Alþýðublaðið - 15.04.1948, Blaðsíða 5

Firfiintiidagur 15. -ayrftxU948ji
AtÞÝÐWLAPIP
5 *
HAFNARFJÖRÐUR.
flutt á Straridgötu 4.
HALLUR HALLSSON yngri.
öndverðum febrúarmánuði
TVÖ BANATILRÆÐI voru
gerð við Plitler á stríðsárun-
um, svo að kunnugt sé um
víða veröld: banatilræðið í
Búrgenbraukeller í Múnch-
en, kvöld áttunda nóvember
mánaðar árið 1939 og banatil
ræðið í aðalbækistöðvum
Hitlers í Austur-Prússlandi
20. júlí árið 1944. Nazistar
skýrðu frá báðum þessum
banatílræðum, en umheim-
urinn tók upplýsingum
þeirra, svo sem rétt var, með
mikilli varúð. Þá fyrsit, er
stríðinu var lokið, var hægt
að komast nokkurn veginn
að því sanna um þessi fiíl-
dirfskufullu banatilræði, og
það þótt enginn tilræðis-
mannanna sé enn á lífi. Ann
ar, smiður frá Múnchen-Els-
er, var líflátinn í Dachau í
byrjun ársins 1945, og hinn,
von Stauffenberg greifi, var
skotinn í garði þýzka her-
málaráðuneytisins í Bendler
strasse í Berlín sama kvöld-
ið, sem hið misheppnaða
banatilræði var gert.
Það líða næstum fimm ár
milli þessara banatilræða; en
ekki fyrr en stríðinu var lok
ið fengu menn vitneskju um
ýmis önnur banatilræði við
Hitler á þessum .fimm árum.
Um ekkert þeirra er þó að
fullu kunnugt. Þeir, sem að
þeim stóðu, voru annað
hvort skotnir eða hengdir og
það mún að líkindum reyn-
ast örðugleikum bundið að
komast að hinu rétta urn
þau.
Öðru máli gegnir um mjög
ofdirfskufullt og ævintýra-
legt banatilræði við Hitler,
sem gert var í nágrenni Smo
lensk 13. marzmánaðar árið
1943. Var það í aoalatriðum
verk tveggja þýzkra herfor-
ángja, þeirra Fabian von
Schlabrendorff og Henning
von Tresckow hershöfðingja.
Henning von Tresckow fyrir
fór sér 21. júní árið 1944.
Fabian von Schlabrendorff
heppnaðist hins vegar að
flýja og forða lífi sínu. Fékk
hann því tækifæri til þess að
segja frá tilræðinu í bók,
sem kom út í, Sviss eftir stríð
ið.
Þetta . djarflega banatil-
ræði við Hitler var ekki að-
eins verknaður tveggja ör-
vilnaðra raanna, það var
þvert á móti þaulhugsað á-
form, og átti að vei'a merki
um stjórnarbyltingu.
En hverjir voru forkólfar
i þessa samsæris, þeir von
Tresckov/ hershöfð'ngi og
von Schlabrendoríf, og hvaða
störf höfðu þeir í Þýzkalandi
Hitlers? í fyrri heimsstyrj-
öldinni var von Tresckow
meðlimur hei'foringjaráðs-
ins. Séinna hvarf hann frá
störfum hjá hernum, fór að
starfa 'að iðnaðar-^lum og
ferðaðist mikið um önnur
lönd, einkum um Ameríku
og England. Þessi ferðalög
og störf uku þekkingu hans
og gáfu hönum víðara sjón-
arsvið, svo að hann átti
auðveldara með að átta sig
á hinum raunverulega styrk
Þýzkalands í samanburði við
aðrar þjóðir. Hann varð ein
beittur andstæðingur Hitlei's
og hernaðarfyriræitlana hans.
