Vísir - 20.10.1953, Blaðsíða 5

■ i>iiéjuda.gin'n' 2Ö. október Í953.
VIS I R
Öragfahjörð 1 ti.siuirlatteg.s ;
verður framtíð hrein-
Múlasýslum ?
i
er eini stofninn af fjórum,
sem haldið hefir lífi.
Á árunum 1926—1930 skrif-
aði ég allmargar greinar 1
„Vísi“ um hreindýr og hrein-
dýrarækt, og urðu þær víst
alls 15 talsins eða jafnvel enn
fleiri, auk fáeinna í öðrum
blöðum. Flestar voru greinar
þessar almenns eðlis, fræðslu-
greinar, en einnig ár.óður nokk-
ur til að kynna málefnið og
vekja samt. áhuga manna fyrir
þessum vanmetnu og lítt kunnu
hjarðleifum, sem enn héldust
við á Vesturöræfum upp af'
Fljótsdal í Múlasýslum. Þá var
einnig einn lítill hópur á Mý-
vatns- og Axarfjarðaröræfum,
20—30 dýr, er síðar hurfu al-
gerlega og óvænt um 1936—37.
Voru það síðustu leifar Norð-
urlandsstofnsins, sem sleppt
var á Vaðlaheiði í Eyjafirði
1783, og eitt sinn var orðinn
slór hjörð. Á Austurlandi mun
stofninn hafa verið settur á
land á Djúpavogi um 1787 og
dreifst síðan norður um heiðar
Múlasýslna og sezt að á Vest-
urtíræfum. Er það sá eini stofn
hinna fjögurra, er til landsins
hafa verið fluttir, sem haldið
hefur lífi. Var því ekl-u einkis
vert að kynnast nánar tírlögum
hans og afdrifum.
Frá því er ég erlendis í æsku
kyn'ntist nokkuð hreindýrum og
hreindýrarækt, hef ég haft all-
mikinn áhuga fyrir þessum
vanmetnu íslenzku öræfahjörð-
um. Aldrei hafði mér þó veizt
tækifæri til að kynnast þeim
af sjálfssýn, þótt eg sé Aust-
firðingur að uppruna. En Vest-
uröræfin lágu allmjög úrleiðis
fyrir fjarðar-smalann.
Á áðurnefndu árabili var all-
mikið rætt og ritað um hreindýr
og enda vaknaður talsverður
áhugi á rækt þeirra og hagnýt-
ingu. En engar urðu þó fram-
kvæmdir í þá átt, og bar margt
til þess. Var því öræfahjörðin
austfirzka lítt kunn eftir sem
áður. —- Og árin liðu-
II.
Það var fyrst haustið 1939 —
eítir margra ára áróður höf-
undar þátta þessara, að okkur
Eðvarð Sigurgeirssyni ljós-
myndara á Akureyri gafst
tækifæri til að bregða okkur á
hreindýraslóðir í Kringilsár-
rana uppi undir Brúarjökli og
dvelja þar nokkra daga. Var þá
„Raninn'1 eina athvarf hrein-
dýra á þessum slóðum, með il 1 -
færar jökulár á tvo ■ vegu og
jökulinn að baki. Ntésfu árih
á eftir fó'rum við enn 3 fei'Öir
um þessar slóðir, bæði að vor-
lagi og hausti, og kynntum
okkur líf dýranna og lifnaðar-
háttu, þreif þeirra og þroska
eftir föngum. Dvöldum við
dögum saman á hreindýrgslóð-
um i hvert sinn, og' tók Eðvarð
m. a. fjölda ljósmynda og kvik-
mynda af einstökum dýrum og
þeim smáliópum, er þá fyrir-
fundúsbó- þessunr stóðum. Veru
það fyrstu ljósmyndir teknar af
af íslenzkum hreindýrum vilt-
um, og eru þær allmerk sönn-
unargögn á þessum vettvangi,
það sem þær ná, og þá sérstak-
lega kvikmyiid Eðvarðs „Á
hreindýraslóðum".
Síðan hefur árlega verið
fylgst allnáið með ferli dýr-
anna, fjölgun þeirra, þroska og
þrifum, svo að nú er flest það
kunnugt, sem um hreindýr
verður vitað hérlendis. Hefur
þriðjungi þroskameiri en hinir
finnmerksku forfeður þeirra
voru í upphafi og eru enn í dag!
III.
