Morgunblaðið - 08.05.1931, Blaðsíða 3

s
ÍnmmuuniitHniimiiuniiuniiiimiuiimiiiiiiiiiiiiiiiiiim
==
JUorgtmkUHi
EE
Útget.: H.í. Arvakur, Keykjavlk §j
íiltsUðrar: Jðn KJartanaaon.
ValtJ'r Stefknason.
Kltatjörn og afgreiðala:
Austurstrœti 8. — Slml 600. =
Auglýaingastjðri: B. Hafberg. =
Auglýaingaskrifatofa.
Austurstrœti 17. — SUni 700. =
Haimasimar:
Jðn kjartanason nr. 74*.
Valtýr Stefánsson nr. 1220. =
E. Hafberg nr. 770.
Áskrlfta gjald:
lnnanlands kr. 2.00 a mánuði =
Utanlands kr. 2.60 á mánufti. =
t Inusasölu 10 aura elntaklls ||
20 aura meft l^eshðk =
uiHBnrninnmmmmmmimimmmmimiminmumiiiiÍ
flbrenbergsflugið.
Khöfn, 7. maí.
United Press. PB.
Pregn frá Angmagsalik hermir
að Ahrenberg hafi flogið á mið-
vikudag til bækístöðvar Watkins.
Með honum flaug Cozens flugmað-
ur. Prá bækistöð Watkins fljúga
})eir og gera tilraun til að finna
vernstað Courtaulds.
f’rægur flugmaður ferst.
Capetown, 6. maí.
United Press. PB.
Glen Kidston flugforingi, breski
kuðmaðurinn og flugmaðurinn, er
•setti met í fluti frá Englandi til
Suður-Afríku, heið bana fyrir
sköramu. Flugvjel hans hrapaði til
jarðar nálægt Natal.
Annað flugslys.
London, 6. maí.
United Press. PB.
Fregn frá Parmborough Hamp-
shiie hermir, að Waghorn fluglaut-
inant, vinnandi ,Schneider Trophy'
fyrir 1929, hafi hlotið alvarleg
meiðsl, er flugvjel lians hrapaði
til jarðar.
Bannið í Finnlandi
og áskoran kvenþ j óðarinnar um
afnám þess.
Helsingfors, 6. maí.
United Press. PB.
Áskorun um afnám bannlag-
anna, sem eitt hundrað fimtíu og
átta þúsund konur hafa skrifað
undir, hefir verið afhent Svinhuf-
vud forseta, sem kvað svo að
orði, að það væri ekki hægt annað
en taka tillit til ávarps þessa, þeg-
ar til þess kæmi að ráðið yrði
■fram úr banndeilunni til fulinustú.
Frá Spáni.
Madrid, 5. maí.
IJnited Press. FB.
Talið er víst, að Zamora verði
ú kjöri í þingkosningunum, í borg-
inni Jaca, sem fræg er orðin á
síðari tímum.
Aukakosning í Englandi.
London, 7. maí.
United Press. PB.
Aukakosning hefir fram farið í
Scarborough, vegna þess að Her-
fcert kapteinn (íhaldsþingm.) sagði
af sjer þingmensku vegna heilsu-
Iirests. H. P. Latham (íhaldsmað-
úr) bar sigur úr býtum. Hlaut
haun 21.618 atkvæði, en frambjóð-
andi frjálsljmdra lú.429 atkvæði.
' Aðrir voru ekki í kjöri. Aðal-
deilumálin í kosningunni voru
skattmálin og innflutningur mat-
vffilategunda.
' MORtílíNBLAÐIÐ
Þingroflð
irá ýmsnm taiiðnm.
Eftir Jón Þorláksson.
4. Þingræðisbrotm.
Það má fara nærri um það, að
stjórnarathöfn, sem brýtur svo
frekl ega þau ákvæði stjórnar-
skrárinnar, sem sett eru sjerstak-
lega til verndar sjálfri tilveru
Alþingis og starfsfriöi þess, sem
sýnt var í næsta kafla á undan,
hún fcr ekki aðeins í bága við
allar þingræðisreglnr, heldur er
liún algerð afneitun þingræðisins.
Rökin fyrir þessu hafa áður verið
tilgreind. Samt eru einstakar hlið-
ar á þessu, sem gagnlegt er að
athuga nánar.
