Vísir - 17.05.1954, Blaðsíða 5

•lfea£ááí'i4SS4."
7ISI*
0:
Þar er talið, að sami ættbálkur
hafl haff aðsetur í 2000 ár.
Voru þaii Incixáuar. sem reivfu
fvrsla f jölbVli.shii«ið ?
Santa Fe, -N.-M’ex., 27. api-íl.
Öll lesiim við um forna
toetmiiigu Axteka og Inka í
mannkynssögunni, menningu,
er stóð á háu stigi, þegar Spán-
verjar hófu landvinninga sína
í Vesturheimi.
Svo er hinsvegar Hollywobd
og aðalútflutningsvöru þeirrar
borgar — kvikmyndunum —
fyrir að þakka, að flestir munu
álíta, að Indíánar þeir, er land-
nemar í Norður-Ameríku áttii
í högg við, hafi aðeins verið
blóðþyrstir villimenn, sem
hugsuðu ekki um annað en að
svipta höfuðleðrinu af sem
flestum hvítum — eða rauðum.
Eg játa það fúslega, að eg vissi
varla annað eða meira um
frumbyggja þessa lands en það,
sem kvikmyndir höfðu frætt
mig um endur fyrir löngu, unz
eg kom hingað, og mér gafst
kostur á að hljóta aðra fræðslu.
Sannleikurinn ef sá, að ýmSir
Indíána-ættbálkar stóðu á all-
háu menningarstigi, og þeir
hafa sumir vafðveitt hina fornu
menningu sína, fyrst og fremst
að því er snertir ýmiskonar
iðnað — heimilisiðnað að sjálf-
sögðu, sem er list að mörgu
Íeyti.
í Nýja Mexíkó og næsta fylki
fyrir vestan, Arizona, eru
méstu Indíánabyggðir í Banda-
ríkjunum. Þar hafa Indíánar
ákveðin svæði, sem eru sam-
eign þeirra, og þar stunda þeir
annað hvort akuryrkju eða
kvikfjárrækt, og drýgja tekjur
sínar með allskonar smíði eða
véfnaði, sem hefir verið „sér-
grein“ þeirra um langan aldur.
í Nýja Mexíkó búa einkum
Puebo-Indíénar, ef munu vera
sá ættbálkurinn, sem tégist
sterkustum böndum innbyfðis;
hans hefir, að því er talið er,
búið á sömu slóðum í meira en
tvö þúsund ár, og ekki þokað
sér, þótt áðrir ættbálkar í
grenndinni hafi átt í stríði inn-
foyrðis eða við hvíta mesn nær
allan þenna tíma, og' orðið að
’þoka um set.
TH ,,Himnaborgar“.
Einskonar miðdepill Pueblo-
byggðarinríar er þorpið Acoma,
sem er um 100 km. fyrir suð- ,
Vestan Albuqusfqúe, stærstu
borg; fylkisihs. í daglégú tali er j
þorp þetta nefnt „Himnaborg-
:in“. og þegar þangað er komið,
er ekki erfitt að sjá, hvers vegna
það hefir hlotið það nafn. Þorpið
stendur nefnilega efst á felli
einu, sem gnæfir nærri 400 fet
yfir flatneskjuna í kring. Það
er flatt að ofan — líkt og fjöllin
á Vestfjörðum — og þess vegna
nefndu Spánverjar þessar
klettamyndanir „mesa“. Það
hafn loðir við eim, og þýðir
„borð“, og er það sama nafn í
rauninni og' til er á fjöllum á
íslandi, svo 1 sem Hagatöflur
á Barðaströnd.
