haldið fram. Ég
hefi ekki hirt að rekja hugleið-
ingar Bjarna Benediktssonar
sjálfs um þetta efni, því eins
og hann segir réttilega í Þing-
vallaræðunni, hafa þær vitan-
lega „enga þýðingu“.
Til þess að nokkurt vit væri
í því fyrir íslendinga að beita
riftunarréttinum þyrfti hann að
vera hafinn yfir allan þann efa,
eða þjóðarnauðsyn íslendinga
að bjóða að hann væri notaður.
En hvorugt er tilfellið.
Virðingin fyrir samningum
og óaðfinnanleg framkoma í
garð annarra þjóða, smárra sem
stórra, eru hin einu vopn, sem
smáþjóð eins og íslendingar
hafa í viðskiptum sínum við
aðrar þjóðir. Það væri beinlín-
is þjóðhættulegt að framkvæma
athafnir, sem gætu gefið hið
minnsta tilefni til þess að ásaka
íslendinga um brot á gerðum
samningum. Við getum ekki
með neinni sanngirni búist við
því, að haldnir verði gerðir
samningar við okkur, ef við
ekki sjálfir virðum gerða samn-
inga við aðra út í ystu æsar.
Við vanefndaleiðina er tvenns
konar áhætta. Hún byggist ekki
á algjörlega ótvíræðum og óum
deilanlegum réttargrundvelli.
Og ef við förum hana eigum við
á hættu, að verða stefnt fyrir
gerðadóm, þar sem við eigmn
úrslitin undir öðrum en okkur
sjálfum. í því felst alltaf nokk-
ur áhætta, jafnvel þótt málstað-
urinn væri góður.
Hins vegar eigum við tvær
öruggar leiðir: Leið hins frjálsa
samkomulags við Dani, þegar
frjálsar viðræður verða mögu-
legar. Þeir sem til þekkja og
halda því samt fram, að Danir
muni vilja halda í sambandið
gegn einróma óskum íslendinga,
hljóta að tala gegn betri vitund.
En auk þess höfum við hina
skýlausu leið sambandslaganna.
Hversvegna eigum við þá að
tefla á tæpasta vaðið og stefna
þjóðarheiðri íslands í hættu?
Við vitum það að Danir hafa
neitað að fallast á rétt okkar
til einhliða riftunar og áskilið
sér allan rétt eftir sambands-
lögunum. Við vitum það að al-
menningsálitið í Svíþjóð er á
móti sambandsslitum nú meðan
Danir eru í hlekkjum.
Við vitum það að bæði þau
stórveldi, sem hafa her hér í
landinu, og hafa ábyrgzt full-
veldi og sjálfstæði íslands eftir
stríðið, hafa ráðið eindregið frá
því að íslendingar leystu sam-
bandsmálið á grundvelli van-
efndaréttarins, Bretar hafa ráð
'U.ÞYÐUBLAÐIÐ
Framhald af 4. síðn.
Hvað segir pjöðarétturinn?
ið okkur til að „halda okkur
stranglega að ákvæðum sam-
bandslaganna“ og Cordell Hull,
utanríkisr áðherra Bandarík j -
anna, hefir ráðið okkur til að
bíða þangað til að sambands-
lögin,„án nokkurs efa“, væru
úr gildi fallin. En það eru þau
ekki fyrr en farið hefir verið
eftir uppsagnarákvæðum þeirra
sjálfra.
Og Jón Krabbe, einn hinn
reyndasti maður í íslenzkri ut-
anríkisþjónustu og einn af þeim
grandvörustu og mætustu
mönnum, sem ég hefi átt
því láni að fagna að kynn-
ast, hefir með alvöruþunga
þess manns er hefir að baki
sér meira en aídarfjórðungs
reynslu og starf að utanríkis-
og alþjóðamálum, varað íslend-
inga við því að rifta sambands-
lögunum á grundvelli vanefnda-
réttarins.
íslendingar eru í dag, meir
samhuga en nokkru sinni áður
um aðalatriðið í afstöðunni til
Dana, að stofna óháð og full-
valda íslenzkt lýðveldi; engin
hjáróma rödd hefir heyrzt um
þetta um langan tíma. Þurfum
við að rjúfa hina þjóðlegu ein-
ingu um málið þegar svo er, til
þess að fara leið, sem stór
hluti íslendinga vill ekki fara,
af því hann telur það brjóta í
bága við þá forsjálni og gætni,
sem íslendingar verða að sýna
í viðskiftum við aðrar þjóðir,
og auk þess við réttar dreng-
skaparreglur?
Úr Anzilotti:
Vöikerrecht.
Bls. 343.