Lögmál þingræðisins er óskráð
og að mestu leyti bygt á venjum,
sem eru nokkuð mismunandi. Ein
venja hefir myndast á Norðurlönd-
um, Önnur nokkuð frábrugðin á
Englandi, og enn önnur á Frakk-
landi. Mismunurinn í þessum venj-
um er aðallega um það, hversu
stranglega þess skuli gætt, að
ráðuneytið sje í samræmi við meiri
hluta hinnar þjöðkjömu löggjaf-
arsamkundu. f Prakklandi heimt-
ar þingræðisvenjan stjórnarskifti
ef stjórnin verður í minni hluta
við hina lítilfjörlegustu atkvæða-
greiðslu í þinginu, t. d. um breyt-
ingart-illögu við lagafrv., eða um
það, hvenær mál skuli tekið á dag-
skrá. Þess vegna eru stjórnárskifti
þar svo afar tíð. Á Englandi eru
kröfurnar að minsta kösti nú orð-
ið, talsvert vægari. Stjórnin má
ekki verða undir í atkvæðagreiðslu
um neitt svo mikilvægt atriði í
löggjöfinni, að hún sjálf telji rjett
að skoða það sem stefnumál, eða
að gera það að kapþsmáli. Á Norð-
úrlöndúm eru krÖfurnar enn einu
stigi lægri, en þar er þó lágimarks-
krafa þmgræðisvénjunnar nm
þetta atriði sú, að ráðuneyiáð hafi
ekki meifri hluta þingsins beinlínis
andstæðan sjer, og til stjórnar-
myndunar er ávalt krafist fylgis
og hlutleysis frá meiri hluta þjóð-
þingsins. Með þessu er ákveðin
afstaða ráðuneytisins gagnvart
þinginu..
í annan stað heimtar þingræðis-
venjan það, að konungur fari í
öllu eftir tillögum þess ráðuneytis,
sem stendur á þingræðisgrund-
velli, þ. ie. hefir traust meiri lilut-
ans í þinginu. Ekki svo að skilja,
að konungurinn þurfi að vera
skoðanalaus og viíjalaus afgreiðslu
vjel fyrir þetta ráðuneyti. Hann
hefir rjett til að ráðgast við ráð-
herra sína, rjett til þess að halda
fram sínum skoðunum, láta þær
í Ijós í ríkisráðinu eða utan þess.
En úrslit hvers máls eru á valdi
hlutaðeigandi ráðherra, sem á-
byrgðina ber. Með þessu er í aðal-
atriðunum mörkuð afstaða ráðu-
neytisins gagnvart konungi.
Á þessari afstöðu verður nú
þreyting, þegar svo ber við, að
ráðuneytið missir þingræðisgrund-
völl sinn, kemst í minni hluta við
kosningar eða missir stuðning eða
hlutleysi að meiri hlnta í þinginu.
Þá kemur til kasta konungs sjálfs
að framkvæma ákvæði 11. greinar
stjórnarskrárinnar ,sem segir:
„Konungur skipar ráðherra og
veitir þeim lausn.“
Auðvitað framkvæmir konungur
ekki stjómarskifti á sína ábyrgð,
heldur á ábýrgð fráfarandi eða
viðtakandi ráðuneytis, eða beggja.
Þingræðisreglan leggur þá
skyldu á konung sjálfan, að sjá
um að ráðuneyti hans sje jafnan
í samræmi við þingræðisreglur. Og
venjan gefur konungi rjett til þess
að ráðgast við forystumenn þing-
flokkanna eða fyrirsvarsmenn
þingsins (forsetana) hvenær sem
hann hefir gilda ástæðu til að
ætla að brostinn sje þingræðis-
grundvöllurinn undan ráðuneyti
hans. Alveg sömu skyldu og rjett
hafa í þessu efni forsetamir í lýð-
veldinu, er búa við þingræðistil-
högun. Skylda ráðuneytis, sem
misst befir þingræðisgrundvöllinn,
er hins vegar sú, að gera konungi
grein fyrir því, að svo sje komið.
Nú byrjaði forsætisráðherrann
tilkynningar sínar til konungs með
því, að ráðuneytið væri komið í
minni hluta í þinginu, og að van-
trauststillaga væri fram komin og
yrði fyrirsjáanlega samþ., með öðr
um orðum, að þingræðisgrundvöll-
ur ráðuneýtisins væri brostinn og
burtnuminn. Slík tilkynning nægði
til þess að konungi eða forseta
í þingræðislandi var skylt að
grennslast eftir J>ví hjá forsetum
JJngsins eða forystumönnum and-
stöðuflokkanna, hverjar leiðir þeir
teldu vera til þess að koma þing-
ræðistilhögun á stjóm landsins.
En það verðnr ekki s^feð að nein
slík eftirgrenslan hafi verið gerð
af konungs hálfu að þessu sinni.
Að vísu sendi konungsritari fyrir-
spurn til forseta sameinaðs þings
þegar vantrauststillagan var fram
komin, um það, hverjir væru for-
menn þingflokkanna, og svaraði
forsetinn þeirri fyrirspurn. Önnur
eftirgrenslan vita m'enn eigi að
fram hafi farið.
