Alþýðublaðið - 17.02.1944, Blaðsíða 6

_____________ALÞYÐUBLftOIÐ_________
iohan Falkberget —
Höfundur útvarpssögunnar.
Kýl pelsjafcklni.
IÞað er kvikmyndastjarnan
Ann Savage, sem nýlega
eignaðist þennan pelsjakka
og er að sýna hann á mynd-
inni.
HVAf) SEGJA HIN BLÖÐLN7
Frh. aí 4. sí6u.
'þykkt, — að stofnunin 17. júní er
ekki lengur stjórnarslcráratriði,
sem þingið ekki getur breytt, er
það hefur endanlega samþykkt
stjórnarskrána, — heldur bara
einföld þingsályktun, saj’m hægt
væri fyrir þingið að hringla með
og breyta allt þetta misseri og hafa
Alþýðuflokksleiðtogarnir gengið
út frá því að það yrði gert, eins og
sýnilegt er af Alþýðublaðinu. Það
væri með öðrum orðum sköpuð
hætta á frestun — og Alþýðublað-
ið lýsir því yfir að Alþýðuflokk-
urinn ætli að nota sér þessa glufu,
til þess að reyna að spilla málinu:
fá stofnuninni frestað fram yfir
stríð.
Þannig væri málinu stofnað í ó-
þarfa hættu, aðeins til þess að
þóknast þessum mönnum, sem
ætla að vinna að því að spilla því.
Og, ef þessi samkomulagsfregn
reynist sönn, þá hefur íhald og
Franjsókn með því rofið samstarf-
ið við Sósíalistaflokkinn í lýð-
veldisnefndinni, eyðilagt þau sam-
tök lýðveldisflokkanna, aðeins til
þess að þóknast nokkrum andstæð-
ingum lýðveldistofnunarinnar 17.
júní. Væri sannarlega illa farið,
ef svo reyndist."
Já, það væri „sannarlega illa
farið“ — ekki satt? — ef sam-
lcomulag og þjóðareining næð-
ist um skilnaðarmálið og lýð-
veldisstofnunina?! Þannig lítur
Þjóðviljinn að minnsta kosti á
það mál. Um það verður ekki
efast.
Myndasafn
fyrir börn og unglinga heitir
bók, ef fært þastti að kalla það því
nafni, sem kom í bókaverzlanir í
gær. í raun og veru eru þetta að-
eins auð blöðin, en mjög handhæg
og mátuleg fyrir þá, sem safna
myndasögum reykvísku dagblað-
anna, til þess að líma myndimar
inn í. Pappírinn er dálítið loðinn
og sígur vel í sig lím.
Þetta er orðfæsta bók á íslenzka
tungu, sem út hefir verið gefin,
en fæst orð hafa minnsta ábyrgð,
og bókin kemur án efa að góðum
notum og í góðar þarfir hjá yngstu
lesendum biaðanna.
Frh. af 4. síðu
þannig sögur, fjárlagaskáldin
hérna á íslandi! . . .
Höfundur Eli Sjursdotter er
Johan Falkberget, en hún er
svo gerólík Bör Börson, að
það er eins og þessar bækur
séu eftir tvo óskylda höfunda.
Og beztu bækur Falkbergets,
Lisbet paa Jarnfjeld, Den
fjerde nattevakt og stórvirkið
Christian Sextus, (I.—III.), eru
hvorki líkar Bör Börson né
heldur Eli Sjursdotter — þó að
þar beri raunar minna á milli.
3.
Reyrós heitir námabær í Nor
egi, orðinn til um miðja 17.
öld. Hann heyrir til Þrændalög-
um, en vötn úr umhverfinu
falla ýmist norður eða suður,
| því að í rauninni stendur Rey-
| rós uppi á heiðum — milli
j Dofrafjalla og Jamtalands,
Austurdals og Þrændalaga.