Vissi hann allt of vel að Hitl
er og hans framferði mundi
þýða hrun Þýzkalands, og að
ailt kapp yrði að leggja á
það, að jafna reikningana
við Hitler svo fljótt, sem við
yrði komið. Þegar stríðið
/
ÞAÐ hefui* orðið upp-
víst eftir stríðið, að fleiri
banatilræði voru sýnd
Hitler á stríðsárunum en
þau tvö, sem nazistar
biríu fréttir af. Hér fer á
eftir frásögn um eitt slíkt
banatilræði. Er greinin
eftir K- Vogel pg þýdd úr
„Hjemmeís Söndag“. —
sunnudagsblaði „Social-
Demokratens“ í Kaup-
mannahöfn.
Aáolf Hitler
á velmaktardöguni sínum.
brauzt út var von Tresckow
fyrirskipað að taka að sér
störf í herforingj aráðinu, og
fi'á árinu 1942 var hann
fyrsti herforingaráðs með-
limur í einum hinna þriggja
stóru herja á austurvigstöðy
unum. Var það miðherinn,
sem hafði aðalbækistöð sína
í nágrenni Smolensk. Æðsti
hershöfðingi þessa hers og
yfirmaður von Tresckow var
von Kluge.
Henning von Tresckow og
Fabian von Schlabrendorff
hittust fyrsit árið 1939. Frá
þeim tíma jókst traust þeirra
hvors á öðrum þrátt fyrir
rpikinn aldursmun. I stjórn-
málum voru þeir og á sama
máli.
Var von Schlabrendorff í
þá daga ungur málafærslu-
maður. Kærði hann-sig ekk
ent um að taka að sér starf
í ríkinu við það skipulag,
sem hann var algerlega and
vígur. Hann var ákveðinn
andstæðingur nazistískra
hugsjóna þegar á skólaárum
sínum í Halle, þótt þá hefði
stór hluti þýzkrar skóla-
æsku aðhyllzt þær. Hann
kom á fundi nazista og var
hvergi smeykur við að láta
skoðanir sínar í Ijós, og ekki
breytti hann viðhoríum sín-
um þótt riazistar kæmust til
valda. Að vísu gat hann ekki
haldið áfram opniberum á-
í'óðri, en með aðstoð vina
sinna og ættingja hafði hann
itækifæri til þess að starfa í
hinrii leynilegu andstöðu
meðal háttsettra herforingja
í Berlín. Á þessum vettvangi
kyrihtist hann von Tresckow
hei'shöfðingja, og þegar von
Tresckow leitaði að áreiðan-
legum aðsitoðarmanni, er
gæti verið meðalgöngumað-
ur milli miðstöðvar andstöð-
unnar gegn Hitler og heríor
ingjaráðs miðhei'sins, var
eðlilegt að honum kæmi
Fabian von Schlabrendorff í
hug ,og von Schlabrendorff
tók það starf að sér með
ánægju.
Aður en sagt er frá sjálfu
i banatilræðinu, er rétt að
glöggva sig á þeim fyrírætl-
unum, sem hafizt skyldi
handa um, í sambandi við
það. Stjórnarandstaðan hafði
náð beztri fótfestu í þeim
hópi, sem hafði stjórn her-
aflans heima í Þýzkalandi
með höndum. Þessi heima-
her var varalið fyrir herinn
á vígstöðvunum. Æðsti mað
ur heríoringjaráðs heima-
hersins, Ölbrioht hershöfð-
ingi, hafð: einnig hönd í
bagga með hinni svo nefndu
hernaðará^tlun ,,valkyrju“.
Var þetta eiginlega mjög
gömul áætlun, sem til þess
var gerð úr garði að bæla
niður óeirðir og uppþot í
landinu sjálfu, meðan styrj-
öldin stæði yfir. Ef þessi á-
ætlun kæmi til framkvæmda
fékk heimaherinn, eða rétt-
ara sagt herforingjaráð hans,
ósjálfrátt stjórnartaumana í
sinar hendur. Aætlunin var
víst í fyrstunni til þess hugs
uð að hjálpa ■ hinum nazist-
ísku valdhöfum til þess að
halda uppi ró og reglu á
striðsárunum.
