Vísir - 27.01.1939, Blaðsíða 3

Föstudaginn 20. janúar 1939.
VISI fí
3
Viðtal vid Árna Fpiðrikeson fisliifræöing:
Rannsókmr á martmnl í Þiogvallavatai
Murtan ei» sérstæður stofn. Murtuveiðarnar
eru ekki rányrkja og geta ordid mikilvæg-
ur atvinnuvegur fyrír jardeigendur viö
J»ingvallavatn. S. í, F. liefir soðid niöur
murtu til útflutnings. Ekki hægt að í'ull-
nægja eftirspurninni.
Tvö undangengin haust hefir fiskideild Atvinnudeildar Há-
skólans unnið að víðtækum rannsóknum á murtunni í Þing-
vallavatni og hefir forstjóri deildarinnar, Árni Friðriksson
fiskifræðingur, haft rannsóknirnar með höndum. Hefir tíð-
indamaður frá Vísi fundið Árna Friðriksson að máli og leitað
upplýsinga hjá honum um þetta mál, sem er hið athyglisverð-
asta frá ýmsum hliðum skoðað.
■

Yfirlit yfir aldurssamsetningu murtustofnsins i Vatnskoti í
október 1938. Súlurnar sýna styrkleika árganganna í hundr-
aðshlutum af allri veiði (sbr. tölurnar til vinstri).
MURTAN
SÉRSTÆTT AFBRIGÐI?
Fiskideild atvinnudeildarinn-
ar, segir Árni Friðriksson, befir
unnið að þessum rannsóknum
til þess að komast að raun um,
livort murtan væri sérstakt af-
brigði, sem aldrei yrði stærra, j
eða ung bleikja, sem ætti fyrir j
sér að vaxa upp í bleikjustærð,
eftir að vera búin að hrygna á
þessu reki (í æsku). Þetta er
mikið atriði, því að ef murtan
væri ung bleikja væri hér um
rányrkju að ræða og heppilegra
að láta hana ná fullum þroska.
Spurningin um þelta er ekki ný
af nálinni — hún hefir verið á
döfinni a. m. k. síðan fyrir sein-
ustu aldamót.
2300 MURTUR
RANNSAKAÐAR.
Við höfum rannsakað um
2300 murtur liaustin 1937 og
1938 og talið hryggjarliði í 1356
murtum. Til samanburðar
rannsökuðum við allau annan
silung úr vatninu, sem við náð-
um i. Kjarni rannsóknanna er
hryggjarliðatalningin.
Rannsókuir af þessu tagi hafa
aldrei verið gerðar áður á ís-
lenskumvatnafiskum.Enda þótt
að sjálfsögðu verði haldið á-
fram rannsóknum á murtunni
og öðrum íslenskum vatnafisk-
um, ekki síst laxinum, þá er
skorið úr því, að
murtan er sérstakt af-
brigði, sem hefir að fullu
og öllu rifið sig úr tengsl-
um við sinn gamla ætt-
stofn, bleikjuna.
HRYGGJARLIÐAFJÖLDI
FISKANNA.
Hryggjarliðafjöldi fiskanna
yfirleitt er ekki föst tala. Þannig
eru hryggjarliðir í urriðanum í
Þingvallavatni ýmist 60 eða 61
og í bleikjunni frá 60 upp í 65.
Ef tekið er maðaltal hryggjar-
liðafjölda þeira silunga, sem
rannsakaðir liafa verið, verður
murtan liæst með 63.09, þar
næst bleikjan með 62.75,
bleikjuafbrigði, sem eg nefni
svartmurtu, 62.27 og loks urrið-
inn með 60.70. Er óhætt að full-
yrða, að meira bar á milli
bleikju og murtu en vorgots- og
sumargotssíldar í sjónum, og
þeim skilyrðum, sem verður að
vera fullnægt eftir viðurkendum
stærðfræðilegum reglum, til
þess að murta og bleikja sé sitt
hvað, er fullnægt svo að segja í
tvöföldum mæli.
ER ÞÁ EKKI UNGBLEIKJA
í ÞEIRRI MURTU, SEM
VEIDD ER?
96.1% af þeirri murtu, sem
og befi rannsakað, hefir verið á
hrygningarskeiði, en 3.9% 'ekki.