Hvernig stendur nú á því að
þessi skylda konungs var ekki
rækt?
Ástæðan er alveg augljós, og
jeg hefi beinlínis fengið vitneskju
um hana. Hún er sú, að konungs-
ritari skildi símfrjettir frá
Tryggva Þórhallssyni nm þetta
þannig, að andstöðuflokkamir
gætu ekki á neinn hátt myndað
stjórn. Hinsvegar skal jeg að svo
stöddu ekki beinlínis staðhæfa að
Tr. Þ. hafi símað þetta. alveg þann-
ig. Hafi hann gert það, þá er
það glæpsamlegt- athæfi út af
fyrir sig, að gefa konungi ranga
skýrslu. Þetta upplýsist auðvitað
síðar. En hitt átti Tronungsritari
að vita, án þess nokkur segði hon-
um það, að forystumenn andstöðu-
flokkanna höfðu ekki sierstaklega
valið sjer Tr.yggva Þórhallsson að
trúnaðarmanni um fvrirætlanir
sínar eftir að vantrauststillaga
yrði samþykt, og var því í meira
lagi bamalegt af lionum að byggja
á frásögn Tr. Þórh. um þetta svo
mjög, að óþarft væri að spyrja
rjetta hlutaðeigendur.
í þessu sambandi er rjett að
skýra frá því, að samkomulag
var fyrir frarn fengið meðal and-
stöðuflokkanna. um það, hvernig
benda skyldi konungi á leið til
myndunar þingræðisstjórnar, þeg-
ar vantrauststillaga væri samþykt.
En þær ráðagerðir voru Tryggva
Þórhallssyni ókunnar, og ekki var
honum heldur kunnugt um at-
kvæðamagn það, sem standa myndi
í þinginu að myndun nýrrar
stjórnar með beinum stuðningi eða
hlutleysi.
Þegar Island fekk fullveldisvið-
urkenninguna 1918, og þar með
nýja skipun á æðstu stjórn lands-
ins að forminu til, var mönnum
það ljóst, að fjarlægð og ókunnug-
leiki konungs gat valdið vand-
kvæðum, sem önnur ríki hafa
ekkert af að segja. Til þess að
reyna að sneiða hjá þessum vand-
kvæðum var það ráð tekið, að
konungi var fengiun sjerstakur
einkaritari fyrir íslensk mál, sem
jafnframt átti þá að vera túlknr,
að því leyti sem íslenskukunnáttu
konungs kynni að vera áfátt. Var
yalinn til þessa íslenskur lögfræð-
ingur, vel mienntaður að öllu
leyti.
Hafi menn gert sjer von um að
þessi tilhögun mundi reynast full-
næ^andi, þá hefir þingrofið skor-
ið iir til fullnustu, að svo er ekki.
Konungsritari er í sömu fjarlægð
og konungur, ókunnugleiki hans
á málefnaviðhorfi í Reykjavík get-
ur orðið alveg eins mikill og ó-
kunnugleiki konungs. Hann lifir í
dönsku andrúmslofti, ósjálfrátt
innrætist honnm smám saman
danskur hngsunarháttnr, og þeg-
ar árekstur verður milli danskra
og íslenskra skoðana, þá frjettir
liann máske ekkert um hinar ís-
lensku skoðanir fyr >en eftir dúk
og disk. Þar að auki er það auð-
vitað stjómarfarslega ófullnægj-
andi að þurfa að hafa ábyrgðar-
lausan hirðmann sem millilið milli
stjórnmálalífsins á íslandi og kon-
ungs landsins.
Danskur og íslenskur hugsunar-
liáttur er að mörgu mjög ólíkur.
Ef til vill er munurinn óvíða meiri
en um afstöðu konungsvaldsins
til }>ingvalds. Danir sættu sig við
það tiltölulega möglunarlítið í
nokkra áratugi um og íyrir alda-
mótin, að konungur stjómaði land-
inu alveg eftir geðþótta ráðuneyt-
is, sem hafði aðeins síminlcandi
minni hlut.a þjóðþingsins að baki,
gaf út bráðabirgðafjárlög ár eftir
ár og virti þingið á fjölda margau
hátt að vettugi. Og nú á dögum
ber þar mikið á lítilsvirðingu fyrir
þinginu meðal almennings. Aftur
er konungur mjög þjóðlegur og
hann og ætt hans nýtur hinna
mestu vinsælda og virðingar meðal
almennings. Mönnum finst það
alveg eðlilegt í Danmörku að kon-
ungur hafi í fullu trje við þing-
valdið, ef svo ber undir, menn eru
svo alvanir því, og ættu Danir
endilega annað hvort að missa,
konung og konungsætt eða þingið
og þingmennina, þá er mjer nær
að halda að konungur yrði hlut-
skarpari.
