Vísir - 25.08.1939, Blaðsíða 2

2
VlSIR
Föstudaginn 25. ágúst 1939.
I
THEÓDÓR ÁRNASON:
NkáiÞsi«Iísi|»i ver§lunar§taðiir í #5 sir.
ii.
Vestur úr Skaganum, utar-
lega, skagar eyri eða tangi, sem
sveigir til norðurs og endar i
klappaflösum, sem standa
nokkuð upp úr sjó, en smá-
lækka eftir þvi sem utar dreg-
ur með Skaganum, og hverfa
í sjó ystu klappirnar. Milli
þeirra og ystu odda Skagans,
sem lika eru flasir, er Lambhús-
sund. En inni í lóninu eða vogn-
um, sem tanginn og flasirnar
mynda, er ágæt bátalega, — og
þessi vogur var nú löggilt böfn
Skipaskaga, eins og áður segir.
Brátt fóru að gerast tíðindi við
þessa höfn, og oft hefir þar ver-
ið fjörugt atliafnalíf siðan og
fram á þennan dag.
Engin var þó verslun rekin
hér fyrstu árin eftir að löggild-
ingin gekk í gildi, önnur en
„spekulanta“-verslunin, — en
ÁSMUNDUR ÞÓRÐARSON.
Elsti Akurnesingur núlifandi.
fellur í Hvítá, skamt fyrir innan
Hvítárfell.
Mun Ritchie þó hafa viljað
liafa meira um sig hér en þar
var hægt, og vorið 1864 reisti
Tanginn fyrir boíni hafnarvogsins — Njarðargata, eins og
þar er umhorfs nú.
1. „Bakki“ (Thomséns-húsin“ voru þar litlu vestar). — 2.
„Deild“, þar sem niðursuðuverksmiðjan var og verslun Þor-
steins Guðmundssonar (hin siðari), 3. og 4. verslunar- og íbúð-
arhús Böðvars Þorvaldssonar, sem enn standa. (Vestast á mynd-
inni er skipasmíðastöð Þorsteins Jósefssonar, en lengst til hægri
er „fjósið með útvarpinu“).
auðvitað komu spekulantar |
hingað á hverju sumri og versl- |
uðu við Skagabúa og Borgfirð-
inga.
En það sem hér bar fyrst til
tíðinda markvert, var það, að
hingað kom skoskur maður,
James Ritchie að nafni, þetta
sama vor (1864) og reisti hér —
niðursuðuverksmiðju. Er það
eflaust fyrsta niðursuðuverk-
smiðjan á íslandi. Ritchie þessi
átti slíka verksmiðju í Peter-
liead á Skotlandi. Hafði liann
fyrst komið í Borgarnes (1858)
og ætlað sér að búa þar um sig.
Reisti þar lítið hús og hugðist
að sjóða niður lax. En hann sá
brátt að Borgarnes var óheppi-
legur staður til þeirra liluta,
þegar til kom, því að laxinn
varð hann að flytja að, langar
leiðir. Mest hafði hann keypf
af laxi hjá Andrési Vigfússyni
Fjeldsted, sem þá bjó á Hvít-
árvöllum. Er fi'á þessu sagt í
Sögu Boi-garfjarðar II. bls: 245:
að Andrés sonur Andrésar Vig-
fxíssonar lxafi þá verið rúmlega
tvítugur, vei'ið með föður sín-
um og stundað veiðina fyrir
hann og flutt laxinn í Borgar-
nes. Greiddi Ritchie 10 skildinga
fyrir pundið af laxinum, slægð-
um og hausuðum.
En Ritchie flutti úr Borgar-
rxesi með þessa iðju næsta vor,
— reif liúsið og flutti það að
Grímsármótum, þar sem hún
hann svo stórt timburhús, tví-
lyft, á tanganum, sem áður get-
ur um, fyrir botni hafnarvogs-
ins, þar sem nú er Njarðai'gata,
en „Deild“ lieitir liúsið, sem nú
stendur þar sem Rilchie reisti
\ei'ksmiðjiihúsið. Keypti liann
af sjómönnum hér á Skaganunx
lieilagfiski og ýsu og sauð niður,
svo og aðfluttan lax, — en hélt
þó áfram um skeið fyrirtækinu
á Hvítárvöllum jafnframt.
Hafði hann með sér 8 eða 9
blikksmiði, skoska, sem unnu
á víxl hér og uppfrá, og nokkr-
ar stúlkur hafði hann í vinnu
við niðui’suðuna og pökkun á
afurðunum.