Eini möguleikinn til að eitthvað
sé af ungbleikju innan um
murturnar, er sá, að eitthvað
kunni að felast i þessum 3.9%.
Eu hryggjarliðatalning á ókvn-
þroska murtum hefir leitt í ljós,
að mestur hluti hennar hlýtur
að vera murta, en ekki ung-
bleikja. Jafnhliða þessari ókyn-
þroska murtu veiðist ósköp litið
af velþekkjanlegri smábleikju,
en það nemur ekki 1% af murt-
unni. Það mun láta nærri sanni,
að sú ungbleikjumergð, sem er
innan um murtuna, sé í mesta
lagi 2%.
HVERNIG STENDUR Á ÞVl,
AÐ FISKURINN I MURTUNNI
ER ÝMIST RAUÐUR EÐA
HVÍTUR?
Það er órannsakað mál, en
ekki óliklegt, að hængarnir séu
rauðir, en hrygnurnar hvítar á
fiskinn, og ef svo er, er hugsan-
legt, að það standi i sambandi
við að þeir hafi verið miklu
lengur á grunninu en lirygn-
urnar, þegar veiðin fór fram.
STÆRÐ MURTUNNAR.
Þessi tvö ár hefir stærðin ver-
ið frá 18 upp í 29 cm., en aðal-
lega 22, 23 og 24 cm. Meðaltal
af 2300 murtum, sem mældar
voru, er 22.94 cm.
Murtan í vatninu virðist
mun stærri en hún var
fyrir 25 árnm. Hún virð-
ist vaxa örar en þá og
vera stærri eftir aldri og
ná hærri aldri.
ALDURINN.
Öll murtan, sem rannsökuð
var, var 5—9 ára, en langmest-
ur hlutinn var 6 og 7 ára. Það
lrtur því út fyrir, að murtan
verði kynþroska 6—7 ára að
aldri.
VÖXTUR.
Við gelum skift lífsferli murt-
unnar i þrjú tímabil. Fyrsta
tímabilið er alt að eitt ár. Þá er
nmrtan ýmist í eggi á botninum
eða sem lirfa. Annað tímabil er
vaxtarskeið, sem nær yfir 4 ár.
Á þeim tíma bætir murtan við
lengd sína 5—6 cm., en það sam-
svarar vexti bleikjunnar og
urriðans á sama skeiði. Bleikj-
an og urriðinn halda áfram að
vaxa með sama braða um langt
skeið, eu murtan kemst nú á
kynþroskaskeið, sem er þriðji
og síðasti kafli æfinnar, og bæt-
ir þá ekki við lengd sílna nema
röskum centimetra á ári.
MATARÆÐI BLEIKJUNNAR
OG MURTUNNAR.
Við samanburð hefir komið í
Ijós, að bleikjan lifir á botndýr-
um, en murtan á svifdýrum (yf-
irhorðsdýrum), aðallega er fæða
bleikjunnar skordýralirfur (lirf-
ur toppmýsins), vatnabobbar og
vatnaskeljar, en murtan lifir á
krabbaflóm og vatnsflóm við
yfirborð. Murtan befir og ann-
að vaxtarlag og er betur löguð
sem yfirborðsfiskur.
HVERNIG ER MURTAN
ORBIN TIL?
Ef við gerum ráð fyrir, að
4000—6000 ár séu liðin frá þvi
er fiskur úr sjó liætti að kom-
ast i Þingvallavatn, hefir vatnið
orðið að búa að sínum eigin
stofni allan þennan tíma. Vatnið
er sem kunnugt er stórt ogdjúpt
og með auðugt yfirborðslíf. Eft-
ir fæðunni að dæma, þá er
bleikjan botnfiskur, en murtan
afbrigði af Iienni, er lifir í efstu
lögum vatnsins. Má því svo að
orði kveða, að sumar af bleikj-
unum bafi fyrir nokkurum þús-
undum ára breytt þannig um
lifnaðarhætti, að þær fóru að
gamall og gegn Húnvetningur
og mörgum að góðu kunnur,
andaðist í Farsóttahúsinu hér i i
bæ 17. þ. m., misseri betur en
áttræður, f. að Marðarnúpi í
Vatnsdal 18. júli 1858. Voru for-
eldrar hans Jónatan bóndi Da-
viðsson (Davíðssonar bónda á
Hvarfi í Víðidal og Ragnheiðar
Friðriksdóttur prests Thoraren-
sens) og kona hans Sigurrós
Hjálmarsdóttir (bónda á Sig-
ríðarstöðum Guðmundssonar og
Rósu Gunnlaugsdóttur bónda í
Nýjabæ). Varð mikið miseldri
þeirra Marðarnúpshjóna, því að
Jónatan andaðist vart fimtugur,
en Sigurrós komst á tíræðisald-
ur.
