Vísir - 19.04.1950, Blaðsíða 5

Miðvikudaginn 19. apríl 1950
V I S I R
5
fangi í sögu íslenzkrar leiklistar.
r *
An framsýni og brennandi áhuga Indriða Einars-
sonar væri málið nú ekki komið í höfn.
A morgun verður stórt
spor stigið í mennmgar-
sögu íslendmga, þegar
Þjóðleikhúsið verSur opn-
aS almennmgi.
Það ei' því tilblýðilegt, að
nokkru rúnii verði varið til
þess að minnast þessa átaks
þjóðarinnar í þágu menning-
ar sinnar, þótt varla verði
það gert til nokkurrar hlítar
í stuttri bláðagi'ein. En eng'-
um getur fxlanda/t hugur um,
að með stofnun og stax'f-
rækslu Þjóðleikhússins sc
list á íslandi gert svo lxátt
undir höfði í fyrsta sinn sem
vei't er.
Leiklist eða tilrauixir til
leiklistar eiga alllanga sögu
að baki sér hér á landi. Raxxn-
ar er ekki f jai'i'i lagi að segja,
að skáldskaparíþi’óttin hafi
verið leiklist öðrunx þræði,
þvj að skáldin — allt frá forix-
öld —• sögðxi sögur i ljóðxxm
og leiklist er ekki annað en
frásögn í vissxi fornxi. En það
eru fvi’st skólapiltar, sem
reyna að stytta sér stundirn-
ar og öðruixx Liieð þvi að taka
íil méðferöar erlend leikrit,
sem þeir rákust á. Aðbúixaður
vai’ vitanlega harla Iélegui',
svo að varla mundi nokkrum
nútímamanni koma til hugar
að efna lil leiksýningar við
slíkar aðstæður, en þá var
lika öldiix önnxir og það þólti
harla gott.
Þegar hyggð fór nxám sanx-
an að aukaát hér í Reykjavík,
urðu leiksýningár jafnt og
þétt vinsælli þáttur í skemmt-
analífi bæjarins og má raxm-
ar segja, að þær hafi verið
eilt af fáu, senx ixienningav-
bragxii’ var á í skemnxtana-
lifixiu. Húsnæði málli teljast
sænxilegt eftir krölxmi, sem
þá vorn gerðar, áhorfendxxr
vorxi ekki nxargir og því ekki
þörf stórs svæðis fyi'ir þá.
En smáffl sarnan fjölgaði
þeini, senx leikina sólln og þá
vai’ð |)öi'fiix bi’ýnni fyrir
stæri'i áhorfendasalþ
Þeir stækkxiðu smánx sam-
aii, fvlgdxist með byggingai'-
háttum i bænxim, samkoixixi-
húsin stækkuðu i hlxxtfalli við
stækkxux annarra bygginga.
En enn var einungis tjaldað
iil eixinar nætui’, enginn var
svo bjartsými eða framsýnn,
að hann sæi þess þörf að
byggja lixis, sem en/t gæti
Reykjavik — og þá raxinar
landinu öllu — til langs tíma,
fyi’i' en Indriði Einarsson
kom fraixi á sjónarsviðið.
Iixdriði Einai'sson var
Indxiði Einarsson, rithöfundur c<g leikritaskáld, senx hreyfði
fyistur Þjóðleiklulshugnxyndinni fyrir í'öskum þxemur
aldaif jóxðunguxxx.
sveitapiltxir norðan úr Skaga-
firði, senx sendur var i skóla
hér syðra. Nyrðra liafði lxanii
ekki kynnzt leiklist og leik-
sýningxi sá liann ekki fvrr eix
Ixann var orðiim finxmtáuára
ganiall. Þá sá hann Ctilcgu-
xnenniixa eftir Matthías
Jochumsson og varð fyrir svo
miklum áhrifum af Ieiknúm,
að chæ-tt er að segja, að þau
Iiafi valdið straunxhvörfxuxx í
lifi lians eða að niinnsla kosli
gefið iioixuni álxugamál, senx
hann barðist fyrir alla ævi
síðan. Vorxx ábrif þessi svo
mikil, að Jxegar leiksýning-
unni var lokið og fólk liélt
lieimleiðis úr lerkhúsinxx, sat
hinn fimintáxi ára jxiltur eiiiii
eftir, Iiugfanginn og xitan við
sig. Maiin IireyfSi sig ekki úr
slað; fyrr en lionuni var sagt,
að nú ætti senn að loka liús-
inu og væri þvj rélt fyrir
liaxin að lialda beimleiðis.
Þi’eniur árum siðar sanidi
liaixix leikrit það, sem licfir
haldið nafni lians bezt á lofti
—I Nýársnóttina, sem sýnd
vei’ður við vigsluathöfn Þjóð-
leikbússins annað kvöld. Að
vísu var Nýársiióttíu í fvrstu
ekki í þeini biiningi, sexn húii
er nú, en efnið var liið sama,
raniniíslenzkt ævintýri úr is-
lenzkum þjóðsögxun.
Aðdoknu námi í latínuskól-
anunx fór Indriði utan til
náms í hagfræði. Hann var
fyrstur íslendinga til þess að
nema og ljxika prófi í þeirri
grein og þótt þurr tölvísi og
leiklist sé óskyld efni, varð
þó tölvísin hohum Iijálpleg
við að skyggnast franx á veg-
inn og gera sér grein fyrir
kröfmxx þeinx, sem gera yrði
til leiklxúss í böfuðstaðiixim,
þegar franx liðu stxmdir og
bæjai'búum fjöigaði.
