Vísir - 17.08.1954, Blaðsíða 5

í>riðjudaginn 17. ágúst 1954.
VISIR
Endnrrei§n §kálholts§taðar.
Hvemig á að byggja og búa að
staðnum svo að honum
sé sémi sýndur.
Fyrir nokkrum árum ílutti ég öldum saman. Fá tákn um sýni-
á þingi tillögu uu að veitt yrði lega íorna írægS eru á staðn-
nokkurt íé til að reisa í Skál- um nema hestasteinn á hlaSinu
holti, ör varanlegu efni, minn- og nokkrir legsteinar í kirkju-
ismerki Einars Jónssonar um garðinum. En það er mikill á-
Hólafeðga, Jón Arason og sonu vinningur, ef Skálholtsfélaginu
hans. j tekst á nokkrum misserum að
Tiilagan kom fram undir þing- ]júka við fornfræðilegar rann
lok og utan við ályktanir fjár- sóknir á staðnum þannig að þær
veitingarnefndar. Mátti því bú- standa ekki í vegi fyrir óhjá
ast við, að hún yrði stráfelld.1 kvæmilegum aðgerðum við ný
En það fór á annan veg. Hún byggingu, sem ekki verður lijá
var samþykkt með eim’óma komizt.
fylgi alþingis. Kom þar í ljós, að
þrátt fyrir vanrækslu þjóðfélags-1 Peningshús fjcer
ins mundi alþingi eftir Skálholti,1 biskupssetri.
að það er helgistaður íslendinga Skálholtsnefndin neydd-
og að endurreisn þessa höfuð-1 jgt til vegna húsbruna á útiliús
seturs er metnaðarmál íslend- um £ skálholti s.l. haust að láta
inga. Síðan þetta var samþykkt gera bráðabirgðahús fyrir búié
hefur ýmislegt verið gert sem ijóndans á stað, sem ekki verður
bendii- á vaxandi áhuga fyrir hægt að nota í þessu skyni til
Skálholtsmálinu. Má þar fyrst frambúðar. það verður að byggja
telja stofnun Skálholtsfélagsins, peningshús og hlöður á öðrum
sem vinnur að endurreisn stað- stað nokkru fjær biskupssetrinu,
arins. Alþingi hefur veitt félag- og Verður síðai- að því vikið. þá
inu nokkum fjárstyrk til rann- hefur nefndin ákvcðið að breyta
sóknar á fornmenjum í Skálholti. heimreiðinni á staðnum þamiig
pá hefur alþingi heimilað fé til ag hún keinur austanvert við
endurreisnar Skálholts og skip- kirkjugarðinn. Með því móti
að þriggja manna nefnd til að iCOma Skáiholtsgestir upp að
standa fyrir þeim framkvæmd-! heimili biskups og dómkirkj-
um. pú nefnd skipa Hilmar j „nni í stað þess að þeir koma
Stefánsson bankastjóri, Magnús ný niður að þessum rústum og
Már prófessor og síra Sveinbjöm fer það ekki vcl. Hefur vegavalið
Högnason á Bröiðabólsstáð. Enn-J tekizt ágætlcga hjá nefndinni,
fremur hefur félag Árnesinga í clKia er það þýð.ingarmikíð at-
Reykjavík ákveðið að gera sér-J^gj. Að því er snertir húsabygg-
stakar framkvæmdir til viðreisn-
ar Skálholtsstaðar. Má því segja
ingar, hafa komið fram tillögur
einkum hjá mönnum, sem liafa
að allvcl horfir um framga'ng áhuga á fornfræði um að færa
þessara mála. hæði kirkjuna og Jhskupssetrið
Fyrsta fjárveitirig Alþingis í, frá hinurn fornl stöðum og í
þessu máli, til minningar um
Jón Arason og sonu hans er 30
þús. krónur. Er liún geýmd í
vörzlum hinnar nýju Skálholts-
túnbrekku vostan við núver'andi
heimreið að staðnum.
í þessuni tillögum gætir mik-
illar fljótliyggju. Nógu mikið hef-
nefndar. Vafalaust þarf meira fé ur Verið brotið á móti Skálliolts-
til þessa framkvæmda en þingið
hefur sýnt vilja sinn í þessu máli
og mun áreiðanlega lialda áfram
á sömu braut, þegar þörf er
meiri fjárfrámlaga.