1. Omöguléiki á fullnægingu.
Það er almennt viðurkennt,
að ómöguleiki á fullnægingu,
er ber að höndum óviðbúið,
slítur samningnum; svo mundi
t. d. vera um samning, er ætti
við land, sem kynni af völdum
ófriðar að hafa gengið undan
ríki þvf, er hlut á að máli.
Lögfræðilega séð er fullnæg-
ing þá ómöguleg, ef aðilum
kemur saman um að svo sé eða
færðar hafa verið sönnur á það
á annan hátt, sem heimill er
að alþjóðalögum; um allar deil
ur því viðvíkjandi má nota regl
ur þær, er lúta að jöfnun
deilna þjóða á milli. Það er
skýringaratriði að sjá, hvort ó-
möguleiki á fullnægingu um
stundar sakir valdi samnings-
lokum eða aðeins fresti fram-
kvæmd samningsins; leiki efi á
verður að ætla hið síðartalda.
Bls. 353—4.
Það er að vísu rétt, að aftan
við gerðabók fyrsta fundar ráð
stefnunnar (þ. e. í London
1871) var bætt hátíðlegri yfir-
lýsingu undirskrifaðri af um-
boðsmönnum allra þjóða, þar
með talið Rússlands, er hljóðar
sem hér greinir: „. .. .Ríkin
viðurkenna, að það sé undir-
stöðuregla þjóðaréttarins, að
ekkert þeirra geti leyst sig und
an skyldum samkvæmt samn-
ingi, né breytt ákvæðum hans,
nema með samþykki samnings-
aðila á grundvelli vingjarnlegs
samkomulags“. Yfirlýsing þessi
er ásamt með þeirri staðreynd,
að samningnum frá 1856 var
með sáttmálanum frá 17. marz
1871 breytt á þá lund, sem Rúss
land óskaði, af sumum talin
formleg og skýlaus höfnun á
clausula rebus sic stantibus. En
sé yfirlýsing þessi tekin í réttu
hlutfalli við atvik þau, er á
undan gengu, og við hinn póli-
tíska tilgang, sem reynt var að
ná með henni, sér maður, ef mað
ur vill halda sér að raunveru-
leikanum, að það væri rangt að
sjá meira í þessu en fordæmingu
á Rússlandi vegna þessa eina sér
staka atviks. Um fram allt Verð
ur maður að gefa gaum að því,
að hin rétta meginregla, sem
verið er að staðfesta með þess-
ari yfirlýsingu og hljóðar uppá
það, að ríki geti ekki að eigin
vild, eingöngu með því einu að
bera fyrir sig breyttar kringum
stæður, leyst sig frá skyldum,
sem það hefir gengizt undir, er
ekki ósamrýmanleg við clau-
sula rebus sic stantibus. Rétt-
urinn til þess að bera fyrir sig
þessa grein sem ástæðu fyrir
afnámi samninga, er allt annað
en réttur til þess einhliða að
skera úr því, hvort þær kring-
umstæður séu fyrir hendi, sem
ef til væru, heimiluðu að bera
fyrir sig greinina. Það er þessi
réttu^, en ekki greinin sjálf,
sem hafnað er í Lundúnagerða
bókinni.
Bls. 356.
Ef dregið er saman í heild
má segja, að nákvæm prófun á
framkvæmdarvenjum leiði að
eftirfarandi niðurstöðum: 1.
Ríkin hafa, enda þótt þau marg
sinnis hafi játað sig undir meg-
inreglur, er gætu sýnst ósam-
rýmanlegar clausula rebus sic
stantibus, ekki neitað því, að
þessi regla gildi almennt, held-
ur þvert á móti aðeins véfengt,
að það mætti heimfæra hana
upp á það einstaka tilfelli, þar
sem menn vildu bera hana
fyrir sig. 2. Samkvæmt þjóða-
réttarvenjum er ekki heimilt
að uppsögn á samningi byggð
á clausula rebus sic stantibus,
sé þvinguð fram einhliða af
ríki því, sem vill beita henni;
þvert á móti þarf að hafa við-
urkenningu hinna ríkjanna, er
undirrituðu.
2. Reglan um óbreyttar kring-
umstæður.
(Die Clausula rebus sic stanti-
* bus).
Bls. 357—9.