Hvað hefur þá áunnizt, og
hverjum breytingum hefur svo
hjörðin tekið á þessurn 14 ár-
um? Þær eru bæði miklar og
mjög athyglisverðar. Verður
hér aðeins lauslega drepið á
þær helztu. Drepið hefur verið
á þrif dýranna og þroska hér
Skotinn í ágúst 1944 (Hornin enn loðin, en fullvaxin).
hreindýranna og viðhorfi öllu
gagnvart mannfólkinu,- fyrrum
skæðasta óvini sínum. Þegar
við fyrst fórum á þeirra slöðir
1939, voru dýrin svo Ijónstygg,
að þau tóku sprettinn, áður en
komizt var nærri þeim, og var
því t.d. myndatakan ótrúleg-
um erfiðleikum bundin og þol-
inmæðiverk fram úr höfi. En nú
á síðari árum flykkjast dýrin i
hópum út um sveitir á vetrum,
halda sig umhverfis bæi og
kippa sér ekkert upp við
mannaferðir allnærri. Stafar
þetta óefað af hinni langvarandi
friðun dýranna og eftirliti
öðruhvoru.
Norskir hjarðmenn (Samar,
þ. e. Finn-lappar, og Norð-
menn) telja, að nú orðið séu
hreindýr vor eigi styggari en
svo, að takast myndi að temja
hjörðina og gera hana smölun-
arhæfa á einu ári, ef góðir
hreinsmalar fylgdust • með
henni. Vseri þá náð' takmarkij
sem stefnt hefur verið að frá
upphafi, er ég fyrst tök að
sinna hreindýrum vorum. Og
þetta verður að gerast sem fyrst
sökum hinnar öru og miklu
fjölgunar hjarðarinnar eystra,
sem nú þegar hefur náð því há-
marki, er þar ætti að vera i
Múlasýslunum báðum. Og á
þann hátt einan verður öræfa-
hjörðinni eystra dreift, svo að
haldi kæmi! — En án nauðsyn-
legrar dreifingar verður þessi
mikli og glæsilegi Öræfa-auður
senn að „ólánspeningi", og er
bæði hart og sárt til þess að
hugsa, eftir að hinucn fyn-um
hi'aðhverfandi stofni hefur
verið bjargað frá gereyðingu,
og síðan hefur allt að því þrí-
tugfaldast á skömmum tíma!
En þetta er nú önnur saga.
Helgi Valtýsson.
Kveðjuorð til frú Lín-
eyjar Sigurjónsdóttur.
starf þetta fallið að allmestu
leyti á Friðrik bónda Stefáns-
son á Hóli í Fljótsdal, er settur
var að mínu ráði eftirlitsmaður
þegar á fyrsta friðunarári
hennar. Varð tæplega á betri
mann kosið né æskilegri til
þessa starfa. Friðrik er gömul
grenjaskytta og þaulkunnugur
Vesturöræfum og hreindýrum
á þeim slóðum, glöggur maður
og athugull og drengur hinn
bezti.
Þetta tvennt varð fyrsti ár-
angur af ferðum okkar félaga
haustið 1939: Hinn litli hjarð-
stofn í Kringilsárrana, sem
reyndist aðeins liðlega 100—
120 dýr alls, fékkst alfriðaður
fyrst um sinn á Alþingi sama
haust, og hefur verið það síð-
an. Og vorið eftir var Friðrik
á Hóli skipaður eftirlitsmaður
hjarðarinnar. Síðan hefur dýr-
unum fjölgað mjög ört, og ber
margt til þess, sem eigi verður
hér talið.
Því hafði verið haldið fram
árum saman, bæði' á Alþingi
og á almannafæri, að hin stöð-
uga fækkun hreindýra á Vest-
uröræfum myndi stafa af úr-
kynjun og síminkandi viðkomu
þeirra. Var þetta fullyrt án
allrar þekkingar óg vitneskju
um öræfahjörðina. Reynsla
ókkar félaga og Friðriks ■ varð
á allt annan veg. En Friðrík var
fylgísmaður okkar frá upphafi.
— Þessi litla hjörð var sann-
kölluð övæfaprýðí: Fögur djn-
og fjallafrá, ljónstygg og föngu-
leg. Minntist maður ósjálfrátt
orða Daníels Bruun um alda-
motin, er hann lýsti hreindýr-
um á Vesturöræfum þannig', að
þau voru frjálsleg og fjörmikil
og minntu frekar á hirti en hin
■töhrdU dýr: hreiíihjíU'ðajáha ét>-
lendis. Og svo fjarri fer því,
að hér sé um urkynjun að ræða,
■ að -hreindýr vor eru fullum
að framan, og þarf eigi frekári
skýringa við, hvað því valdi.