Engín listrænn arfur.
Einar Jónsson myndhöggvari
hefur unnið í kyrþei að teikn-
ingum af þessu minnismerki.
það verður mjög■ listrænt verk,
cinfalt, tíguiegt og innhiásið, en
þó ekki mjög fyrirfei’ðarmikið
eða kostnaðársamt' Flefur lista-
maðurinn valið því stað, þ.egar
til framkvæmda kennir, á hæstu
hæðinni í Skálholtstúni. Kring-
um minnismerkið verður upp-
hlaðinn; stallur iíkt og kringum
Jngóifsstyttuna í Reykjavík.
paðan muhú Skáilioltsgestir failegast þar sem gamli b'ærinn
hafa. góða útsýn yfir lieigistað- ^ stóti.' þar et nú héimili hins
minningum þó að því verði ekki
bætt ofan á, að fiytja biskups-
setrið og kirkjuna þaðan sem
þessi andlegu heimili liafa verið
staðsett öldum saman á blóma-
tíma Skálholts. pó að lítið sé
um ’* varanlegar fornmenjar í
Skálholti hafa forfeðurnir skilið
eftir merkilega og heppilega á-
kvörðum um stað fyrir lieigisetr-
ið.
Friðun Jjingvalla.
Mega menn nú á dögum vel
minnast þess, að fornmenn völdu
bæjarstæði og bæjarlieiti moð
frábærum smekk um hollustu-
hætti, útsýni og málfegurð. A
Laugarvátni eru mörg góð hús-
stæði A 'túninu, en langsamlega
inn og byggðina alla. í Skálhoiti
or enginn iistrænn arfui', nema
fegui'ð riáttúrunriar og söguminn-
ingar. það er þess vegna mjög
mikils virði. ef _þaö tekst að
hefja viðreisn Skálholts með
listaverki eftir brautryðjanda is-
ienzkrar nútímalistar. Má þá
vænta að fleiri höpp fylgi eftir.
Skáilioltsféiagið er líu með
stuðningi" erlendra og innlendra
fræðimanna að grafa eftir forn-
menjum í lústir í kirkjugarðin-
um og bæjai'Staðinn, þar sem
' biskupsheimilið hefur staðið
sunnlenzka menntaskóla. Bjarni
Bjarnason og Guðjón Samúelsson
réðu því, að þar var byggt, en
þess vegna varð að færa bú-
peningshúsin úr stað út fyrir
gamia túnið. Var mikili aðsúg-
ur gerður að skólastjóra og húsa-
meistára fyrir þessar tillögur en
síðar mun þeim vei-ða öldum
saman þökkuð franiganga þeirra
í þessú niáli. þcir viðurkenndu
að gömlu bæjai'stæðin í sveitun-
um væri að öllum jafnaði bezti
staðurjnn til húsagerðar í aiiri
lándáreigninni. þannig var á
Laugarvatni og þannig er líka ]
ástatt í Skálholti. þar er engirin
vegur opinn, ef ekki á að gera
helgispjöll nema að reisa bisk-
upshúsið þar sem sem hiskups- j
lieimilið var áður og kirkjuna í
núverandi kirkjugarði. En þá
kemur til málá annað atriði, og
það er gerð og. útlit, kirkju og
biskupshúss.
í þeitn efnum er hyggilegt for-
dæmi frá fiiðun þingvalla. þeirj
aldamótamenn, sem beittu sér
fyrir viðreisn þingvalla um og
eftir 1930, ákváðu að í þinghelg-
inni fornu yrði ekki reist nema1
tvö hús: Kirjan og prestssetrið.1
þannig hafði þingvöllur litið út
frá því að fyrsta kirkjan vai'
reist tii kristihalds í landinu.
Prestssetrið var endurbyggt úr
steinsteypu í sveitabæjarstíi.
Stór trjágarður er við tvær lilið-1
ar hússins. Núverandi þingvalla-
nefnd heldur áfram viðreisn
staðarins í sama anda og htefur,
nú ákveðið að byggja þingvalla-
kirkju í þjóðlegum einföldum
stíl.
pað sem á að gera i
Skálholti.
