Morgunblaðið - 02.11.1938, Qupperneq 12

10
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 2. nóv. 1938.
Dví miður hefir þeim mönnum orð-
ið talsvert ágengt, sem hafa ver-
ið að ala á sundrung milli sveita og
kaupstaða. Hefir þessa gætt töluvert
í löggjöf síðustu ára, á þann hátt, að
gengið hefir verið á hlut kaupstaðanna,
og þá einkum Reykjavíkur.
Þetta hefir haft þær afleiðingar, að
fjárhag kaupstaðanna hefir hnignað
mjög hin síðari ár. Er nú svo komið
að sum bæjarfjelög hafa raunverulega
g'efist upp, og hin sem enn standa upp
úr, eru á hraðri leið niður á við.
Fyrsta verulega áfallið, sem kaup-
staðirnir fengu frá löggjafarvaldinu
var hin gífurlega hækkun tekjuskatts-
ins, sem gerð var á þingunum 1934 og
1935. Með þessu var í raun og veru
fótunum kipt undan fjárhag kaupstað-
anna. Hefir þetta bitnað harkalegast
á Reykjavík, því að þaðan kemur meg-
inhluti tekjuskattsins, eða um 80%
samkvæmt sundurliðun skattsins 1937.
En láta mun nærri að tekjuskattur-
inn hafi tvöfaldast í tíð núverandi
stjórnarvalda.
Skattgreiðendum í Reykjavík var
það vitanlega langsamlega ofraun að
fá tvöföldun tekjuskattsins, og eiga þar
á ofan að taka á sínar herðar allar
þarfir bæjarfjelagsins.
★
En löggjafarnir Ijetu ekki hjer við
sitja. I sama mund voru sett ýms lög,
sem bökuðu bæjarf jelögunum stór-
feldra útgjalda. Má þar einkum nefna
hin nýju framfærslulög og alþýðu-
tryggingarlögin. En auk þess eru
mörg lög eða ákvæði í lögum frá síð-
ustu þingum, sem beinlínis er stefnt
gegn Reykjavík. Skulu aðeins sem
dæmi nefnd mjólkursölulögin.
I Reykjavík höfðu atorkumenn breytt
stórgrýttum holtum og óræktar móum
í iðgræn tún, sem gáfu fóður handa
800—1000 kúm. Með mjólkurlögunum
voru kostir þessara manna þrengdir
svo, að nú eru þeir sem óðast að gef-
ast upp, og alt erfiði þeirra og bar-
átta er að engu orðin. Mun það algert
einsdæmi í menningarþjóðfjelagi, að
þegnarnir sjeu þannig leiknir af vald-
höfunum. Mörg fleiri lög og lagaákvæði
mætti nefna, sem stefnt er gegn
Reykjavík, en hjer skal staðar num-
ið.
En til þess að lesendur fái einhverja
hugmynd um hvernig framfærslulögin
nýju og alþýðutryggingarlögin fara með
Reykjavík, skulu hjer nefndar fáeinar
tölur
Útgjöld Reykjavíkurbæjar vegna fá-
tækraframfæris, sjúkrakostnaðar og
íramlaga til sjúkrasamlags hafa síðan
1929 verið sem hjer segir, talið í þús-
undum króna:
1929: 514; 1930: 586; 1931: 739;
1932: 877; 1933: 979; 1934: 1151;
1935: 1510; 1936: 1656; 1937: 2059.
Hafa þannig útgjöldin til þessa ná-
lega fjórfaldast á 9 árum.
Nýju framfærslulögin hafa bitnað
mest á Reykjavík. Þannig námu
árið 1937 útgjöld bæjarins, vegna
þurfalinga, er áður voru annara sveita
eða fluttu til bæjarins 1936 og 1937
alls kr. 314,693, og er það fimmti hluti
heildarútgjalda bæjarsjóðs til fá-
tækra. En sagan er þó ekki nema hálf
sögð. Reykjavíkurbær átti í árslok
1935 útistandandi hjá öðrum sveitar-
fjelögum 630 þús. kr., vegna fram-
færslu þurfalinga þeirra. Hjer kom
löggjafinn enn til sögunnar, og sýndi
hug sinn til Reykjavíkur. Af skuld
þessari varð Reykjavíkurbær fyrir
valdboð að strika út 220 þúsund krón-
ur á árinu 1936, og 56 þús. 1937.
Það sjá vitanlega allir, hvert stefn-
ir með framhaldi þessa leiks. Haldi vald
Reykjavík og Morgunblaðið
Framh. af bls. 8.
Mannf jöldi í Austurstræti. Myndin tek-
in af þaki Morgunblaðsafgreiðslunnar.
liafarnir áfram að níðast á Reykjavík
eins og þeir hafa gert undanfarið, get-
ur endirinn ekki orðið nema á einn
veg: Algert fjárhagslegt hrun bæjar-
fjelagsins.
Að Reykjavíkurbær þrátt fyrir alt
ér enn fjárhagslega sterkari en nokkuð
annað bæjarfjelag á landinu stafar ein-
göngu af því, að hann býr að hinni
gætilegu og hyggilegu f jármálastjórn,
sem jafnan hefir ríkt í bænum. Og það
er ekki minnsti vafi á, að fjárhagur
Reykjavíkur stæði nú í miklum blóma,
ef löggjöfin hefði ekki haft þau af-
skifti af málefnum bæjarins, sem raun
ber vitni um.