í Aeoma bjuggu til skámms
tíma um 2000 manns, en uþþi a
klettinum sést þó varla sting-
andi strá. Umhverfis hann eru
hinsvegar akrar þorpsbúa, cg
um aldaraðir hafa íbúar
„Himnaborgarinnar“ haldið
niður af klfetti sínum í dögun,
unnið á akurskákum sínum, og
klifið síðan upp einstigi, er
kvöldaði. Við einstigið og á
ýmsum stöðum á klettabrún-
inni voru verðir hafðir, til að
fylgjast með mannaferðum, því
að Indíánar voru öft fljótir að
gríþa tií vöpna. þegar þeim
leiddist að „reykja friðarpíp-
una“ til lengdar. Og' það var
lítill vandi að vferjast fjand-
mönnum, þegar virkið var eins
og Himnaborgin, því að þar
gátu fáir menn varið miklu
ofurefli uppgönguna.
Þarna uppi er m. a. hús eitt,
sem ér gott dæmi um bygging-
arlist Indíána á þessum slóðum,
er búa ékki í tjöldum. Hús
þetta er gert úr svonefndum
„adöbé“-múrsteini, en hann er
gerður með hinni alkunnu
„drulluköku“aðferð. Hálmi, leir
og vatni er blandað saman, og
svo eru steinarnir látnir harðna,
én síðan má hefja húsasmíði
með þeim. Vegna þess hve sól-
far er mikið á þessum slóðum,
verður byggingarefnið mjög
hart og það þolir einnig tals-
vei-ðar rigning'ar, án þess að
láta á sjá.
600 fet á léngd.
En snúum ókkur aftur að
húsinu. Það er 600 fet á lengd,
og yfirleitt 30 fét á breidd, en
sums staðar eru útskot á því,
og er það 40 fet á breidd þar.
Það er byggt í tveim hæðum,
og er sú efri mjórri es hin
neðri, svo að stallur myndast
öðrum megin — á framhlið-
inni, en veggur bakhliðarinnar
er um 15 fet á hæð. Hvarvetna,
þar sem Indíánar. byggja hús,
sem eru fleiri en éin hæð, hafa
þeir þetta lag á þeim, og' stærsta
Indíánahús, sém nú er til í
Nörður-Ámeríku, éir hvorki
meira né minna en fimm hæð-
ir,. svo að þar verða stallárnir
fjórir. Þetta hús er í borginni
Taos, sem er skammt hér fyrir
ncrðan,, og segja menn, að það,
og fleiri svipuð hús, sanni, að
það hafi verið Ind.íánar, sem
„fundu upp“ fjölbýlishúsin,
sem nú eru algeng í ölium lönd-
um.
Ungur Indíáni fylg'di okkur
um Himnaborgina, og skýrði
fyrir okkur, hvernig lifi þörps-
búa hefði verið hagað áður
fyrr. Hinir yngri Indíánar,
karlar og konur, fóru þá á
hverjum morgni til starfa sinna
á ökrunum fyrir neðan, en éldra
fóllcið, sem var þyngra á sér,
og átti'því erfiðáfa rneð að klifa
snarbratt ; emstigið, sat heíma
og vann þau störf, sem þar varð
M. Mexiké.
áð vinna. Þá gáfst göðúr tími
til að vefa, s'rníða skartgriþi úr
silfri og túrkis-steiiiuin, sem
éiríi éihsköríár vöfuméi'ki Ihdí-
ána, flétta körfúr, gera skraut-
múhi og nauðsynlega griþi úr
Ífeðri og þar fram eftir götun-
u;rí. Og úrígviðið var liká uppi
á kléliínúni hjá afa ég örrvmu
'ög íæfði iist þeiffa.
Tímamií fireytást — — —
■Ménn gizka á, að fjöldi Indí-
ánartna í Bandaríkjunúm hafi
verið um 850 þús. um.það bil,
sem. Kolumbus feóm ti! Vfestur-
héims. Ættbálkarnir skiptu
hundruðum, ög máilýzkúfhar
voru um 750, og svo óiíkár; að
Indíánar, af sama settbálki, sém
áttu bústaði með nokkru milli-
bili, áttu erfitt með að skiija
hver annan.