Sama virðing á minningu
fortíðarinnar verður að koma
fram í endurreisn Skállioltsstað-1
ar. Kirkjan nýja verður að rísa
í miðjum gamla kirkjugarðinum
og biskupssetrið á lrinum fagra
og sögufræga stað þar sem ís-,
leifur, Gissur og fjöldi annarra
snillinga hafa átt heimili öld cft-
ir öld. Listræn erlend kona, sem
karin glögg skil á sögu Skálholts,
sagði um þetta efni. „þar sem
bó'ndiun hýi: riúria, fer bezt um
hiskuþssétlfð og á görrilu bæjar-1
rústunum cr auk þess hæfilegur
staður fyrir fagran trjágárð, scm
horfir móti suðri.“ þetta mun
líka verða bezta lausnin í þessu
máli. það þarf að umgirða bisk-
upssetrið Skálholt með fögrum
garði. ]Jað þarf að endurreisa á
listrænan hátt girðinguna kring-j
um Skálholtskirkju. þar er bezt
fordæmi frá listamanna-kirkju-
garðinum á þingvöllum. Sjálf-
sagt verðui' að kortleggja kirkju-(
garðinn, slétta hann síðan en
vernda með einföldum táknum
þær graíir sem hafa sögulega'
þýðingu. Guðjón Samúelsson
mælti fyrir um öll vinnuhrögð
við lístamannákirkjugárðinn á
þingvöllum, og þykir sú hygg-
ing hera at' öðrum samskonar
mannvirkjum uin smekk, fegurð
og einfaldleika. Lndirstaða
um frægustu kirkju
frá fyrri ölduin.
Skálholts
Hve mikið á að byggja?
Enn er nokkur skoð-
anamunur um liversu liaga
skuli kirkjugerð í Skáiholti.
Hættir sumum enri til að gleyma
því hvað Skálholt var og hvað
Skálholt á að vera. Sumum dett-
ur jafnvel í hug að þar eigi að
vera lítið prestseturshús með líl-
illi kapellu, hæfilega rúmmikilli
fyrir söfnuðinn. þetta mæíti.
kalla músarholuhyggju í kirkju-
málum. Ef stefna þvílíkra manna
verður ráðandi í framkvæmdun-
um í svokallaðri endurreisn
Skálhoits hefði verið betra að
byrja aldrei á þvilíkri viðleitni
heldur leyfa staðnum að lialdast
í því ástandi, sem Danir skildu
við jörðina um 1800, en þá ætti
jafnvel að breyta nafni staðar-
ins og kalla bæinn Hákot.
En þetta mun þó ekki verða
gert. Heilbrigður þjóðarinétnað-
ur er ekki músarholukyggja
mun ráða aðgerðum í Skálholti.
þó myndi hezt eiga við að end-
urreisa biskupssetrið í fórnum
sveitastíi, ineð bröttu þaki og há-
um burstum. það liús ætti að
vera nokkru stærra eu þingvalla-
bærinn en minna ón liéraðsskóia-
liúsið á Laugarvatni, en með
svipmóti þessarra iiúsa.
Ég geri í'áð íyrir, að þcgar
kemur til fi'amkvæmda muni
vcrða lnillast að því að hafa í
Skálholti dónikirkju, scm ekki
verði óveglegri heidur cn ka-
þólska kirkjan á Landakotslia'ð.
Kostnaðurinn við slíka kirkju er
smáræði, cnda eiga Isleifui' og
Gissur meira fé lijá ríkinu vegna
biskupssetursins heldur en svar-
ar þcim tilkostriaði. Varidinn í
þessu cfni er mestur að fá iist-
rænt form á nýju kirkjuna. At'
nokkurri grunnhygní var teikn-'
ing að Hallgi'ímskirkju í Iicykja
Vík IiocMn út tveiin sinnuin' 'en j
Akurcyi'ar- og Sáurbæjarkii'kja
einu sinni iivor þéii'ia en allar
samkeppnisteikningai'nai' reynd-
ust ónothæfar. Var þá um ailar
þcssar kirkjur leitað til Guðjóng
Samúelssonar og leysti liarin
vandann fyrir allar þcssar sókn-
arncíndi;'.
Dæmið frá Neskirkju.
Eftir að þetta gerðist var
Neskirkja í Beykjavík hoðin
út. Jh'átt fyrir mikla cánægju í
söfnuðinum er riú verið að reisa
þessa kirkju og er hún höfuð-
staðarbúum og gcstum, sem í
bæinn koma, svo kunn, að ekki.
