Alþýðublaðið - 03.09.1950, Blaðsíða 5

Sunnudagur 3. sepíember 1950
ALÞYÐUBLAÐIÐ
I EFTIRFABANDI GREIN scgir Astraliu-
maðurinn Hartley Grattan frá eiími' méEÍu’ svaS-
iíför, sem farin hefur verið til suðurlieimskauís-
landsins. Það er vísindaleiðangur, sem nökkrir
. Á^ralíumenn tóku þátt í árin 1911—1913, eða
um sama íeyti og Roaid Amundsen fann suður-
heimskautið og Robert Scott lét iífið á heimleið
þaðan. Tveir af leiðangursmönnunum létu einn-
ig lífið, en foringi þeirra komst af eftir mikiar
mannraunir.
Á KALDASTA og eyðileg-
asta stað jarðarinnar, Suður-
heimskautslandinu, gerðust 3
merkisatburðir á tímabilinu
frá desember 1911 til febrúar
árið 1913, þar af voru tveir
xnjög sögulegir.
Hinn fyrsti þeirra var hið
stórfenglega afrek hins norska
landkönnuðar, Roalds Amund-
sen, að komast til Suðurpóls-
ins. Það skeði 14. des. 1911. Sá
næsti var harmleikur: Keppi-
nautur Amundsens, brezki
kapteinninn Robert Scott, sem
homst til pólsins mánuði seinna
en hann, komst ekki lifandi til'
baka. Hann og íélagar hans
fórust allir á heimleiðinni.
Þriðji atburðurinn er næst-
nm ótrúlegt dæmi um mann-
lega orku. Sagan hefst með því,
s.ð 18 manna hópur ástralska
leiðangursmanna steig á land á
Adélilandi. Tilgangur þeirra
var sá, að framkvæma land-
fræðirannsóknir og veðurat-
huganir. Foringi leiðangursins
var 31 árs gamall enskfæddur
en ástralskmenntaður vísinda-
maður, að nafni Douglas Maz-
on, starfandi prófessor í jarð-
fræði og steinafræði við há-
skólann í Adelaide í Ástralíu.
Leiðangursmennirnir bjugg-
nst til ársdvalar, og í því skyni
skipuðu þeir á land vistum og
•útbúnaði, reistu loftskeyta-
stengur og bjuggust að öðru
leyti til dvalar og starfs, Þegar
þeir höfðu lokið þessu, skall á
þreifandi bylur, sem stóð mán-
uðum saman. Veðursins vegna
var ekki unnt að aðhafast fyrr
en komið var að sumri, sem er
mjög stutt í þessum hluta
heims, og raunar ekkert sumar
í okkar skilningi. Gert var ráð
fyrir, að skipið, sem átti að
sækja þá, kæmi 15. desember
1913.
Mawson og tveir aðrir fé-
lagar hans lögðu af stað í leið-
angur inn á ísinn. Foringinn
valdi hraustustu mennina til
þessarar farar, og urðu fyrir
valinu þeir Xavier Mertz,
svissneskur skíðakappi, og B.
E. S. Ninnis, úr konunglega
skotmannaherfylkinu. Gert var
ráð fyrir að fara þyrfti um 500
kílómetra vegalengd. Mawson
var sá eini, sem hafði reyiíslu
af ferðalögum í heimskauta-
löndum.
Þremenningarnir yfirgáfu
aðalstöðvarnar hinn 10. nóvem-
ber. Farangur þeirra var á 3
sleðum, vistir, 'suðuáhöld óg
tjaldbúnaður, og auk þess tæki
til vísindalegra athugana. Þeim
gekk sæmilega að komast inn
á meginísinn. Tveir skriðjökl-
ar voru þar sem Þrándur í
Götu. Þeir fengu fljótlega
snjóblindu. ísinn reyndist mjög
ógreiður yfirferðar. Hundar,
menn og sleðar féllu hvað eþt-
ir annað niður í jökulspi-ung-
ur, en þeir höfðu reipi á milli
sín og ekki varð slys að. Hríð-
arbyljir tepptu þá einnig,
stundum dögum saman.