Fjölgun dýranna hefur verið
afar mikil og' mjög ör, og all-
miklu meii'i en gefisl t.d. í
Finnmörku. Eru ýmsar ástæðui'
til þessa, sem eigi verða hér
raktar. Þegai' í upphafi var
tarfafjöldi hlutfallslega allt of
mikill, eða fullur helmingur
hjarðarinnar. Var því að mínu
ráði tekið að fækka þeim
nokkuð þegar 1944, en þó að-
eins fáum í fyrstu. En síðar
er hjöi'ðinni hraðfjölgaði svo
mjög, hefur törfum árlega verið
fækkað um nokk.\> tugi og sí-
fjölgandi, svo að nema mun nú
nokkrum hundruðum alls. Og
enn eru þó tarfar allt of margir,
og veldur það margvíslegum
truflunum í hjörðirini.
Ev dýrunum tók að fjölga að
ráði, varð erfitt að ,iá nokkuiri
vissu um f jölda þeirra. En óeíað
munu þau nú alls vei'a allt að
2500 auk tarfa þeirra, sem
fækkað hefur verið Undanfarin
áratug. Kringilsárrani vai'ð
brátt of lítið athafnasvæði
fyrir hina rásgjörnu hjörð,
þótt hagspök séu og átthaga-
trygg. Nú dreifa dýrin sér
eðlilega. talsvert á sumrum ög
víðsvegar 'úm Múlasýslurnar
óg hafaieinnig^slæðst norður á
Vopnafjarðarheiðar. En á
haustum mun meginþorri
þeirra enn safnast saman á
heimabrúnum Vesturöi-æfa og
út eftir Fljótsdalsheiði endi-
langri um fengitímann, og
dreifa sér síðan þaðan jafnvel
niður í sveitir, þar eð þau
hverfa eigi aftur inn til öræf-
anna fyrr en með vori, þótt þai
sé títt jafnvel betri jörð til
béitar en niðri í sveit.
■■ - U : : ' - ' , ; U ■!■
IV.
' Einna athyglísverðust breyt-
ing hefur orðið - á háttalági
Frú Líney Sigurjónsdóttir er
látin. Dóttir mín, nafna hennar,
kom og sagði mér þessa hel-
fregn.
Já — svo þú ert farin á und-
an, elskulega vinkona — bráð-
um kemur röðin að mér. Gott
verður að heimsæRja þig á
landi lifenda, eins og það var
hér í jarðlífinu.
Frú Líney Sigurjónsdóttir
var af þjóðkunnum ættum,;
dóttir Laxamýrarhjónanna, I
Sigurjóns og Snjólaugar. Ung i
giftist hún hinum ágætasta
manni og* presti, síra Árna
Björnssyni prófasti á Saúðár-
króki og síðar í Görðum á
■ Álftanesi, og Iiafnarfirði. Var
. hjónaband þeirra hið bezta,
| heimilislífið til fyrirmyndar,
börnin mörg, vel gefin og efni-
leg, öll orðin kunn nú, hvert á
sínu sviði.
Eg kynntist heimili frú Lín-
eyjar og' síra Árna fyrstu bú-
skaparár þeirra á Sauðárkróki.
Var eg, er eg var 16 ára, nem-
andi á heimili þeirra ásamt 2
öðrum stúlkum. Frúin kenndi
okkur allskonar handavinnu og
presturinn bókleg fræði. Það
var í tvo vetur, sem þau höfðu
svona skóla á heimili sínu fyrir
ungar stúlkur.
Svo varð heimilið brátt svo
stórt og umfangsmikið, að þau
urðu að hætta því. En mikUl
skaði Var það, því að ómetanlegt
veganesti út í lífið var það, að
dvelja á svona fyrirmyndár
heimili, fyrir utan ágæta
kennslu þeirra beg'gja.
Frú Líney var mjög vel gefin
og ágætlega menntuð kona,
hafði verið kennari við Lauga-
landsskóla áður en hún giftist.
Hún var vandvirk og röggsöm
í kennslunni. Og presturinn
mjög skemmtilegur og góði.r
kennari.
Nú langar mig til að segja
dálítið frá heimilinu eins og það'
var, er eg kynntist því fyrst.
Það var mannmargt eins og
fleiri heimili í þá daga. Heim-
ilisfólkið var:
1. Móðir prestsins, Elín, sem
þá var ekkja, mikil myndar-
kona, prýðilega greind og
sköruleg, ekki var hún allra,
sem kallað er, en mér var hún
í septemberbyrjun 1943. (Ha£a hrcinsað Jharnin). Feitir tarfar
og föngulegir. — Fremur ungir.