Tíminn - 23.02.1964, Page 8

tlýtl íslenzkt leikrit — ætíð
mtitr saaÖur léttara, þegar
heyilst om slíkt fyrirbæri. Til
hfd.rhi tíffinda í vetur á þessu
sviði er að Ríkisútvarpið hóf
fyrir nokkrum vikum að flytja
framhaldsleikritið „í múrnum“
eftir Gunnar M. Magnús. Er
flutningur leikritsins nú rúnv-
ieoa tuilfnaður, og er skemmst
af að segja, að cftir engu efni
útvarpsins er beðið með slíkri
eftirvæntingu sem framhaldi
leikritsins. Leikritið byggist á
sögulegum viðburðum og ger-
ist á öndverðri síðustu öld
tugthúsi Reykjavíkur, sem síðar
varð fbúðarhús æðsta valds-
manns landsins og enn síðar að
setur ríkisstjómar íslands. Hef-
ur höfundur kannað mikið
sögu Reykjavíkur frá þessum
tfma og þvf hefur fréttamaður
Tímans farið á fund Gunnars
M. Magnúss til að fræðast af
honum um sögu þessa merka
húss.
— Mig langar til þess að
biðja þig að segja lesendum
Tímans sögu hins fræga húss,
sem leikrit þitt gerist í.
— Já, þú spyrð um sögu
hússins. Það er löng og mikil
saga. Það vill svo til, að húsið
á einmitt 200 ára afmæli um
þessar mundir, og er því eitt
af elztu húsum landsins. Ég
hygg, að Tíminn þyrfti að gefa
út aukablað, ef hann vildi
birta viðhlítandi lýsingu á
húsinu og því, sem þar hefur
gerzt innan veggja. Því er
elnnig til að svara, að leikritið
er ekki nema rúmlega hálfnað
í flutningi, og ég tel ekki
heppilegt að segja frá aðalat-
riðum úr sögu Múrsins, sem
eiga eftir að koma fram í sein-
ustu þáttunum. Hins vegar
er hægt að greina frá helztu
þáttunum og þó í stórum drátt-
um.
— Hver var svo aðdragandi
að byggingu hússins?
— Það var ekki fyrr en
laust eftir 1730, að yfirvöld
landsins tóku að ræða um að
byggja varanlegt fangelsi eða
fangageymslu. Hér höfðu að
vísu verið einhverjar vistar-
verur á heimilum lögmanna og
sýslumanna, sem saka-
mönnum var stungið í, þar til
þeir voru fluttir til þings og
dæmdir. Auk þess mun hafa
verið tongelsi á Bessastöðum,
som lallað var Bramshús.
Þangað var mönnum stungið
inn eftir geðþótta Bessastaða-
manna og þótti tíðum lítt far-
i» að lögum, þegar þeir gripu
menn og höfðu þar í haldi. Én
Þáð virðist hafa komið nokk-
urri hreyfingu á málið, að
kona nokkur, Katrín Ingjalds-
dóttir að nafni, sem dæmd
hafði verið til dauða, var náð-
uð af konungi, en hlaut dóm
um ævilanga hegningarhús-
vtnnu. Nú var ekkert hegning-
arhús til í landinu, svo að
Ocksen stiftbefalingsmaður
leggur til, að sett verði á stofn
bér á landi hegningarhús fyr-
ir glæpamenn, svo að ekki
þurfi að flytja þá úr landi.
Voru nokkrar bollaleggingar
um málið, m. a. um það, hvort
slik stofnun ætti ekki einnig
að vera fyrir flakkara, betlara
Hér blrtlst I fyrsta slnn bessl útlitsmynd af Múrnum sem Ohlson lautlnant teiknaði 22. ágúst 1802. —
Glöggt sjást hanga líkt og póstkassar út úr báðum göflum byggingarinnar, náðhúsin, sem um getur f
vlðtalinu og upp á fina dönsku voru kölluð „Hemmeligheder".
og þá, „er ekki greiddu dæmd-
ar sektir fyrir legorðsbrot og
þess konar yfirsjónir".