þeirra félaga, sérstaklega
Mertz, sem var stór vexti og
þuríti mikinn mat. Þeir reyndu
a.3 nota skrokkaha af hundun-
qm' til hins vtrasia. og gáfu
þei’m1 ,LuRdúm,V£émn'efm r,Hfðú,''
iijinyfl’n, beinin og skinnin.
Seincsta hundinn urSu þeir' að
drepa hálfum máriuði síðar en
þann fyrsta.
Þeir fóru allir' í skinr.flagn-
ing. Hörund þeirra varð eld-
| sárt og viðkvæmt. Ekki bætti
I það úr skák, að sleðinn, sem
j eftir var, var æði þungur í
Að liðnum 34 dcgura voru! taumi og sleðaböndin særðu
þeir komnir 500 kílómetra inn i þá án efláts. Áttávitinn var
í landið. Þeir luku við athugan j ramskakkur vegna nálægðar-
ir sínar og bjuggust til heim-' innar við segulpólinn, og það
ferðar. Þeir hlóðu sleðana á ný. ■ var erfitt að rata hina réttu
hentu einum þeirra. sem hafði: le? 1
Mertz varð brátt veikur. Um
leið og veikindi hans ágerðust
greip harsn hvert tækifæri til.
þess að nema sta^af og hvíla
sig. Að lokum dó hann.
brotnao og sameinuðu farang-
urinn á tvo sleða. Sá sleðanna,
sem á undan fór, hafði að
geyma vísindatækin. nokkuð af
matar- og suouáhöldum. Meiri
hluti vistanna var á aftari sleð
anum. Það var að sjálfsögðu
nokkru meiri hætta á að íorustu
sleðinn tapaðist niður í!
sprungu, þess vegna höfðu
þeir meiri hluta vistanna á
þeim síðari.
Mertz fór á undan á skíðum.
Mawson fór næstur með fyrri
sleðann og Ninnis rak lestina
með hinn. Leiðin lá yfir snævi
þakinn ís. Þeir áttu ekki von á
sprungum þarna. Skyndilega
sá Mawson, að Mertz rétti
skíðastafinn upp. Það var um-
samið merki, að þeim stafaði
hætta af jökulsprungu. Þegar
Mawson náði Mertz, sá hann
dauft merki um eina slíka.
Hann kallaði viðvörunarorð til
Ninnis og þeir sneru við til
hans. En þegar þeir litu til
baka, var Ninnis horfinn. —
Þeir hröðuðu sér á staðinn, og
þá sáu þeir, hvað skeð hafði.
Ninnis hafði, ásamt sleða og
hundum, fallið í gapandi jök-
ulsprungu.
Þeir strengdu reipi á milli
sín, og Mawson skreið að
sprungunni. Þaðeina, semhann
sá, voru tveir stórslasaðir
hundar, sem stöðvazt höfðu á
syllu um það bil 50 metra
niðri. Þar fyrir neðan var kol-
niðamyrkur og ekkert líf sýni-
legt. Félagarnir kölluðu og
hrópuðu niður í hyldýpisgjána
í von um að fá svar. Því héldu
þeir áfram í þrjá klukkutíma,
en Ninnis var auðsjáanlega
þegar látinn.
Enn var rneira en 470* km.
leið fyrir höndum. Þeir höfðu
vistir til aðeins 10 daga. Með
strangri skömmtun mætti má-
ske láta þær endast helmingi
lengur og samt var fyrirsjáan-
legt, að þeir yrðu að leggja
sér hundana til munns, ef þeir
ættu að hafa nokkra von um
að komast af. Strax daginn eft-
ir drápu. þeir fyrsta hundinn.
Kjötið af honum reyndist bæði
seigt og ólystugt, og það sem
verra var: Það var sem næst
fitulaust, og þess vegna mjög
lítils virði. Ekkert er pólförum
hættulegra en að nærast á
fitulausri fæðu.
Þeir útbjuggu tjald úr striga
pjötlum og skíðastöfum, ef
tjald skyldi kalla. Til allrar
hamingju höfðu svefnpokarnir
verið á sleða Mawsons, nokkuð
af mataráhöldum og tæki til
þess að sjóða í. Það kom sér
vel, því annars hefðu þeir ekki
getað matreitt kjötið af hund-
imum.