Mannfall í bardögum við
hvíta ménn og af völdum sjúk-
clóma, sém þeir flúttu méð sér
vestur um haf, olli því að Indí-
ánum fækkaði ofan í um 200
þús., og var sú tala þeirra
skömmu eftir aldamótin sið-
ustu. En síðan hefir þeim farið
fjölg'andi, svo að nú er gizkað
á, að þeir sé yfir 400 þúsund,
og þar af eru Navahoar — sem
búa í Arizona — um 65 þúsund,
en þeim fjölgar örast allra
Indíána.
í þorpum Indíána er fátt um
þægindi, og óvíða eru vindraf-
stöðvar, þótt þær tíðkist annars
mjög hér um slóðir. Eldri kyn-
slóðin ræður, og' hún lítur
margar nýjungar óhýru auga.
Þegar ættbálkurinn efnir til
fundar, eru það alltaf hinir
eldri, er mestu ráða, erída þótt
þeir sé í minni hluta. Og ef þeir.
vilja ekki rafmagn, þá fær eng-,
in rafmagn. í Himnaborginni
er t. d. aðeins eitt útvarpstæki
með rafhlöðu, og það var eign
piltsins, sem fylgdi okkur um
„borgina“. En hann átti líka
eina vörúbílinn, sem þorpsbúar
höfðu yfir að ráða, svo að hann
var mikill maður, ög gat léyft
sér að standa þannig upp í hár-
inu á þeim eldri. En hann varð
þó að gæta þess, að stilla tækið
ekki svo háit, að það heyrðist
út fyrir herbergið hans.
Og enn biréyi-
ast tímarnir.
Til skamms tíma vsru Indí-
ánar réttlausir að því levti, að
þeir höfðu ekki atkvæðisrétt,
og það varðaði einnig við lög,
é'f þeir neyttu áfengis.' Sá, 'er
seldi þeim eða veitti áfengi,
braut einnig lögin. Nú er þetta
breytt, því'að fýrir aðeins séx
ríiánuðum voru samþykkt Lög
um að Indíánar skyldu hafa at-
kvæðisrétt sem aðrir menn, og
þeir mega einnig fara í „ríkið“
og fá sér „bokku“. En þeir hafa
ekki „lært“ að drekka á .þess-
um sex niánuðum, því að eins
og áður tæma þeir flöskuna í
fíýti, af gömlum vana. Það vai-
þess vegna algengt að sjá Indí-
ána undir. áhrifum áfengis í
Albuquerque. Og þegár haustar,
mega Indíánar vafalaust eiga
von á rríörgúm þing'mannaefn-
um, því að i fámennu fylki eins
og Nýja Mexíkó —• eða Arizona
— eru tugir þúsunda Indíána-
atkvæða ekki íil að „forakta“.
Síðasta mannsaldurinn hefir
málum Indíána fleygt fram að
riiörgu leyti, en eirikum hefir
framfaranna gætt á sviði heil-
brigðismála. Hvíti dauðinn var
löngum skæður, og um tima
virtist hann ætla að verða Indí-
ánum til tortímingar. Nú er svo
kömið, að hann er á undan-
haldi meðal þeirra eins og víð-
ar, enda er miklu fé varið til
baráttu gegn honum og' öðrum
rríeinserndum. BarnadáUði var
líka gífurlegur um tíma, en
méð auknu heilbrigðiseftirliti
og hreinlæti hefir einnig tékizt
að draga svo úr honum, að hann
er ekki lengur meiri en gerist
og gengur hjá öðrum kynþátt-
um.
Lista- og forn-
menjasafn.
Hér í Santa Fe hefir verið
komið upp fróðlegu safni. sem
sýnir lifnaðarháttu Indíána í
suðvfesturhluta Bandaríkjanna.