Daladrög og dalverpi, ásar,
höfðar og sléttur, hamrar og
hvilftir eru umhverfis Reyrós,
vötn á strjálingi, ár, lækir og
fossar. Gróðurinn er gras og
lyng, einir og birki. Á Reyrós-
heiðum varð úti árið 1719, í
ofviðri og þreifandi byl, Arm-
feldt, einn af herforingjum
Karls XII., og allt lið hans,
fjögur þúsund manns.
Það er málminum, koparn-
um, sem Reyróssveitirnar eiga
að þakka sína frægðarsögu.
Þegar málmnámið hófst, dreif
þarna að fólk úr ýmsum átt-
um, en sumt hvarflaði þaðan
aftur, og svona hefir þetta ver-
ið lengstum, — fallið þar að og
út. Margir af yfirmönnum, æðri
og lægri, voru Danir eða Þjóð-
verjar — eða aðrir útlendingar
og námamennirnir voru Tékk-
ar, Finnar, Danir, Þjóðverjar,
en þó fyrst og fremst Norð-
menn og Svíar, og Svíarnir
einkum frá Jamtalandi. Eftir
styrjöldina miklu á Norður-
löndum, sem lauk skömmu eftir
fall Karls XII., kom t. d. stór
hópur Karlunga frá Jamta-
landi til Reyróss. Sumir af þeim
mönnum, innlendum og erlend-
um, sem fluttust til Reyróss,
byggðu sér kofa úti á heiðun-
um, í daladrögum og skjólgóð-
um hvömmum, ræktuðu tún-
blett og komu sér upp skepn-
um. Það varð síðan'að vana, að
mánaðartíma að sumrinu var
rekstri námanna hætt, til þess
að námamenn gætu heyjað fyr-
ir skepnur sínar. Sum smábýlin
urðu svo smátt og smátt að
sæmilegum bújörðum, sem
menn gátu lifað á með fjöl-
skyldur sínar, án þess að vinna
nema hlaupavinnu við málm-
nám eða málmhreinsun. Eins
og geta má nærri — af því,
sem áður er sagt — átti sér stað
allmikil blöndun ýmissa þjóð-
erna í Reyrósi og sveitinni í
kring, og skáldið Johan Falk-
berget er ekki einungis af
norskum ættum.
Hann er fæddur á smábýlinu
Falkiberget hinn 30. september
1879, og hann verður því hálf-
sjötugur á hausti komanda. Móð-
urfaðir hans var af sænskum
ættum, og ætt móðurömmunn-
ar var blönduð þýzku blóði, en
faðir Falklbergets var af gáfaðri
og góðri bændaætt í Austurdal.
Móðurforeldrar Falkbergets
höfðu numið land skammt frá
í Reyrosi, höfðu ræktað smábýl-
j ið Falkberget, eða Valshamar,
en faðir hans var annars einn
$1 af undirverkstjórum námafé-
lagsins á Reyrósi. Hann var
greindur maður og hafði áhuga
á þjóðmálum og las frjálslynd
blöð úr höfuðstaðnum. Hann las
einnig góðar skáldsögur. Móðir
skáldsins var kona söngelsk og
draumlynd og hafði yndi af að
ráfa ein um auðnimar.
1 Falkberget byrjaði á níunda
ári að vinna í námum, og var
hann síðan námaverkamaður
þangað til hann var 27 ára gam-
all. Hann var snemma bók-
hneigður og um fermingu byrj-
aði hann að skrifa blaðagrein-
ar, en skáldsagnagerðina hóf
hann 17 ára gamall. Hann fékk
ekki aðra slcólafræðslu en þá,
sem barnaskólinn veitti, og þar
hneigðist hann mest að landa-
fræði og sögu.
Þá er hann gekk til prestsins,
var vísað frá tveimur fátæk-
um piltum, sem áttu heima á
heiðarkotum og höfðu lítillar
fræðslu notið. Þá rann Johan
Falkberget kapp í kinn. Hann
mótmælti. Nokkru síðar gerði
prestur honum boð að finna sig.