Naumur matarskammtur
hafði fljótlega áhrif á þrek
Nú voru liðnir 24 dagar frá
því að Ninnis fórst, og samt
var um það bil þríðjungur
leiðarinnar eftir til strandar.
Mawson gerði sér æ betur
Ijóst, að það voru hverfandi
litlar líkur til þess að hann
kæmist af. Hann stytti sleðann
um helming og kom þar fyrir
því, sem eftir var af matvæl-
um og nauðsynlegum áhöldum.
Hann varð að henda öllum
verkfærum 'og vísindaáhöldum.
Það eina, sem hann komst með
var brotin skófla. Með henni
bjó hann til skjólgarð úr snjó
fyrir nístandi köldum vindin-
um. þegar hann hvíldist.
Mawson hafði aðeins farið
nokkra kílómetra, þegar hann
fann til mikils sársauka í fót-
unum. Hann tók af sér skóna
og sá þá, hvers kyns var. Sól-
arnir voru lausir! Þetta var
svo sem ekki örvandi uppgötv-
un fyrir mann, sem þegar var
mjög illa kominn og átti fyrir
höndum 160 kílómetra leið yfir
ís og klungur. Hann tjaslaði
dúk neðan á skóna og drógst
áfram. Næstu fimm daga komst
hann ekki nema 8 kílómetra á
dag, að þeim tíma liðnum voru
enn eftir 123 kílómetrar.
Á tíunda degi eftir að Mertz
dó, var Mawson staddur á síð-
asta skriðjöklinum, sem hann
þurfti að sigrast á. Allt í einu
féll hann niður í jökulsprungu.
Til allrar hamingju hélt reipið,
sem fest var milli hans og sleð-
ans, en þarna hékk hann í
lausu lofti fimm metrum fyrir
neðan sprungubarminn. Það
varð honum til lífs, að sleðinn
hafði oltið og snjór fallið-fyrir
hann. ,Við það hafði myndazt
nægileg mótstaða til þess, að
hann hélt Mawson uppi. Maw-
son hafði verið svo fyrirhyggju
srmur, að hnýta hnúta á reip-
ið, ef ske kynni, að hann kæm-
ist í þessa aðstöðu. Honum
tókst’að handstyrkja sig upp
eftir reipinu alveg upp á brún.
Þegar hann var í þann veginn
að vega sig upp á ísinn, fór
hann eitthvað óvarlega, fatað-
ist takið og hrapaði niður aft-
®S1
ur, en ennþá hélt reipið — og
sleðinn!
Hann var svo að fram kom-
iim, að einungis - síðustu leif-
arnár áf viljaþreki hans forð-
uðu Hönum frá þvíífc^'fallá'^ý--
ir þeirri fréiítingú, áð! '-§&eMv4t ■
réijpið og; látá 9ig fáíia sííður í
gjána — og gleymskuna. Hann
byrjaði enn á ný að klifra
upp, í þetta skiptið fór hann
varlegar, og það tókst. í heila
klukkustund lá hann á sprungu
þreytu, áður en hann hafði náð
barminum, ýfirkominn af
sér svo, að hann gat haldið á-
fram.
Tveim dögum síðar var Maw
son alveg að því koniinn að
gefast upp. Sérhver hreyfing
olli honum sárrar kvalar og
kostaði ýtrustu áreynslu. Nú
komst hann ekki nema 5—6
kílómetra á dag. Um þetta leyti
varð hann veðurtepptur einn
dag. Þá rann það skyndi-
Iega upp fyrir honum, að jafn-
vel þó.tt hann kæmist lifandi
til strandarinnar, myndi það
samt seni áður ekki bjarga lífi
hans: Leiðangursmennirnir
myndu verða farnir. Það voru
þegar liðnir fimmtán dagar
síðan þeir þremenningar áttu
að vera komnir í seinasta lagi
úr þessum leiðangri, og tíu
dagar síðan skipið átti að hafa
komið til þess að sækja þá.
Nú var allur matarforði
hans ekki nema eitt einasta
kíló, og „enn voru nær 50 kíló-
metrar eftir til strandarinnar.