Hins vegar gat áætlunin
orðið hentugt tæki í sam-
bandi við byltingu, enda var
að henni unnið af hálfu
stjórnarandstæðinga með
það fyrir augum. Á hana
vonuðu þeir, sem af vissu,
en öllu var haldið vandlega
leyndu.
Vi.taskuld varð áætlun-
inni ekki komið í fram-
kvæmd á þann hátt að and-
staða við valdhafana kæmi í
ljós, til þess var nazisminn
sem fjöldahreyfing allt of
sterkur. Var því um að gera
að geta farið með mikinn
meirihluta foringja og ó-
breyttra hermanna eins og
menn í tafli við framkvæmd
áætlunarinnar. Takmarkið
var að koma upp hereinræði,
er bryti á bak aftur valda-
sarntök nazistanna, einkum
SS, og tæki til fanga þá, sem
hætitulegastir væru af brúnu
valdhöfunum. Hereinræðið
átti síðan að undirbúa lýð-
ræðisstjórn, og skyldi dr.
Karl Gördeler, fyrrverandi
borgarstjóri í Leipzig, verða
þar í broddi fylkingar, en
höfuðviðfangsefni þessarar
stjórnar væri á hinn bóginn
það, að fá enda bundinn á
styrjöldina.
Eitt mesta vandamálið var
það, á hvern hátt áætlunin
skyldi vera framkvæmd. En
eftir langa og nákvæma at-!
hugun og í samráði við borg
araleg öfl andstöðuhreyfing-
arinnar var komist að þeirri
niðurstöðu, að einungis einn
möguleiki væri fyrir hendi:
Það yrði að ráða Hitler af
dögum og tilræðismönnun-
um yrði að leyna, svo að
sjálf stjórnarbyltingin gæti
hafizt, án þess að valdhaf-
arnir fengju grun um hið
í'étta samband atburðanna. I
1943 voru þau skilaboð send
þeim von Tresckow og von
Schlabrendorff, að andstöðu
hreyfingin í Berlín hefði ver
ið svo athafnasöm að nú
væri óhætt að framkvæma
,,valkyrju-áætlunina“. Her-
liðið í stærstu þýzku setu-
liðsborgunum mundi verða
með andstöðuhreyfingunni
og sömuleiðis meirihluti her
foringjaráðs þýzka hersins í
Frakklandi. Bað Ölbricht
um, að undirbúningur undir
tilræðið skyldi hafinn. Boð-
skapur þessi kom frá Oster
hershöfðingja, nánasta sam-
starfsmanni Ölbrigcht og
hægri hönd Canaris aðmiráls
í upplýsingaþjónustunni.
Það var vegna sérstakra
ástæðna, að banatilræðið
skyldi gert í aðalbækistöðv-
um miðhersins á austurvíg-
stöðvunum og þeim von
Tresckow og von Schlabren-
dorff var falið að fram-
kvæma það.
I fyrsta lagi hafði Hitler á
þessu tímabili mikið dálæti á
von Kluge, æðsta yfirmanni
miðhersins. Hafði Hitler
sent honum á afmæbsdegi
hans seint á árinu 1942 250
000 marka ávísun að gjöf,
skaittfrjálsa, er hann átti að
nota fyrir sjálfan sig. Slíkar
ixpphæðir notaði þessi hará-
stjóri til að launa þeim hers-
iiöfðingjum sínum, er hann
vildi gera sér sjálfum undir-
gefna. Váðhafði Hitler þessa
aðferð mjög til að tryggja sér
völdin í hernum, og auk þess
að auka í sífellu hið vopnaða
SS-lið, hækka í tign flokks-
trygga foringja og víkja
þeim frá, sem honum virtust
hafa unnið sér eitthvað til
óhelg:. Hershöfðingi sem var
á valdatíma Hitlers fremur
illa launaður hafði ekki ráð
á því að hafna slíkri gjöf og
von Tresckow hafði einnig
ráðið von Kluge frá að senda
ávísunina til baka. Annars
var von Kluge kænn, svo
sem nafnið þýðir', en ekki
djarfur. Ekki var hann naz-
isti, og auk þess var hann
sannfærður um að alit
mundi enda með skelfingu.