Þótti mönnum það biihnykk-
ur, að fá þennan atvinnurekst-
ur hingað, því að mikið aflaðist
þá hér af lúðu og ýsu, og keypti
Ritchie megnið af því, eða alt
sem hann komst yfir að vinna
úr. Ekki var þó verðið hátt, sem
hann greiddi fyrir fiskinn, eða
ekki nema 50 aurar fyrir lýsis-
pundið. Og ekki getur Ásmund-
ur, sögumaður minn, gert sér
grein fyrir því nú, live mikið
fiskmagnið muni liafa verið,
sem Ritcliie þessi keypti ái'lega.
Virðist hann þó hafa getað ann-
að allmiklu í þessari vei'k-
smiðju, og er til marks um það,
að þegar Jón bóndi í Ólafsdal
hætti þar búskap og Torfi
Bjarnason tók við jörðinni, rak
Jón liingað 200 sauði, sem
Ritcliie keypti og sauð niður, —
en sauðakjöt keypti hann og
sauð niður tvö síðustu haustin,
sem liann var hér. Þessu fyrir-
j tæki stjórnaði Ritchie sjálfur
: liér í 10 eða 12 ár, — kom liing-
að um krossmessu á vori liverju
og fór aftur í ágúst, nema tvö
| síðustu árin. Fyrra árið var
liann hér fram á liaust, en síð-
asta árið komst liann ekki utan
fyrri en á milli jóla og nýárs.
„Hann var ágætismaður í
alla staði“, sagði Ásmundur um
Ritchie þennan, „reglumaður
um alla hluti, prúður í fram-
göngu og greiður og vandaður
í viðskiftum. Og mennirnir, sem
með honum voru, kyntu sig all-
ir vel. Kunni R. nokkuð í ís-
lensku þegar liann kom liingað
á Skagann og talaði hana prýði-
lega löngu áður en hann fór
liéðan alfarinn. Átti það sinn
þátt í því, hve vel fór á með
ckkur Skagabúum og Iionum.
Eftir að hann hætti að koma
hingað sjálfur, sendi hann
mann í sinn stað í tvö sumur.
Kunni sá ekkert orð í íslensku,
og reyndust öll viðskifti við
liann erfið, eða á annan veg en
verið hafði, á meðan við Ritchie
sjálfan var að eiga. Lognaðist
svo þetta fyrirtæki út af.“
Fyrsta verslunin mun liafa
verið stofnuð hér 1868. Hét sá
Þorsteinn Guðmundsson, úr
Reykjavík, sem í það réðist.
Reisti liann hús á tanganum,
nokkru vestar en þar sem nið-
ursuðuverksmiðjan var, eða á
svipuðum slóðum og þó vestar,
en þar sem nú heitir „Bakki“
við Njarðargötu. Hafði Thom-
sen kaupmaður i Reykjavík
stutt Þorstein til þess að koma
upp þeSsari verslun og lánað
Iionum vörur. Síðar urðu þeir
ósáttir út af þeim viðskiftum.
Geklc TJiomscn að Þorsteini og
tók af honum hús og vörur. Rak
liann síðan sjálfur verslun á
þessum stað, um nokkurt skeið
og voru byggingar lians lengi
við hann kendar síðan og nefnd-
ar „Thomsens-hús“.
Þorsteinn kom sér aftur upp
verslun á Deildar-lóðinni, aust-
an við niðursuðuversksmiðjuna.
Mun hafa verið grunt á því góða
rnilli þeirra Þorsteins og versl-
unarstjóra Thomsens, sem Páll
Iiét Jóhannsson. Eru í minnum
hafðir atburðir, sem út af þeim
erjum spunnust. Hafði Þor-
steinn látið gera girðingu vest-
an við verslunarhús sitt, þvert
yfir götuna og í sjó fram, að
heita mátti. Varð nú ógreið leið-
in, vestur að verslun Thomsens,
eða ófær með klyfjaliesta, að
minsta kosti, þó að klöngrast
mætti fófgangandi fyrir girðing-
una, niðri í fjöru. Kærði faktor-
inn þetta tiltæki fyrir sýslu-
manni, en liann skipaði lirepp-
stjóranum, Hallgrími Jónssyni í
Guðrúnarkoti (Miðteigi), sem
áður getur um, að láta rífa upp
girðinguna. IJafði Hallgrímur
með sér nokkra menn, til þess
að framkvæma jiessa skipan.
Mun Þorsteinn hafa maldað i
móinn. En þegar það dugði.
ekki, hljóp i hann vígaliugur.
Brá liann sér inn í hús, sótti
ldaðna byssu og liljóp með hana
upp á loft í verksmiðjubygging-
unni. Kom hann þar út í glugga
á suðurgafli og krafðipt þess, að
girðingin yrði látin standa ó-
liögguð, — og ógnaði með byss-
unni. En hreppstjóri lét lialda
verkinu áfram og skaut Þor-
steinn þá tveim skotum úr byss-
unni yfir hópinn. Ekki mun
nienn þó hafa sakað neitt að
ráði. En út af þessu varð mála-
rekstur og miklar vitnaleiðslur.