Leið svo fram á miðja öld-
ina. Þá fer Skúli Magnússon
fram á það í bænarskrá til
konungs, að meðal annarra
umbóta, sem koma þurfi í
framkvæmd, sé að koma á fót
betrunarhúsi, sem geti tekið
við umrenningum og beininga
mönnum, sem renni um landið
í hópum. Komst málið á þann
rekspöl, að nefndir voru ýmsir
staðir, sem vel væru fallnir
fyrir betrunarhús. Búðir
(Budestad) á Snæfellsnesi
þóttu vel í sveit settar til slíkr
ar byggingar. ■ •■?;•■■■ * r•••'■
Það er þó ekki fyrr en eftir
1758, sem skriður kemst á mál-
ið, en þá skrifar Magnús amt-
maður Gíslason Rantzau stift-
amtmanni bréf, sem kallast
má neyðaróp. Amtmaður seg-
ir: — „Flakkarar og beininga-
menn vaða nú taumlaust uppi
í landinu, jafnt í byggð sem
á fjöllum og afréttum. Þessi
lýður lætur greipar sópa um
allt matarkyns á heimilum
manna og drepur og étur upp
kvikfénaðinn á afréttum. Náð-
ugi herra stiptamtmaður! Á
von landsmanna um betrunar-
hús að engu að verða? Yðar
hágöfgi! Styðjið af fremsta
megni ísland, sem yður er
trúað fyrir, til að losna við
það lands og lýða tjón, sem af
flökkurum leiðir. En um fram
allt sjáið um, að betrunarhús-
inu verði komið á fót til að
frelsa aimenning frá glötun“.
Með vorskipinu 1759 kom
svo boðskapur konungs um
stofnun betrunarhússins. Tekj
ur, sem áttu að renna til bygg
ingarinnar, voru sakeyrir og
jarðeignaskattur, einnig tekj-
ur af Þingeyraklaustri.
Árið 1762 voru í sjóði til

byggingarinnar 1134 ríkisdal-
ir, svo að byrjað var á verk-
inu. Magnús amtmaður réðst
í það á eigin ábyrgð, að ákveða
byggingunni stað á Amarhéli,
áður en teikningar væru fyr-
ir hendi. Lét hann sakamenn,
sem náðaðir höfðu verið frá
þrælkun ævilangt, vinna að
undirbúningi. Þessir menn
áttu að vinna hegningarvinnu
í nokkur ár. Amtmaður lét
fyrst reisa skýli handa þess-
um mönnum, en þeir tóku síð-
an að grafa fyrir grunni húss-
ins og draga að grjót. Verk-
stjóri við þessa vinnu var ráð
inn Gissur lögréttumaður
Jónsson á Amarhóli.
gangur í herbergin úr for-
stofu og fyrir henni hurð með
lás“. Veggir vom kalkaðir. Eft
ir endilöngu húsinu var múr-
veggur í miðju þess. í austur-
helmingi vom tveir varðhalds-
klefar fyrir stórglæpamenn,
þar var hægt að geyma 16
siíka fanga, sumir þeirra voru
tíðum í járnum. í þessum
helmingi hússins voru einnig
vinnustofur með tóvinnuáhöld
um og rúmstæðum fyrir aH«
2fi í vesturhelminei
forstofa með sama inngangi
er enn. í suðurenda var eidhú*
og tvö herbergi, þar var ráðs-
manni ætlaður bústaður. Þar
á suðurgafh, sem veit út að
Bankastræti, var dálítið út-
»hot. Þetta kölluðu Danlr
„Hemmehgheder“, þang»ð
gengu menn nauðþurfta sinn«
síðan var hreinsað frá gaflu,-
um eftir hentugleikum. — í
norðurenda hússins var einn-
ig eldhús og herbergi innar
af; ætlað fangaverði. Uppi á
lofti vom 4 herbergi, sem
gátu rúmað 12 til 16 fanga.