nota auðæfin við yfirborð vatns-
ins. Úr þessu er nú orðinn sér-
stæður stofu, sem hefir lifnað-
arhætti, sem minna á lifnaðar-
hætti sildarinnar f sjónum, al-
veg eins og við getum likt
krabbaflónum í vatninu við
rauðátuna i sjónum, og þessi
stofn er murtan.
MIKILVÆGI
RANNSÓKNANNA.
Eftir hagslcýrslum að dæma
bafa á siðari árum veiðst árlega
um 180.000 silungar i Þingvalla-
vatni. Þar af um 160.000 murt-
ur. —
Murluveiðar bafa farið mjög
i vöxt og eru stundaðar með
góðum árangri, ekki síst s.l. ár.
Sölusamband ísl. fiskframleið-
enda hefir gert tilraunir með
niðursuðu á murtu með prýði-
legum árangri.
Og það er þegar i byrjun
orðin eftirspurn erlendis,
sem ekki er hægt að full-
nægja með núverandi
veiði.
Má þvi gera ráð fyrir, að
murtuveiðarnar eigi framtið
fyrir sér og því er tímabært, að
ramisóknirnar liafa skorið úr
því, að murtuveiðarnar tákna
ekki rányrkjö á neinum öðrum
silungsstofni í vatninu og virð-
ast heldur ekki vera rányrkja
á murtunni sjálfri — þar sem
mestöll sú murta, sem veiðist,
er kynþroska.
Aidc þess benda rannsóknirn-
ar á leið til þess, að auka murtu-
veiðina með klaki. Þessi er bin
hagnýta þýðing rannsóknanna.
a.
Eftir lát föður síns fór Da-
við að heiman og tók þegar að
vinna fyrir sér. Og svo má að
orði kveða, að upp frá þVí| væri
hann sí-vinnandi til æviloka.
Eitthvað litilsháttar mun
hann liafa fengist vi'ð búskap,
en var oftast lausamaður eða
vinnumaður og löngum félítill.
Kona lians var Sigriður Jóns-
dóttir, Vatnsdælingur að kyni,
mikil gáfukona og skáldmælt.
Er hún látin fyrir nokkurum ár-
um. Þeim varð fimm barna
auðið, en mistu eitt. Hin eru
þessi: Steingrímur, skólastjóri
á Blönduósi, Lúðvíg, liéraðs-
læknir ií Árnesþingi, frú Elisa-
bet, biisett liér í Reykjavík, og
Sigurveig, liúsfreyja að Hrauns-
múla í Kolbeinsstaðahreppi. —
Allmörg síðustu ár ævinnar átti
Davíð heima hér i bænum og
gegndi ýmsum störfum og
snúningum, eflir því' sem lieils-
an leyfði. Hirti meðal annars
vetrum saman liesta Thor Jen-
sens og sona lians. Rómaði
hann mjög veglyndi þeirra
feðga og hugulsemi við sig,
gamlan mann og farinn að
kröftum.
Margt var vel um Davíð Jóna-
tansson. Hann var greindur
maður og mundi vel þáð, er
liann las eða lieyrði. Hafði yndi
af bókum, en lílið tóm til lest-
urs fyrr en siðustu árin. Dugn-
aðarmaður að hverju sem hann
gekk og lagvirkur, húsbónda-
liollur, iðjusamur og ósérlilif-
inn. Kunni vel með liesta að
fara, fjármaður einn hinn besti,
natinn og liirðusamur, þótti
vænt um allar skepnur og vildi
láta þeim líða vel. Glaður í
skapi og lilýr, manna jafnlynd-
astur og kvartaði litt, þó að í
fangið blési.