Kveðst Ásmundur liafa verið alt
að því 70 sinnum réttarvitni við
þau réttarliöld. Sætli Þorsteinn
allþungum dómi, en verslun
hans lagðist niður upp úr því.
Aðra verslun stofnaði Snæ-
björn Þorvaldsson, og um svip-
að leyti og Þorsteinn. Voru hús
hans þar, sem nú er Hofteigur
(en þar býr nú Ármann Hall-
dórsson skipstj. á „Fagranesi"),
framarlega á sjálfum Skagan-
um og skamt frá Sundinu. —
Skömmu eftir að liann byrjaði
þessa . verslun, gekk Böðvar
bróðir lians í félag við liann um
verslunina og nokkra útgerð. En
þeir bræður voru synir síra Þor-
valdar Böðvarssonar í Saurbæ á
Hvalfjarðarstönd. Meðal ann- -
ars keyptu þeir bræður í félagi
cinmastraða skútu í Danmörku.
Blessaðist margt betur fyrir
þeim bræðrum, en þau skútu-
kaup, þó að þeirra sé getið hér.
Sigldu danskir menn skútunni
hingað til lands, en skútan
strandaði í norðan stórviðri á
skeri, nálægt Hjörsey, vestan
við Þormóðssker. En það þótti
mikil furða, að skipverjar náðu
landi á skipsbátnum, hér á
Skipaskaga, og björguðust allir.
Var Ásmuiidur fenginn til
þess að fara vestur á strandstað-
inn, þegar veðrinu slotaði, til
þes að athuga, Iivort nokkru
yrði bjargað, því að skútan var
hlaðin vörum til verslunarinn-
ar. En þegar þangað kom, var
Miðteigur eða Guðrúnarkot.
Fvrsta timburhúsið sem bygt
var á Skipaskaga.
skipið komið i kaf og vörurnar
með. i
Þeir Snæhjörn og Böðvar voru
í þessu verslunarfélagi eitt ár
eða svo. En þá stofnaði Böðvar
nýja verslun og reisti hús, sem
enn standa (við Njarðargötu),
fyrir auslan Deildar-lóðina.
Gerðist hann mikill athafna-
maður, bæði um verslun og út-
gerð. T. d. byrjaði hann fyrstur
manna hér á Skipaskaga þil-
skipaúlgerð, eða litlu síðar en
sú útgerð hófst í Reykjavík.
Snæbjörn rak sína verslun
eftir sem áður, í allmörg ár, eða
þangað til Thor Jensen flutti
Iiingað, nokkru fyrir aldamót.
En Iiann tók þá við þeirri versl-
un og rak liana í nokkur ár.
SRiilaii konimgs í
heimsíokn.
Sem stendur er staddur hér í
heimsókn stallari Kristjáns kon-
ungs og Kammerherra Oluf
Dalberg ofursti; kammerberr-
an er að lærdómi til stórskota-
liðsmaður.
Kammerherra Dalberg hefir
margheimsótt ísland. Hann kom
hingað fyrst á Alþingishátíðina
1930 og var liann þá í fygldar-
liði konungs og foringi jiess.
Síðan hefir hann komið liingað
1936, 1937 og nú aftur á þessu
ári og dvalist hér þá um lengri
tíma. Hann liefir þá verið og er
í kynnisför hjá dóttur sinni og
tengdasyni, Brun legationsráði
við sendiráð Dana hér.
Þó að lil ferða kammerherr-
ans hafi fyrst og fremst verið
stofnað af fjölskylduástæðum,
hefir hann auðvitað notað tæki-
færið til þess að auka þekkmgu
sína á landi og þjóð. .
Ivona kammerherrans liefir
verið honum samferða á þrem
síðustu hingaðferðum lians, en
að þessu sinni munu þau dvelj-
ast hér um mánaðartíma, og
eru þau þegar búin að vera hér
tæpan hálfan mánuð.
Komum stallarans hingað
verður mjög að fagna, þar eð
ekki getur hlotist annað en gott
af þvi, að hirðmenn konungs,
fleiri en konungsritari, séu
gagnkunnugir liinu íslenska
ríki og hinni íslensku þjóð. Dal-
berg kammerherra er maður
einkar viðfeldinn og góðviljað-
ur, og mun liann því óefað
leggja gott eitt til mála, er undir
hann bera.
Borgfirskir bændur áttu jafn-
an mikil skifti við Skagamenn
á þessum árum. Létu margir
bændur vinnumenn sína róa hjá
bátaeigendum á Skaganum, og
stundum fóru bændur sjálfir út
á Skaga og réru þar nokkra
róðra, eftir sumarmál, ef vel afl-
aðist. Lokaferðir létu flestir
bændur í liéraðinu fara út á
Akranes og ýmsir fóru aðra
ferð um Jónsmessu, þeir sem
höfðu menn við róðra á vorver-
tiðinni. Og þeir, sem ferð áttu
til Reykjavíkur, leituðu jafnan
til bátaeigenda á Skaganum, um
flutning suður. En um sláttinn
fóru svo bæði konur og karlar,
jafnt ungt fólk sem fullorðið,
einkum þurraliúðarfólk, af.