Skyndilega kom hann auga
á einhver missmíði á ísauðn-
inni framundan. Það var varða
úr snjó. Hér höfðu félagar
hans við ströndina auðsjáan-
lega verið að verki. Efst á
vörðunni var matarforði og
leiðbeiningar um stefnu að
næsta forðabúri, 35 kílómetr-
um þar frá. Héðan höfðu félag-
ar hans farið kl. 8 að morgni
þessa dags, 29. janúar, en Maw
son kom að vörðunni kl. 2, —•
eða sex tímum síðar.
Hann hrestist dálítið við að
fá betri mat. Hér var skrið-
jöklinum tekið að halla niður
að ströndinni og ísinn var háll.
Haím settist á sleðann og lét
vindinn bera sig. Þannig komst
hann yfir 20 kílómetra, c-n upp
götvaði þá, að hann var á
rangri leið. Næsta dag var
hann veðurteptur á ný.
Að morgni 1. febrúar var
versta veður, hvassviðri og
hríð. Seint um daginn birti þó
til, og Mawson gat eygt næsta
forðabúr. Kl. 7 síðdegis þann
dag náði liann. þangað. Þar
höfðu félagar hans útbúið skýli
með því að höggva holu í ís-
inn, og skilið eftir matvæli og
áhöld, meðal annars þrjár app-
elsínur og dós með niðursoðn-
um ávöxtum. Eftir þessu var
birgðaskipið komið!
ííann legði þegar af stað til
aðalstöðvanna undan brekk-
unni, en bylur skall á enn á
ný og hann varð að hverfa aft-
ur og setjast að í skýlinu. —
Hríðin hélzt í heila viku. Hinn
raftækjavinnustofu okkar að Þingholísstræíi 21.
Tökum að okkur alls konar raflagnir og viðgerðir.
Imper h.f.
Þingholtsstræti 21."— Sími 81556.
8. febrúar batnaði veðrið og
hann gat haldið áfram.
Nú só hann loks til hafs.
Augu hans leituðu ákaft urn
allan flóann eftir birgðeskip-
inu. Allt í emu kom hann auga
á dökkan blett úti við sjóndeild
arhringinn. Það var skipið á
leið til hafs! Hafði flokkurinn
yfirgefið hann, skilið hann
einan eftir til að deyja?
Hann hélt áfram, —- og kom
brátt auga á menn! Það voru
nú liðnir 33 dagar síðen hann
hafði séð menn. Hann veifaði.
Þeir veifuðu líka og komu
hlaupandi á móti honum.
Þeir reyndu að kalla skipið
úpp með loftskeytatækjum
sínum og segja því að koma;
aftur. Það tókst, en skipið gat
ekki komízt að landinu vegna
íss og óveðurs. Að lokum varö
skipið að sigla burt, og kom
ekki -aftur fyrr en í desember,
Þannig komst Mawson til fé
laga sinna, 91 degi eftir að
hann hafði ásamt þeim Mertz
og Ninnis iagt í þessa eftir-
minnilegu ferð, 28 dögum síðar
en gert hafði verið ráð fyrir
að þeir komu til baka í síðasta
lagi og 33 dögum eftir að Mertz
dó. Hann var gersamlega þrot-
inn að kröftum, grindhoraður,
allur í sárum og fleiðrum. En
hann var að líkamsbyggingu
mjög hraustur ma5ur, og
hresstist furðulega fljótt.
Nú fór vetur í hönd. Þeir
voru 5 félagarnir, sem dvöld-
ust þenna vetur með Mawson
á hinum eyðilega stað: 4 úrvals
menn úr ieiðangrinum, sem
boðizt höfðu til þess að'verða
eftir og gera tllraun til
þess að finna þá þremenn-
ingana Iífs eða liðna, og einn
1 loftskeytamaður. Þeir fundu
sér ýmislegt til að hafa fyrir
stafni o‘g leið vel. Skipig kom
eftir þeim í desember það ár
og til Ástralíu komust þeir 26.
febrúar 1914.
Mawson var sleginn til
riddara af Englandskonungi
það ár og tók þátt í fyrri heims
styrjöldinni við hinn bezta
orðstír. Að styrjöldinni lok-
inni tók hann upp fyrra starf
sitt við háskólann í Adelaide.
Hann er enn á lífi þar og hefur
verið sýndur mjög mikill heið-
ur af vísindafélögum í Ástra-.
líu. Englandi, Erakklandi,. ít- .
alíu og Bandapíkjunum. ,