Ileilsugóður mun hann liafa
verið langt fram eftir aldri, en
siðustu árin var hann oft las-
inn, óstyrkur á höndum og á-
kaflega mæðinn. Taldi liann
mæðina einkum af því stafa,
hversu lengi hann liefði „verið
í heyjum“.
Haun bar ekki hátt í lífinu
og var ekki vfir mikið settur,
sem kallað er. Hann var einn
hinna mörgu, kyrlátu iðju-
raanna, sem leita sér ekki upp-
hefðar með því, áð trana sér
fram eða troðast um bekki. En
hann vann meðan dagur entist
— vann af dugnaði og trú-
mensku. — Og dagurinn varð
langur og handarvikin mörg.
P. S.
iðiirii, laturinn i maoinn
Eftir Pétup Sigupðsson.
Niðurl.
á fjörefnasnauðu hvítu brauði,
eða rúgbrauði úr gömlu legnu
mjöli, sem oft er þá líka fult af
sandi og óliroða, eins og sumt
af rúgbrauðunum í Reykjavík
ber áþreifanlega vott um. Mél-
matur, svo sem brauð, kökur,
grautar og vellingur, er nú not-
aður svo langt um meira en áð-
ur var, að ekki er vanþörf á að
vanda til þeirrar vöru. Menn
láta nú svo, sem þeir séu orðnir
þreyttir á fjörefnatali manna í
seinni tíð, og auðvitað getur
slíkt farið út i öfgar. Það mun
þó liættulaust að fullyrða, að
börn, unglingar og einnig vinn-
andi menn eru fóðraðir um of
á „dauðri“ og fjörefnasnauðri
fæðu. Um það vitnar blóðleysi,
eitlabólga, taugabilun, þrótt-
leysiskvillar og jafnvel Beri-
Beri, sem stungið hefir upp
höfðinu hér lijá okkur á Islandi
í seinni tíð. Bæði Japanir og
ýmsar aðrar þjóðir, sem notað
bafa mikið af brísgrjónum,
Jirifust á þeirri fæðu og voru
lausar við Beri-Beri, á meðan
þær lögðu sér til munns ó-
sþrældu brísgrjónin, en jafn-
skjótt og þær tóku að herma
eftir „fínna“ manna siði og eta
þessi gljáfægðu og skrældu brís-
grjón, varð Beri-Beri að hrein-
ustu plágu á meðal þeirra. Fæð-
an frá náttúrunnar hendi er
rík af þeim efnum, sem líkam-
inn þarfnast, þar til maðurinn
i sérvisku sinni og heimsku er
búinn að svifta hana ýmsum
þýðihgarmiklum efnum.
Menn taka betur eftir mynd-
um, þegar þær eru stórar. Þess
vegna ætla eg að bregða hér upp
mynd frá Bandarikjunum, því
þar eru hlutföllin stór.
Árið 1915 framleiddu Banda-
ríkin ýrnsar korntegundir, svo
sem liveiti, rúg, bygg, hrísgrjón,
maís o. fl. fyrir $2.037.521.255.
I flestum þessum kornteguud-
um er um 2% af ])yngd þeirra
af ýmsum mineral efnum, svo
sem járnefni, málmsöltum og
ýmsum frumefnum, sem við
höfum ekki nein íslensk nöfn á.
Yið lireinsun, skrælingu og fág-
un korntegundanna fara þessi
ýmsu mineral-efni, sem eru
heilsu manna svo nauðsynleg
forgörðum. Það er meiri sóun
á verðmætum, en menn alment
gera sér grein fyrir. Til dæmis
var að eins hveitiuppskera
Bandarílcjanna þetta sama ár:
580.000.000.000 pund. Tvö pró-
sent af þessari þyngd verður um
5 miljónir tonna. Það eru min-
eral-efnin í öllu þessu hveiti.