þarf henni að lýsa. Reynsla þjóð-
arinnar í kirkjubyggingarmál-
inu er sú, að tveir húsameistar-
ar, Rögnvaldur Ólafsson og Guð-
jón Samúelsson, liafa reist kirkj-
ur sem eru listaverk og í sam-
ræmi við trúartilfinningu fólks-
ins í landinu. Ef Skálholtsnefndt
býður út teikningu af væntan-
legri Skálholtskirkju má af feng-
inni reynslu búast við að húrit
fái Neskirkju í lítið endurbættu.
formi. En nú vill svo til að í
erðaskrá Guðjóns Samúels-
sonar er mér falið að ráða, með-
an til vinnst, meðferð á listaverk.
um hans. í fórum mínuni ei-
glæsileg kirkjuteikning, sem.
mundi eiga vel við í Skálholti.
Mun ég innan tíðar bjóða Skál-
holtsnefnd þessa teikningu áii
endurgjalds.
Skálholtsnefnd mun nú liafak
byrjað athuganir á því livort-
ekki muni henta að koma upþ
á staðnum geymslu fyrir dýr-
gripi landsins þegar þeir eru i
mikilli hættu i Reykjavík á-
Styrjaldartímum. Sunium liefuir
jafnvel komið til hugar að Árna-
Safn fengi þar varanlegt heimili
ef því verður einhverntima skil-
að réttum eigendum. En þó að-
þar sé um óvissar ákvarðaniir
að ræðá þá er hitt víst að þjóð-
in á nú marga dýrmæta gi'ipi,
handrit, fornminjar, bækur, mál-
vei'k og liöggmyndir sem sjálf-
sagt er að geyma á öruggum stað-
í sveit á óróa og ófriðartímum.
þess háttar örvggisgeymsliu-
mundu vera úr steinsteypu og
gluggafáar. Má þá fljóllega
breyta hinum nýreistu penings-
iiúsurn i Skálliolti i nauðsynlega.
dýrgripageymslu. jiannig var
farið að í Reykholti þegar lilöðit
var breytt í úrvals sundhöll og-
fjósi í íbúð með nútímaþægind-
um.
Virðíng fyrir verðmætum.
í Skálliolti þarf að vera stórbit
cn enginn segir að þar þurfi að
vera tekjuhallakúabú eins og á.
Béssastöðum. það íná sennilega
liafa í Skálholti kúabú eins og á
Hvanneyri, en það' er engin þjóð-
arnauðsyn. Sú aukning bústofns,
vegna mjólkurframleiðslu, senx
auðvelt er að konia þar við, má.
eins vel gerast á hundrað öðruná.
býlum móð góðu ræktarlandi.
En stórbú verður þar að vera og
niikil ræktun en þó svo stiit til
að búsmalinn sé ekki stöðuglegá.
á beit kringum biskupsSeti'ið éða.
i kirkjugarðinum cinsoghú tíðk—
kirkjugarðsms er hvarvetna á
klöpp, hleðslan, múruð að innan
en ysta lagið er úr iiraungrjóti
og iiallast hleðslan inná við.
Hver stcinn í ytra liorði garðs-
ins er íestur með lími við undir-
stöðuna, cn að utari sér enginn
maður að annari en garðurimi
sé éirigöngu úr óliöggnu grjóti af
forrium sið. Á þingvöllum cr
garðurinn úr hrauni,*en í Skál-
holti mun verða að nota móberg,
sem verið hefur venjulégasta
byggiiigarcfiii á staðnuin og nnl
svo vei'a erin. Milli óliöggnu
steinanna kemur gras og mosi
og fylla í eyðurnar. það hæfir
gömluni kirkjúgarði. þar sem
Brynjólfskii'kja verður sennilega
ekki endurbyggð 1 Skálholti færi
vel á að hafa smámynd af gruiini
Jiennar úi- lágri -steinhieðslu <í
kiúkjugai'ðinum til ‘nrinningar
Daglcgn kcmui' til átaka og blóðsúthe’Iinga í Marokkó. í Port
Lýautcy sló í bardaga nýlega, þegar nokkrir Marokkómenni
jBeðust á lögregluna og drápu nokkra Frakka. Þessi mynd er af
nokkrrini árásarmamta, sem hafa verið teknir til fanga.