Þar eru sýndir fallegir ríiunir,
sem Indíánar hafa gert fyrr og
á síðari tímum, og bera þeir
allir því vitni, að þessi eirrauði
kynþáttur er listfengur og
handlaginn. Mér varð einkum
starsýnt á þrennt —- körfur,
leirker og véfnað. Sumar feörf-
urnár voru svo smáriðnar og
falléga gerðar, að óvíða mun
annað eins sjást en þar, sem
tíminn stendur ngestum í stað
og hægt er að vinna án flaust-
urs eða eftirreksturs. Og með
því að nota safa vissrar trjá-
tegundar, gera Indíánar körfur
sínar vatnsheldar. Leirkerin eru
með allskonar myndum til
skrauts, og sýna myndirnar
eða mynztrin, hvaða ættbálkur
hafi smiðað, því að hver hefir
sitt vörumerki að þessu leyti.
Sum kerjanna voru svo stór„
að þau rúmuðu um hundrað
iítra. Má þó geta nærri, að
verkfæri hafi ekki verið ný-
tízkuleg, sem notuð hafi verið

við gerð' þeirra, því að sulm
voru mörg hundruð ára gömlaL
Loks vár það vefnaðuriq;-,
serrí. Navahö-Indíánar ei-j
þekktir fyrir um öll Bandarík-
in og vafalaust víðar. Navaho -
ar eru hjarðmenn, og ér ulljn
á fé þeirra mjög fíng'erð
mjúk, en öll ullarvinna er unn-
in í höndunum enn í dag. Á
heiðursstað í safninu var vegg -
ábreiða, sem var um metri á
annan veginn og hálfur ánhar
á hinn. Ung stúlka hafði verirí'
heilt ár að vefa teppi þetta, og
hafði hún fengið veríðlaun fyr-
ir. Og um Navaho-teppin év
það að auki að ségja, að þau
þekkjast oft á mynztri, sem ér
jafnan á röndum þeirra, Þórs-
hamri, serrí er ýmist eins og
hann gerist í merki Eimskipa-
félagsiris eða með ytri hökun-
um öfugum. Það er ævafornt
mei'ki hjá þeim.
Batnandi hagur.
I einni grein minni gat eg
þéss, hvernig franskir fiski-
menn, sem búa á strönd Mext-
kó-flóans og kunna hvorki að
lesa né skrifa, verða nú snögg-
ríkir, af því að olía finnst é.
sjávarbotni undan landskikum
þeirra. Hið sáma ér áð gerast
hér í landi Indíána. Þeir flýðu
fléstir undan hvítu mönnunum
út á hálfgerðar auðnir, sem
hvítu mennirnir vildu ekki búa
á. Nú er hér leitað að úrani, og
ýmsir flokkar Indíána eru
farnir að upþskera drjúg'an.
skilding vegha þess málms, er
hann finnst í jörðu á landi
þeirra. Þeir virðast ætla að
auðgast eins og margir frænd
ur þeirra i Oklahoma-fylki, er
olía fannst í löndum þeirra.
Hér hefir verið stiklað á
stóru, en verst er, að erfitt e:c
að velja úr, því að margt e :
það í lifi og háttum Indíána,
sém er fróðlegt og eftirtektar-
vert. >ó iþykir væntanlega ein-
hver fréðleikur í því, sem hér
hefir verið íkráð, og er þó margh
ósagt, 'sem oiamig g'æti orðið tii
skemmtunar og' upplýsingar.
Að endingu langar mig til
að geta eins, sem kóm mér ó-
sjálfrátt til að brosa, þegar mér
er búa í Arizona, og raúnar
var sagt frá þyí: Meðal Apásja,
fleiri ættbálka, er þáð. hefð„
sem énginn leyfir sér að brjótr
' gegn, að tengdásonur tati
aldrei aukatekið orð við terígda»
móður sína!

Norræna félagil
þriðjudaginn 18. maí kl.
20,30 í Þjóðleikhúskjallaran-
nm.
Dagskrá:
Efik Juuranto, aðálfæðis-
maður íslands í Hels-
ingfors, flytur ræðu.
Antti Koskinen, óperu-
söngvari frá Helsihg-
fors syngur.
Dans.
Aðg'örígumiðar í Bóka-
vérzlún Sigfúsár Eýmunds-
sonar.