Þrír fjórðu, eða nálega 4 milj-
ónir tonna af þessum dýrmætu
efnum, glatast fyrir fult og alt
þegar liveitið er skrælt og fág-
að, eins og í seinni tíð hefir
tíðkast. —- Hveitiuppskera
Bandaríkjanna er oft mikil og
góð, en hver verður svo upp-
skera heilsu og hreysti þjóðar-
innar af áti þessa gljáfægða og
fjörefnasnauðu hveitis? Þrátt
fyrir alt eilífa sólskinið i þessu
gæða landi, og þrátt fyrir alla
ávextina og grænmetið hefir
útkoman verið hörmuleg. Þeg-
ar Bandaríkin hófu þátttöku
sina í heimsstyrjöldinni miklu,
var valið til hernaðar hið
hraustasta og besta af æsku-
mönnum þjóðarinnar — mönn-
um á blómaskeiði lífsins. En í
fvrstu umferðinni varð útkom-
an ekþi betri en það, að rann-
sókn leiddi í ,ljós, að 500.000 af
þessum fyrstu útvöldu voru
óliæfir til hemaðar sökum
skorts á hreysti og góðri heilsu.
Það er að mestu leyti af þessari
sömu ástæðu, að á hverjum
fjórum árum hafa 1.500.000
börn, yngri en tíu ára, dáið í
Bandaríkjunum fram að hin-
um síðustu árum. Hvað mundi
sagt um slíkt mannfall í stríði?
En svona murkar vitlaus fæða
og vitlausir lifnaðarhættir lifið
úr bernsku þjóðanna. Hvílik
vanvirða. Hvílikir vísindatimar.
Skýrslur hins opinbera í Banda-
ríkjunum liafa einnig leitt í
ljós, að i borgum þessa auðuga
lands eru
400.000 börn, sem þjást af
hjartasjúkdómi,
1.000.000 barna tæringarveik,
1.000.000 barna með hrygg-
skekkju.
1.000.000 barna með bilaða
heyrn,
4.000.000 barna voru van-
liraust af næringar-
skorti,
6.000.000 barna gengu með
eitlabólgu eða aðra
eitlasjúkdóma,
10.000.000 barna liöfðu skemd-
ar tennur, og
15.000.000 barna voru á ýmsan
hátt likamlega ó-
hraust og þurftu eft-
irlit.
Barnadauði Bandarikjanna,
segir einn merkur heilsufræð-
ingur þar í landi, „sýnir að ár-
lega fæða 200.000 konur börn,
sem óhæfar eru til þess að fæða
börn i heiminn.“ — Þannig er
þá útkoman lijá þessari fjöl-
mennu þjóð en þvi miður er
vist liægt að benda á rannsóknir
og skýrslur hjá okkar litlu og
fámennu þjóð, sem sýna hinar
sömu vanrækslu- og vanhirðu-
syndir. En þetta þarf ekki svo
að vera. Vér eigum aðgang að
góðum og liollum fæðutegund-
um, og ef vér sem einstaldingar
og þjóð, höfum til þess vit og
vilja, þá getum við alið börn
þjóðarinnar svo vel að þau verði
hraust og mannvænleg og hæf
til þess að skapa farsæla þjóð.
Það þykir miskunnarleysi að
kasta ekki bita i hungrað bræ
eða molum út til fuglanna í
harðinda tíð, en það er enn
meira miskunnarleysi, að senda
unglingana út í harða lífsbar-
áttu með snert af tæringu,
taugabilun, blóðleysi, beinkröm,
bólgna eitla, hjartasjúkdóma og
hvað sem það nú annars er, sem
sprettur upp af því, að menn
velja oft ónýta og óholla fæðu,
óholl vinnubrögð, óhollar
skemtanir, og stuttan og ó-
heppilegan svefntíma.
Það getur verið afsakanlegt
að lifa einstöku daga til að eta,
en flesta daga ætti maður að
eta til þess að lifa, — ekki til
hálfs, heldur fullkomnu ham-
ingjulifi, sem lífsþróttur, hreysti
og góð lieilsa einungis getur
veitt manninum. Það er vanda-
samara, tafasamara, kostnaðar-
samara og i alla staði flóknara
að lifa hirðuleysis vesaldarlífi,
heldur en að lifa hyggilegu, heil-
brigðu og skynsamlegu lífi, sem
næst lieilsubrunnum náttúrunn-
ar, og það er aldrei margbrotið
og umfangsmikið lif, heldur alt-
af mjög — einfalt líf.