Samit var hann ófáanlegur
til þess að leggja í neina tvi-
sýnu. Af þessum ástæðum
hafði von Tresckow ekki trú
að yfirmanni sínum fyrir
sérstökum fyrirætlunum
andstöðuhreyfingarinnar, en
með látlausum áróðri í
stjórnmálum hafði hann lcit
azt við að tryggja, að von
Kluge og miðherinn fylgdi
uppreisnarmönnum að má1-
um, ef valkyrju-áætlunin
yrði látin koma til fram
kvæmda.
Önnur ástæða var líka fýr
ir því að aðalbækistöðvnr
miðhersins voru valdar til
þessa verks. Von Tresckow
þekkti vel tvo nánustu að
stoðarmenn Hitlers í aðal-
bækistöðvu'num í Austur-
Prússlandi, þá Schmunt hers
höfðingja og Brandt offursta.
Báðir voru þeir fulltrúax í
einkafylgdarliði Hitlers og
auðvitað tryggir flokknum
og hrifnir af Hitler. En þeir
voru treggáfaðir og renndxt
ekki hinn minnsta grun í,
hvaða hlutverk þeir áttu að
leika.
Von Tresckow hófst handa
með því að ginna Hitler með
aðstoð Schmundts austur í
aðalbækistöðvar miðhersins.
Og heppnin var honum hlið
holl. Scnmundt tilkynnti
nokkrum dögum seinna, að
heimsókn foringjans til aðal-
bækistöovanna í Austur-
Prússlandi væri að allra
dómi nauðsynleg. Seinna
yrði ákveðið, hvenær foring
inn kæmi, en gera mætti ráð
fyrir, að mánuður liði áður.
Þar með var fyrsta áfanga
náð, og var riú hægt að ráð-
gera nánar einstök atriði
banatilræðisins. Fyrsta til-
lagan var sú ► að varpa
sprengju að Hitler, annað
hvort rneðan ráðstefnan um
hernaðinn síæði yfir eða
veizlan fyrir hann og fylgd
arlið hans. Önhur áætlun
var gerð í samráði við von
Böselager offursta, sem
stjórnaði riddaraliðsherdeild
aðalbækistöðvanna.
Hann var fús til, ef hann
fengi menn, sem hann gæti
skilyrðislaust treyst, að ráð-
ast á þá, sem á ráðstefnunni
sætu og " drepa Hitler og
fylgdarlið hans allt méö
handsprengjum og skamm-
byssum. Þriðja í'áðagerðiix
var sú, að dulbúa banatil-
ræðið sem slys. Átti að setja
tímasprengju í flugvél Hitl-
ers og skyldi hún springa á
heimleiðinni.
Horfið var frá tveim hin-
um fyrri áætlunum. Taka
varð tillit til von Kluge hers
höfðingja, og trauðla mátti
fórna foringjum, er væi'u að
banatilræðinu loknu bráð-
nauðsynlegir til þess að mið
herinn yrði á banai uppreisn.
armanna. Auk þess var- sú
hætta alltaf yfirvofandi, að
einhverjum tækist að kom
ast undan og segja frá öllum
málavöxtum. Þriðji kostux-
inn var því valinn. Von,
Schlabrendoi'ff fékk skipun
um að framkvæma þesss:
ráðagerð og sjá um allan und
irbúning undir tilræðið.
Martin Larsen sendikennari
flytur síðasta fyrirlestur sinn
um: Den danske Litteraturs og
det danske Sprogs Udvikling í
den förste Halvdel af det 18.
Aarhundrede í dag, fimmtudag
inn 15. apríl kl. 6,30 í II kennslu
stoíu háskólans,
Neðri hæð hússins Langeyrarveg 14, Hafn-'
arfirði, er til sölu nú þegar. — Listliafendur
sendi tilboð sín til Þorsteins Sæmundsson-
■ar, Langeyrarveg 14 fyrir 25. þessa mán.