Segir ekld af afskiplum
Iiidriða Eiixarssoixar txf leik-
list, fyrr en Iiann kora lieinx
að nánxi loknu. Ekki mega
íiienn þó ætla, að hami Iiaíi
gleymt bugðarefni sínu er-
lendis, því að liaxin fór í leik-
Iixxs þegar kostur var á og sá
þá margt, seni hérlendri leik-
lisl Ixefir komið að gagni. En
þegar hann kom lieim að
námi loknu var hanix slrax
feixginn lil að leiðbeina við
leiksýningar og starfaði við
það i nærfellt tuttugxi ár fram
til 1897, þegar Leikfélag
Reykjavíkur var stofnað.
Aldrei skoraðist Indriði und-
an störfum í þágu leildistar-
innar og ekki llirti lxann um
það, þótt þessi störf væru
eldd boi'guð að neinu ráði.
Hann vann leiklisíinni allt
sem lxann mátti og lét ‘jér að
mestu nægja ánægjuna af því
að launuxn.
Indi'iði fór mjög snemma
sína opinberlega grein, sem
að lxugsa um voldugt leildiús
fyi’ir Reykjavílc, sem yrði iim
leið miðstöð listai'innar fyr-
ir alla. Hann hafði séð erlend-
is, hvernig búið var að þess-
ari list, sem bamx takli öllxmx
æði'i og bann dáði þær þjóð-
ir, sem bezt bjuggu að lxenni.
Föðurlandsást lxans kom
meðal annars fram í því, að
Iiann vildi, að íslendingar
yrðu öðruiii jafnframarlega
að þessu leyti. Loks ski'ifaði
Iiaiin um þessa liugmynd
biriist í Skírni árið 1907, en
fyrst breyfði hami bugmynd-
imxi í bréfi til Sigurðar vinar
síns Guðmundssonar málara
árið 1873.
En bann var langt á undan
samtíðarnxönnum shium og
þótt núlifandi og komandi
kynslóðir muni þakka hon-
um, var því ekki að heilsa,
að gTeiiiinni væri vel tekið,
livað þá fagnað hjá öllu-m
þoi’i'a manna á þeim árum.
Menn úr öllum stéttum og
jafnvel ágætlega íixemitaðir
töldu hugmynd Iians fyrir
neðan állar liellur og ekkert
vit í henni. Þá var löngum
viðkvæðið, að íslendingar
hefðu ekkj bolmagii til neins
og væri þvj fásimxa að vera
að Ixugsa um slíka Iiluti, ;Én
Indriði lct jxað ekki á sig fá
og hann lagði aldrei árar i
bát, þótt mörguin öðrum
lxefði ]xótt róðurinn þungur
og hai’la litlar vonir lil þess,
að málið k-æmist nokkuru
sinnj í Iiöfn. Hann átli ýmsa
góða bandamenn í málinu,
en barðist ötullegast sjálfúr,
en sennilega hefði ]xað logn-
azt út af, ef þctta hefði ekki
verið ho.num slíkt brennandi
áhugaixiál sem raun bcr vitni.
Og gekk nú ekki uni áralx.il,
svo að margir Iieí'ðu verið
búnir að leggja árar í bát. En
þá skipaði maður sér við lilið
Indriða, sem veitti máliini
mikilvægau stuðning. Jöxxas
Jónsson konx fram með þá
tillögu 1922—23 að skeniml-
anaskattjui'inn rynni til Þjóð-
leikliússins og varð það til
þess að hjax'ga málinu. Al-
þingi liafði sett lög um það
árið 1918, að bæjax’stjói'num:
skyldi lieimilt að leggja á
skemm tanaskatt, en þrem ái'-
xmx siðar voru einungis tveir
kaupstaðir, Reykjavík og ísa-
f jörður, búnir að notfæra séi’
heimildina. Árið 1928 vax"
svo gei'ð sú breyting á lögnii-
inii, að allir kaupstaðir og
kaiiptún, sem Ixefðu allt að
500 íbúa, skyldu leggja ái
skemmtanaskatt hjá sér, eT
rynni 1 Þjóðleikhússjóð*
Höfðu Jakob Möller, nxiver-
andi sendiherra og Þorsleim*
M. Jónsson horið fram á:
þingi og lilaut það sam-
þykkt. Hafði Jakob Möller
lengi verið vixxur Indi'iða og
stuðningsmaður lians í Þjcö-
leikhúsmálinu.
Þetta gerbreylti öllu við-
boi'fi í málinu.og um 'baust-
(ið var bafizt banda uni hygg-
ingu hússins samkvæmt
1 teikningum Guðjóns Samú-
elssonar, sem var Imlriða
1 mjög sanihendur. í öliuixi
1 undirbúningi. Sennilega hef-
jir Iixdi’iði Einarsson og vinix-
| lians gert sér voxxir unx, að
j xuint vrði að halda áfranx við-
bygginguna, xuiz hún yrði
fullgerð og almenixiilgxii’’
fengi að njóta liennar. E»
kreppan kom í veg fyrir, aíf
húsið kæmist lengra en undir
þak, Þannig stóð það ánum
sanxan, exigum lil ánægjig e«;
sennilega Indriða Einai'ssyní
til mestra vonhrigða, að það-
skyldi ekld komast lengra.
Og svo fór, að luxiín andaðisþ
án þess að hugmynd hans
kæmisl í franxkvæmd ncmai
að bálfu leyli eða þar uin bil.
Hér skal ekki mimizt á
liimi leiðinlega kaí'la i bygg-
ingarsögunni, þegar húsið
var notað sem birgða-
skemma. Það er bezt, aö !tan»
gieymist seiix fyrst'. En siðart
vinna var hafin við það af
alefli á ný, hefir þvi miðað
jafnt og þé-tt, unz
sá dagtir
Framli. á 8. siðn.
IVIálverkasyning
*
Asgeirs Bjarnþórssonar
i Listamannaskálanimi, er opin daglega frá
kl. 11—11.