Akranesi upp um allar Borgar-
f jarðar-sveitir í kaupavinnu.
Veiðarfærin, sem notuð voru
um þessar mundir hér, voru
liandfæri, lóðir og hrognkelsa-
net. Skagamenn voru, eins og
áður er sagt, allir sjómenn, og
liafa jafnan þótt góðir sjómenn
og djarfir. En minna varð um
aðgerðir eða framkvæmdir á
landi. Var því liætt við, að
þröngt yrði í búi ef sjórinn
brást. En það kom sjaldan fyrir.
En þegar erlendu togaramir
fóru að sækja liingað og rifa
upp fiskinn á grunnmiðum í
Faxaflóa, en það mun liafa ver-
ið um 1895, — dró mikið úr
þorskveiðum á Akranesi.
Hinir erlendu togaramenn
voru óprúttnir og rifu upp alt
sem kvikt var í sjónum jafnt,
en hirtu ekki annað en flatfisk-
inn (lúðuna og kolann) og ýs-
una, — fleygðu hinu í sjóinn
aftur. Tóku þá ýmsir formenn
hér, — eins og í öðrum ver-
stöðvum við Faxaflóa, — upp
þann sið, að hætta sjósókn með
veiðarfærum. í þess stað fóru
þeir út á Svið með „trollara-
beitu“ — ýmiskonar varning,
svo sem gæruskinn, sokka, vet-
linga, tóbak og vindla og jafn-
vel brennivín og fengu fyrir
fullfe'rmi í báta sína af þorski.
Var afli sá fljótfenginn, en þótti
blessast misjafnlega. Er Ás-
mundur fáorður um þetta tíma-
bil, sem náð mun liafa fram yf-
ir aldamót, enda þykir mörgum
sem þelta hafi verið einskonar
niðurlægingar-tímabil Akurnes-
inga og annara þeirra, sem
þessu sintu. Segir Ásmundur,
Hvers vegna Bretar
og Portugalsmenn
eru bandamenn.
Það kann að koma mörgum
e’inkennilega fyrir sjónir, að i
Lissabon, höfuðborg Portúgal,
skuli almenn fjársöfnun fara
fram til þess að reisa líkan af
Chamberlain forseta Bretlands
þar í borginni. En Bretar og
Portúgalsmenn hafa lengi verið
vinaþjóðir. Eflii’farandi grein-
arkorn í amerísku blaði varpar
Ijósi á það hvers vegna Portú-
galsmenn leitast við að halda
vináttu Breta: >.
Carmona, forse'ti Porlúgal, er
fyrir skömmu farinn í ferða-
lag til nýlendna Portúgal. Fregn
þessi minnir umheiminn á það,
að Portúgal, þetta litla lýðveldi,
er eitt mesta nýlenduveldi
lieims, því að Portúgalsmenn
eiga nýlendur í Mið-Atlants-
hafi, Afríku, Auslur-Indiu og
við strendur Kína. Það er
sjaldnast rætt eins mikið um
nýlendur Portúgals í blöðum og
t d. nýlendur Þýskalands, sem
það misti umráðaréttinn yfir 1
heimsstyrj öldinni. Portúgals-
menn eiga Goa í Austur-Indiu,
Macao í Kína og Timoreyju,
ekki langt frá Ástralíu, en
mestu nýlendur þeirra eru í Af-
riku, Angola og Mozambique,
og það vita allir, að sumar stór-
þjóðirnar vildu gjarnan ná
þeim á sitt vald. Þessar nýlend-
ur eru eign smáríkis, sem ekki
er mikils megnugt hernaðar-
lega, og allir vita hversu sum
smáríkin hafa verið kúguð í
seinni tíð. Hver veit livenær
risaklærnar reyna að hremma
nýlendur smáríkjanna?
Portúgal ve'it hvað yfir vofir.
Portúgalsmenn eru tiltölulega
fámenn þjóð og fátæk, en þeir
að oft liafi þetta verið svaðilfar-
ir og le'gið við slysum.
„Eitt slys er mér minnisstættte,
segir Ásmundur, „sem varð á
þessum árum. Þrír (eða fjórir?)
efnilegir menn fóru fram á
kænu, og hugðust að hitta að
máli kunningja sinn, sem þeir
vissu af á togara, er þeir sáu til
og þektu. En þegar þeir voru
nýbúnir að festa bátnum víð
togarann, var togarinn settur á
fulla ferð. Fylti þá bátinn og
fórust allir mennirnir---------“
Frh.