Niðurstaðan um það, hvort í
vissum tilfellum sérstakar á-
stæður hafi af aðilum verið
gerðar að samkomulagsgrund-
velli samningsins eða einstakra
ákvæða, sem í honum felast,
fer eftir staðreyndunum; orsök
og tilgangur samningsins, gild-
islengd hans, möguleikarnir á
því að aðilar innan tiltekins
frests geti sagt honum upp eða
ekki, ásamt eðli og þýðingu
kringumstæðnanná og breyt-
inga þeirra, er orðið hafa, eru
helztu frumatriðin að úrlausn
þeirrar spurningar. Ef um er
að ræða samning, sem segja
má upp á tilteknum tímum, er
að jafnaði ekki heimilt að bera
fyrir sig regluna (þ. e. rebus
sic stantibus), vegna þess, að
ef samið hefir verið um upp-
sagnarrétt, merkir það að jafn
aði, að aðilar hafi sjálfir séð
fyrir og sett reglur um þær að-
ferðir og leiðir, sem hver þeirra
eigi að nota til þess að losa
sig undan samningsskyldunum
vegna beyttra kringumstæðna;
hið mótsetta hlýtur að eiga við
um samning, sem gerður hefir
verið til langs eða ótakmarkaðs
tíma, og án þess að komið hafi
verið sér niður á uppsagnar-
frest. Sérstaklega flókið er mál
ið, ef um er að ræða samning,
þar sem aðeins er gert ráð fyrir
uppsagnarrétti öðrum samn-
ingsaðila til handa og ekki líka
hinum. Það veltur alltaf á því,
hvort kringumstæðurnar, sem
breytzt hafa, hafa verið gerðar
að samningsskilyrði af aðilum;
í þessu er fólginn mismunurinn
milli clausula rebus sic stanti-
bus sem réttarlegs hugtaks
(réttargrundvöllur undir af-
námi samninga) og endurskoð-
unar og breytingar á samning-
um, sem fara fram á grundvelli
frjáls samkomulags aðila á
milli, og hinar helztu pólitísku
ástæður til ekki geta orðið
metnar samkvæmt réttarleg-
um meginreglum (sbr. Þjóða-
bandalagsreglugerðina 19. gr.).
Ef svona er á litið, hrekur clau-
sula rebus sic stantibus alls
ekki meginregluna um virð-
ingu fyrir samningum; hún á
því alls ekki skilið þá gagnrýni,
sem hún hefir orðið fyrir vegna
þessa viðhorfs; þó verður að
bæta því við, að því fer fjarri,
að reglan nái til allra þeirra
breytinga, sem verða á kring-
umstæðum og valda því, að
endurskoðun og breyting gild-
andi samninga gerist æskileg
eða jafnvel nauðsynleg til þess
að forðast deilu.
3) Hver sker úr því, hvort
skilyrði þau séu fyrir hendi,
sem nauðsynleg eru til þess að
samningsaðili geti borið sig
clausula rebus sic stantibus?
Svo sem rannsókn á tilfell-
um þeim, sem komið hafa fyrir
í reyndinni, leiðir í ljós, lúta
vandkvæði þau og mótstaða,
sem kveðið hefir verið upp úr
með, þegar hingað til hefir ver-
ið borið við clausula rebus sic
stantibus, ekki svo mjög að
gildi reglunnar í sjálfu sér,
heldur þvert á móti að kröfum
þeim, sem stundum hafa verið
gerðar, til þess með einhliða
athöfn að ákveða að og hve-
nær henni verði beitt. Að svo
sé, er líka fullkomlega eðlilegt,
því enda þótt víst sé, að breyt-
ing á raunverulegum kringum-
stæðum geti valdið ógildingu
samnings, þá er þó ekki hægt
að setja aðilum í sjálfs vald að
úrskurða einhliða, hvort slík
breyting hafi orðið eða ekki, og
hvort og með hvaða hætti samn
ingnum skuli slitið. Það er að-
eins hægt að greiða úr þessari
spurningu, eins og sérhverri
spurningu, sem rís út af skýr-
ingu samninga, svo að bindandi
sé þjóðaréttarlega, með sam-
komulagi, sem gert er beint
milli aðila, eða, ef slíkt sam-
komulag ekki tekst, með gern-
ingi, er þjóðarétturinn veitir
jafnt gildi, t. d. gerðardómsúr-
skurði. Ef einn aðila ber nú
fyrir sig clausula rebus sic
stantíbus til þess að leysa sig
undan samningi, og aðrir aðilar
viðurkenna 1 réttmæti þessarar
kröfu, þá er ekkert við því að
segja; komi aðilum aftur á móti
ekki saman um þetta, þá gildir
skoðun og vilji eins aðila jafn-
mikið og annars; þá er um milli
þjóðadeilu að ræða, sem jafna
verður eins og allar aðrar deil-
ur þeirrar tegundar.
Af þessu leiðir þó ekki, að
slit samningsins stafi hér af
gagnkvæmu ósamkomulagi. Að
ilinn, sem ber fyrir sig clausula
rebus sic stantibus, er ekki að
bjóða upp á samning, heldur að
halda fram rétti með þeim
hætti, og hinir aðilarnir viður-
kenna með vörn sinni eða neita
að skilyrði séu til að koma þeim
rétti fram; ósamkomulagjð, ef
það er til, er hér um spurning-
una, hvort réttur sá, sem hald-
ið hefir verið fram, sé til eða
ekki, og því, eins og kallað er,
spurning um skýringu samn-
ingsins.