Á íslandi er hugsunarhátturinn
allur annar. Hjer er konungsvaldið
erlent, fjarlægt, ókunnugt og saga
landsins full af frásögnurn um
baráttu milli þjóðarinnar og þessa
valds. Aftur á móti er Alþingi sá
helgidómur sjálfsforræðis þjóðar-
innar, sem með tilveru sinni tengir
saman fornöld og nútíð. Ávallt
var Alþingi fyrst og fremst í
fyrirsvari fyrir þjóðina gegn er-
lendu konungsvaldi. Oft hafði hið
erlenda vald látið Alþingi sypj-
andi fara með málaleitanir m
arinnar. En aldrei hafði það r*fið
starfsfrið Alþingis, aldrei héitt
valdinu til að liindra málfrelsi pg
atkvæðagreiðslur á Alþingi Isiend-
inga fyr en nú.
Eins og íslenskur hugsunarháftt-
ui á þessu sviði er ólíkur dönak-
um, svo hefir og íslensk lögfraeði
gengið sínar eigin götur alt jfrá
fornöld, og átt um margt ekfci
samleið mteð danskri lögfræði. ■—
Ollum er kunnugt hve skoðanirn-
ar um ríkisrjettindi íslands hafci
orðið ólíkar lijá þeim samtíma
kennurum í stjórnlagafræði yjí
Háskóla íslands og Háskóía Da»-
merkur, Einari Arnórssyni og
Knud Berlin. Engan þarf að und*íi
þótt skýringar þeirra og skilnrng-
ur um rjettartakmörkin milli feon-
ungsvalds og þingValds verði líka
nokkuð mismunandi, þótt ákvæði
stjórnlaganna sjeu svipuð. — Is-
londingar munu aðhyllast þær Big-
skýringar, sem eru í samræmi við
íslenskan hugsunarhátt, þegar
skilur milli þeirra og danskra lög-
skýringa. Og þeir munu standh
vörð um rjet.t hins 1000 ára ganála
Alþingis.
Einn íslendingur hefir þó gewd
viðskila við þjóð sína um þetla.
I nýlegum útvarpsumræðum jó*
Jónas Jónsson skammaryrðum yfir
Einar Arnórsson fyrir það, að
hann flytur íslenskar skoðanir úm
þetta, en eklti danskar, fyrir nem-
endur sína við Háskólann. Jónas
Jónsson sagði meðal annars að
þetta væri til skammar fyrir 3á-
skóla íslands. Með þessum um-
mælum bakaði J. J. sjer enn á ný
fyrirlitningu allra þeirra íslenð-
inga af öllum flokkum, sem vita
það, að öll sjálfstæðisbarátta vor
hefir verið háð fyrst og frem&t
undir merkjum íslenskrar lögfræði
og íslenskra lögskýringa, í beinúi
andstöðu við danska lögfræði og
danskar lögskýringar, og að í þesB-
ari baráttu stendur Einar Arnów-
son prófessor enn þá í fylkingar-
brjósti Islendinga.
DaybOfl.
I. 0. 0. F. — H3588V2.
Veðirið (fimtudagskvöld kl. 5J:
Hægviðri um alt land nema v®
S-ströndina er A-strekkingur. -—
Bjartviðri á N og V-landi en þjfei
loft A-lands og þó yfirleitt úr-
komulaust. Hitinn er aðeins 1—U
st. á NA-landi og A-fjörðum, en
5—8 st. í öðrum landshlutum. Loft
þrýsting er stöðugt há fyrir norð
an land en lág fyrir sunnan. Lítur
ekki út fyrir neinar breytingar ’á
veðurlagi næsta sólarhring.
Veðurutliit í Rvík í dag: Breyti-
leg átt og bjartviðri. Ljettskýjað.
Guðspekif jelagdð. — Reykjavik-
urstókan, sameiginlegur fundqr
með Septímn kl. 8y2 síðd., 8. þ. w.
Efni: Lótusdagur.
Lyra fór hjeðan í gærkvöldi.
Meðal farþega var Vilhjálmwr
Finsen ritstjóri.
Jónas Sveinsson læknir. I frá-
sögninni í gær um heimilisfang
hans slæddist prentvilla. Wien
XXTTI í staðinn fvrir Wien XVHI.
Þetta era vinir hans og kunningjj-
ar, sem vilja skrifa honum beðrtir
að athuga.
,,TTeimdaUur“, hlað ungra Sjálf-
stæðismanna, kemnr út í dag. Vetð
ur það sent til kanpenda með
pósti, og selt á götum bæjarnis