Þar voru einnig vinnuáhöld.
Á miðlofti voru kvistgluggar
móti vestri, þar vom vistar-
verur fyrir 12 fanga. Var áætl
að, að fullskipað gæti tugt-
húsið rúmað allt að því 54
venjulega fanga og 16 stór-
glæpamenn.
— Hvað var svo húsið lengi
notað sem tugthús?
— í nálega 50 ár. Það var
ekki í venjulegu tali nefnt
tugthús. Það hlaut brátt nafn-
ið „Múrinn“. Hann er kominn
í múrinn, var sagt, — síður:
hann er kominn í tugthúsið.
Síðan hefur þetta á eðUlegan
hátt yfirfærzt á hegningarhús-
ið, sem hér var byggt rúmum
100 ámm síðar. Við könnumst
við „Steininn“ á Skólavörðu-
stíg 9. —
— Til hvers var húsið svo
notað eftir að það var lagt nið-
Hér er grunnmynd af Múrnum, sem Ohlson geröi 1802 og sýnlr her-
berglsskipun. A) stofa, B) eldhús, C) Inngangur D) herbergl dyre-
varðar, E) eldhús, F) stofa, G) „Svartl hellir, fangageymsla, H) fanga-
klefl, I) vlnnusalur múrllma, K og L) almenningur, M) vinnusalur,
N) og O) fangaklefar.
^ v mmmm
GUNNAR M. MAGNÚSS t’lthöfundur skoöar gamlar Re.ykjavikur-
myndlr. (Ljósm.: Kó-TÍMINN).
Um þessar mundir var einn
ig verið að vinna að byggingu
tveggja stórbygginga, Bessa-
staðastofu og Nesstofu. Allir
hæfir smiðir, sem tiltækir
voru hér á landi, unnu við
þessar byggingar. Það dróst
því nokkuð á langinn að hefja
byggingu tugthússins, þó að
grjót væri að mestu tiltækt og
talsvert af kalki komið á stað-
inn. Þurfti þá að fá danska
smiði og múrverksmenn til
þess að vinna að húsinu. Þok-
aðist byggingin það áfram, að
árið 1764 mun það hafa verið
tekið fyrst í notkun, þó að enn
væri unnið að byggingunni allt
fram undir 1770.
— Þetta hefur verið mikil
bygging á þeirra tíðar mæli-
kvarða?
— Húsið var þá í rauninni
eins og það er enn hið ytra,
að undanteknu því, að hinir
miklu kvistir voru ekki á því,
þeir komu síðar. Það var 44
álnir á lengd og 16 álnir á
breidd, veggirnir geysiþykkir,
og „allir glugjar með jám-
stöngum og einungis einn inn-
ur sem hegningarhús?
— Það hefur borið tvö nöfn
síðan: í 50 ár var það kallað
Múrinn, í 85 ár bar það nafnið
stiftamtmannshús, og frá
1904 hefur það borið heitið
Stjórnarráðshús. —
— Hvers vegna urðu skipt-
in?
— Það er ekki tækifæri að
segja þá sögu að þessu sinni,
sem áhrærir fangelsið og upp
lausn þess, en gjaman má
vitna til þess, sem Magnús
Stephensen segir um þetta:
— „Tugthúsið átti að hegna
og fækka vömmum óráð-
vandra, og umgirða æm, líf,
eignir og siðferði manna, en
aldrei fyrr né síðar komist það
nærri fulltneintu þessu augna-
miði, — — en það er minnst
í þessu tilliti, að ég tel mér
ehgan hag í því, heldur í til-
liti til þess fyrsta og eiginlega
augnamiðs, að það yrði straff-
og betrunarhús fyrir glæpa-
menn, illum til varúðardæmis
og almenningi til vemdar,
sem aldrei ávannst fyrr né síð
ar við mitt tugthús“.
fi
TfMINN, tunpudaglmi 33. fabrúar 1M4 —
V48