En af þessu leiðir mjög þýð-
ingarmikla ályktun um fram-
kvæmdir. Ef samningur hefir
að geyma gerðardómsákvæði,
eða ef aðilar á einhvern hátt
hafa skuldbundið sig til að
leggja deiluatriði um skýringu
þess samnings í gerð eða fyrir
hinn fasta alþjóðadómstól (og
Sunnudagur 17. október 194$.
það á alltaf við um þau ríki,
sém samkvæmt 36. gr. reglu-
gerðarinnar um hinn fasta al-
þjóðadómstól hafa fallizt á
kjörfrelsisákvæðið um skyldu-
dómsvald dómstólsins), þá verð
ur að fela jöfnun deilunnar um
það, hvort clausula rebus sic
stantibus geti átt við í þessu
tilfelli eða ekki, annaðhvort
gerðardómstóli þeim, sem gert
er ráð fyrir, eða hinum fasta
alþ j óðadómstóli.
3. Þegar annar aðilinn fullnæg-
ir ekki samningnum.
(Die Nichterfiillung des Vertrag
durch eine de Parteien).
Bls. 359—60.
„Ef annar aðilinn fullnægir
ekki samningnum, þá hefir það'
eitt ekki í för með sér brottfall
samningsins, heldur öðlast hinn
aðilinn rétt til að rifta samn-
ingnum, þ. e. hann lýsir yfir
því, að hann telur sig leystan
undan skyldunni til að halda
samninginn. Viljanum til að
skylda sig til hinnar lofuðu
greiðslu er lýst vegna gagn-
greiðslunnar, og það er því al-
veg rökrétt að slá fastri þeirrí
reglu, að ríkin hafi eigi einnig
viljað skuldbinda sig í því til-
felli, að gagngreiðslan fellur
niður, en auðvitað er aldrei úti-
lokað, að hægt sé að sanna, að
gagnstæður vilji hafi verið fyr
ir hendi. En samningarnir faíla
eigi af sjálfu sér úr gildi, held-
ur leiðir af einhliða vanefnd
annars aðila, að hinn öðlast ein
ungis rétt til að ákveða, að
samningurinn sé fallinn brott,
og þá með því, að hann lýsir
sig leystan undan skyldunni til
að fylgja þeim samningi, sem
ekki var fullnægt; en hann
hefir einnig fullkominn rétt til
að ákveða, að samningurinn
skuli gilda áfram, og í stað þess
að velja brottfall samningsins,
krefjast fullnægingar af gagn-
aðila og eftir atvikum bóta
fyrir tjón það, er hann hefir
beðið. Af þessu leiðir, að á með
an það ríkið, sem rétt til þess
á, hefir eigi lýst yfir vilja sín-
um til að losna frá samningn-
um, þá stendur samningurinn í
gildi og heldur öllum áhrifum
sínum. Auðvitað verður yfirlýs
ingin um viljann til brottfalls
samningsins að koma fram inn-
an hæfilegs tíma frá samnings-
rofum (Vertragsverletzung), en
ef ríkið, sem réttinn á, bíður
lengi, og einkum ef það heldur
áfram að fullnægja samningn-
um að sínu leyti, þá verður að
álykta af því, að það hafi afsal-
að sér rétti sínum. Með einföld-
um mótmælum gegn samnings-
rofum (Verletzung des vertrags)
er riftingarréttinum hvorki
beitt né hann áskilinn.
Sumir höfundar vilja greina
á milli verulegra og ó-
verulegra ákvæða samninga
og takmarka réttinn til rift-
ingar samningnum við þau
tilvik, þegar brotið er á móti
hinum fyrrnefndu; en ekki er
hægt að sjá, hver annar en sá
aðili, sem fyrir vanefnd hefir
orðið, gæti réttara dæmt um
hlutfallslega þýðingu mismun-
andi ákvæða samningsins, enda
má eigi missa sjónar á því, að
samningsskuldbindingin tekur
jafnt til allra ákvæða samnings
ins og gerir þau jafnskuldbind-
andi. Einmitt af þeirri ástæðu,
hefir einhliða vanefnd eigi af
sjálfu sér í för með sér ógild-
ingu samningsins, heldur er
þeim, sem fyrir henni verður,
í sjálfsvald sett, hvort hann kýs
ógildingu eða áframhald samn-
ingsins. Auðvitað ,geta aðilar
samið svo um, að rof (Verlet-
zung) á tilteknum ákvæðum
samnings hafi eigi í för með
sér rétt til að rifta öllum samn-
ingnum.“
ÓlbreiSið AlbvSubiaSiS.