Erindið var að láta hann vita,
að honum væri vísað frá, ekki
vegna kunnáttuleysis,- heldur
vegna framkomu sinnar. Þá
hleypti drengur brúnum og
sagði að hann skyldi skrifa um
það í iblað þeirra Reyrrós-
manna ef prestur ekki fermdi
hann og piltana frá heiðarkot-
unum. Það varð að samningum,
að Falkberget og annar piltur-
inn skyldu verða fermdir. Hinn
mun hafa reynzt svo lítill guð-
fræðingur, að ekki væru tiltök
að láta hann sleppa við frekara
nám.
Falkberget varð snemma
áhug^samur um opinber mál
og ákveðinn jafnaðarmaður. Og
hann vakti um nætur og skrif-
aði greinar og -sögur. Frá því
hann var 23 ára og þangað til
hann varð 28, komu úteftirhann
fimm skáldsögur. Þær voru
engar stórar, og ekki voru þær
heldur veigamiklar, og hvorki
Falberget né aðrir telja þær til
fagurra bókmennta. Þær voru
gefnar út af lítt þekktum mönn-
um, ekki sérlega vandaðra. Höf-
undurinn hafði svo hvorki upp
úr þeim fé né frama. En hann
var ákveðinn í því að verða
skáld og leggja eingöngu fyrir
sig ritstörf. En þar var ekki svo
létt um vik. Hann hafði kvænzt
tvítugur, og brátt varð hann
faðir. Og skáldskapurinn gaf
ekki mikið af sér — enn sem
komið var.
En árið 1906 sótti Falkberges
urti ritstjórastöðu við verka-
mannablaðið Nybrot í Álasundi.
Honum var veilt staðan, og þó
að hún væri rýr, þá þótti honum
nú heldur en ekki vænkast sinn
hagur. Hann var þó ekki lengi
ritstjóri í Álasundi, og 1907 fer
hann til Oslóar og fékk þar
gefna út bókina Svarte fjelde,
sem vakti mikla athygli. Og á ár
unum 1907—1910 rak hver bók-
in aðra um svipað efni, ýmist
smásögur eða stuttir rómanar,
alls sjöi bækur, og allar eru þær
svipaðar að blæ og máli, þó að
raunar sé stílleikni skáldsins
meiri í hinum síðari en þeim
fyrri.
Einna merkastar þessara bóka
munu vera Ved den evige sne
og Urtidsnat, en med Svarte
fjerde var það, sem Falkberg-
ed vann sinn fyrsta sigur. Þyk-
ir árið 1907 ailmikið merkisár
í bókmenntasögu Norðmanna.
Þá kom út sú bók Johans Falk-
berget, sem í rauninni er talin
fyrsta skáldverk hans — og þá
voru gefnar út fyrstu bækur
þeirra Sigrid Undset og Olav
Duun, Frú Martha Oulie og Log-
lege skruvar og anna folk, en
Falkberget, Undset og Duun
eru hin miklu sagnaskáld sinn-
ar kynslóðar í Noregi. Þetta
sama ár kom líka út fyrsta bók
Elsters hins yngra, en hann er
eitt af merkari sagnaskáldum
Norðmanna á fyrsta fjórðungi
þessarar aldar, mikiisverður
ritdómari og höfundur stórrar
noskrar bókmenntasögu'. Þá má
ekki gleyrna því, að fyrsta ljóða-
bók töframannsins, Hermanns
Wildenwey, Nyinger, kom út
1907.
4.
Bækur Falbbergets, Svarte
fjelde og þær, sem komu út á
næstu árunum, vöktu ekki at-
hygli bókmenntamanna vegna
þess, að þeim virtist þarna vera
á ferðinni frábær listamaður eða
stórskáld. En þarna var í fyrsta
sinn í bókmenntum Norðmanna
lýst lífi námaverkamanna, og
auk þess kom þarna fram mann-
tegund, * sem áður hafði varla
sézt á sviði bókmenntanna. Það
voru norskir eða sænskir bænda-
synir, rotlausir í tilverunni,
villtir og berandi í brjósti ríka
ófullnægða þrá. Þeir voru hin-
ir ágætustu verkamanna, töldu
það ekki samrýmast sóma sín-
um að draga af sér við verk.
En þeir drukku og slóust og
gripu jafvel til hnífsins, og þeir
voru fjöllyndir í kvennamálum.
Þeir voru ekki heflaðir í orði,
og hinir norsku blönduðu mál
sitt sænskum orðum, einkum
blótsyrðum. Þá er rallararnir
höfðu um hráð unnið á einum
og sama stað, kom óróin yfir
þá, og svo fóru þeir til næstu
borgar, drukku þar gjarnan út
hvern eyri, en lögðu síðan af
stað fótgangandi í atvinnuleit
— til næstu námu eða þangað
sem verið var að leggja nýja
járnbraut, nýjan veg, virkja
fallvötn eða reisa verksmiðjur.
Þeir betluðu sig bæ frá bæ,
sveit úr sveit, sultu oftast meira
og minna, og þetta kölluðu þeir
að vera paa luffen. Vegna þess,
að þeir voru óháðir og rótlausir
og höfðu óákveðna löngun til
einhvers betra en þeir áttu við
að búa, urðu þeir djarfir fram-
herjar verkalýðshreyfingarinn-
ar, og það eru svo einmitt þess
ir menn, sem mest koma við
sögu í hiriu stóra skáldriti Upp-
dals, Dansen gjenom skugge-
heimein. . . .
Lífi .rallaranna og einnig
þeirra heimaverkamanna, sem
höfðu fast aðsetur, lýsti Falk-
iberget af fullu raunsæi með til-
liti til lífskjara og siðmenningar,
en hins vegar var ávallt einhver
furðulegur ævintýrabjarmi yf-
ir mannlýsingum hans.
Rallararnir í sögum hans
tvinnuðu raunar saman blóts-
yrði, drukku, slógust, lifðu í
lausíæti, voru trylltir af heift
og beiskju — en samt var líkt
og ofan frá félli yfir þá einhver
undraljómi, gegnumlýsti þá,
sýndi saklausa, hreina, tregandi
og löngunarþrungna sál undir
hami villidýrsins. Og einmitt
þetta í persónulýsingunum,
þessi ljómi að ofan, er eitt hið
mest áberandi einkenni Falks-
bergets sem rithöfundar, fyrr
og síðar. . . . En það var fleira
en þegar hefir verið á minnzt
sem dró athyglina að hinum áð-
urnefndu bókum hans. Hann
töfraði fram í huga lesandans
hin undarlega sterku og lítt
skýranlegu áhrif auðnanna,
fjalla og heiða, vatna og elfa,
ljós og litbrigði, mýra og móa,
fegurð og angan hins harðfenga
gróðrar. Og loks var það málið.
Hvílíkt mál! Þarna var hið
fagra bókmál blandað alls kon-
ar alþýðlegum kringilyrðum
og furðulegum orðformum,
sænskum slettum, blótsyrðum
og skammaryrðum. Hann var
ribbaldi og friðar- og fegurð-
arspillir, þessi ómenntaði náma-
dónli, sögðu sumir. En samt:
Það var eitthvað heillandi, eitt-
hvað bjart og hreint og innilegt
við stílinn, já, þrátt fyrir allt.
í sögunni Fimbulvinter, sem
kom út 1911, víkur Falkberger
að nýju efni. Þar lýsir hann
lífi og baráttu smábónda, sem
lent hefir í skuldum og banka-
valdið kreistir í greip sinni, og
Fimmtudagur 17. febrúar 1943
í Brændoffer 1918 segir haim
frá einum af sonum sveitanna,,
sem fer til verksmiðjuborgar..:
þar sem hann í rauninni getur
ekM fest yndi. Hann og fjöl-
skyldan lifa við þröngan. kost
— stundum skort, og hann sér
enga leið út úr ógöngunum,
gerist sekur við lögin og er full
ur beiskju og haturs. Þarna —
og eins í Fimbulvinter — sér
lesandinn, hvernig þjóðfélags-
legt ranglæti og harðneskja
naga hið góða í manneðlinu,
vekja hatur, vonleysi og hefni-
girni. Þessar og hinar aðrar
bækur Falkbergets, sem ég hefi
nú farið um nokkrum orðum,
eru alls ekki í ádeiluformi, en
samt sem áður hljóta þær að
vekja lesandann til umhugsun-
ar um það, hve fjarstætt það er
óg vonlaust, að þær manneskj-
ur fái notið sín, öðlast menn-
ingu og búið sér og öðrum ham.
ingju, er verða að lifa því lífi„
sem þarna er lýst.
(Niðurlag á mogrun).
Er Evrópa
dauðadæmd ?
(Frh. af 5. síðu.)
Svar við þessari spurningu
er þýðingarmikið, ekki aðeins
fyrir Þýzkaland, heldur einnig
fyrir Evrópu og heiminn allan:
Sumir saklausir og frjálslynd-
ir menn í Ameríku láta í ljós
hina ótrúlega barnalegu skoð-
un, að það væri ef til vill fyrir-
tak, að Stalin tæki við stjórn
Þýzkalands. Slíkt einræðisveldi
myndi verða ógnun við heims-
friðinn, svipað því, sem þriðja
ríkið hefði orðið, ef valdadraum
ar Hitlers hefðu rætzt.
Það eru gildar ásætður til að
ætla, að annað þýzka lýðveldið
yrði farsælla en hið fyrsta.
Einn aðalgallinn á Weimar-
lýðveldinu var sá, að það vant-
aði styrka lýðveldissinna utan
verkalýðshreyfingarinnar. Og
verkalýðshreyfingin var klofin
og óskipuleg vegna undirróðurs
frá Moskva. Að þessu sinni
hafa fangabúðir nazista stapp-
að stálinu í þá menn, sem munu
taka við völdum í Þýzkalandi
að ófriðnum loknum, þegar
nazisminn er upprættur, og
veikleikar Weimarlýðveldisins,
sem einkenndu það svo mjög í
skiptum þess við afturhaldið,
verða horfnir.
Fyrir Evrópu re tæpast umt
annað að velja en að játast
undir og Breta og Rússa, undir
yfirráð eða samband, fyrst á.
staðbundnum grundvelli, síðar-
á Evrópugrundvelli. Vonandi
á sambandsgrundvelli.
Nú má halda því fram, að
Sovétstjórnin hafni sambands-
grundvallarhugmyndinni. Það
er augljóst mál, að ef gengið
yrði að öllum kröfum Stalins,
myndi það þýða, að Evrópa yrði
stjórnað frá Moskvu. En er það
skynsamlegt eða nauðsynlegt
að gera ráð fyrir algerum
stjórnmálayfirráðum Rússa að
ófriðnum loknum? Það er at-
hugandi og gefur góðar vonir„
að Rússar hafa á öllum tímum,
barizt hraustlega þegar þeir
áttu að verja sitt eigið land.
Finnar gátu barizt við Rússa
í 3 V2 mánuð. Eitt sinn barðist
rauði herinn við brezka og
franska innrásarheri í Norður-
og Suður-Rússlandi og Japana
í Austur-Síberíu. En hann beið
ósigur þegar Lenin reyndi að
ráðast inn í Pólland árið 1920
til þess að flýta fyrir heims-
byltingunni.
Ríkisstjórnir Bandaríkjanna
og Bretlands ættu að halda fast
við, að Atlandshafssáttmálinn
og Moskvuyfirlýsingin eigi jafnt
við Sovétríkin og Austur-Ev-
rópu og allan heiminn. Það
myndi skapa hreinna andrúms-
loft og veita þjóðum Evrópu
rétt til þess að skipa framtíðar-
málefnum sínum sjálfar, eftir
að hörmungum styrjaldarinnar
lýkur óg endurreisn hefst.