í 71. grein stjórnarskrárinnar segir:
„Rjetti sveitarfjelaganna til að ráða
sjálf málefnum sínum með umsjón
stjórnarinnar, skal skipa með lögum.“
Hjer ætlast stjórnarskráin til að
að sveitar- og bæjarfjelögin ráði sjálf
málefnum sínum, undir umsjón stjórn-
arinnar. En þetta stjórnarskrárákvæði
er nú að engu haft. I framkvæmdinni
er þetta orðið þannig, að löggjafarvald-
ið hefir tekið málefni sveita og bæja
í sínar hendur, en sveitar- og bæjar-
un þess á hverjum tíma, eftir þörfum
atvinnulífsins. Þetta er ómetanlegur
styrkur. Þá á bærinn einnig nærliggj-
andi jarðir, og er þannig sjeð fyrir
vextinum í framtíðinni.
Bærinn á og starfrækir 5 stórfyrir-
tæki til almenningsþarfa: Vatns- og
hitaveituna, gasstöðina, höfnina, raf-
magnsveituna og Sogsvirkjunina. Fjög
ur hin fyrst nefndu standa mjög föst-
um fótum fjárhagslega. Síðasti bæjar-
reikningur sem út er kominn, fyrir ár-
ið 1936 sýnir að samanlagðar árstekj-
ur fjögra hinna eldri fyrirtækja eru
3,3 milj. króna. En árlegur rekstrar-
kostnaður fyrirtækjanna ásamt vaxta-
greiðslum er um 1,4 milj. kr lægri, og
er sú upphæð árlega fyrir hendi til
afborgana af skuldum, aukningar og að
nokkru leyti til tekna fyrir bæjarsjóð-
inn. Þessi rekstur og útkoma á fyrir-
tæjum bæjarins á engan sinn líka hjer
á landi.
Sogsvirkjunin er í bernsku, og því
ekki hægt að segja ennþá hvernig
henni reiðir af fjárhagslega. Hún á
sennilega við einhverja erfiðleika að
stríða til að byrja með, vegna hins
mikla stofnkostnaðar. En byrðarnar
ljettast smám saman, eftir því sem
notkun rafmagnsins eykst.
Ráðgert var að nærliggjandi hjeruð
fengju rafmagn frá Sogsstöðinni. Enn
hefir ekkert orðið úr írarokvæmdum í
þessu stórmáli. En þetta má ekki drag-
ast. Ekkert yrði meiri lyftistöng fyrir
heimilin í sveitunum hjer á Suður- og
Suðvesturlandi en það, ef rafmagnið
fengi að flytja birtu og yi inn á heimil-
in.
★
eykj avíkurbær hefir síðustu árin
ekki sint sem skyldi ýmsum aðkall-
andi nauðsynjamálum sínum vegna
byrðanna, sem valdhafarnir á Alþingi
hafa hlaðið á bæinn. Því að þótt nú-
verandi stjórnarflokkar hafi um margt
verið ósammála, hafa þeir jafnan komið
sjer prýðilega saman um eitt: Að kúga
Reykvíkinga með sjersköttum og alls-
konar byrðum.
stjórnir hafa nokkra íhlutun um fram-
kvæmd þeirra laga, sem Alþingi setur
í þessu efni. Má því segja að algert
hausavíxl hafi orðið á hugtökum stjórn
arskrárinnar.
ótt svartir skýflókar grúfi nú yfir
Reykjavík, er ekki ástæða til að
örvænta. Brátt hljóta þeir, sem völdin
hafa á Alþingi að sjá, að það er hið
mesta óhappaverk sem þeir hafa unn-
ið, er þeir hafa verið að grafa undan
fjárhag Reykjavíkur. En þegar ráða-
mönnunum á Alþingi öðlast skilningur
á því, að þjóðarheildinni er fyrir bestu
að Reykjavík haldi áfram að dafna
og blómgast, eins og hún gerði, meðan
hún rjeði sjálf sínum málum, þá mun
ný blómaöld hefjast í höfuðstaðnum.
Þeir sem hingað til hafa ráðið mál-
efnum bæjarins, hafa búið vel í hag-
inn fyrir eftirkomendurna.
Fjárhagur bæjarins er góður, þrátt
fyrir erfiðleika síðustu ára. Bæjarsjóði
hefir tekist að verjast skuldasöfnun
fremur öllum vonum. Vaxtabyrðin af
skuldum bæjarsjóðs sjálfs tekur ekki
til sín nema um 5,5% af árlegum tekj-
u m bæjarsjóðsins. Þeir munu ekki vera
margir bæirnir á Norðurlöndum á svip
uðu reki og Reykjavík, sem geta sýnt Infjólfs-styttan
slíka útkomu. á Arnarhóls-
Bæjarfjelagið á nálega allt land um- túninu.
hverfis bæinn, og getur því hagað notk-
En við skulum vona að þetta eigi eft-
ii að breytast mjög bráðlega, og getur
þá Reykjavík farið að sinna meir sínum
málum.
Margt er það sem bæinn vantar. Hann
vantar skóla — barnaskóla, gagnfræða-
skóla og sjerskóla. Hann vantar leikvelli
og skemtigarða. Hann á eftir að koma
upp fullkomnu íþróttasvæði, og þarf að
hraða því sem mest, því að enginn skóli
er betri fyrir æskulýðinn en heilbrigð-
ar íþróttir.
Bærinn hefir komið upp sundhöll,
sem ekki mun standa að baki fullkomn-
ustu sundhöllum í öðrum löndum. Næsta
skrefið á þessu sviði er baðstaðurinn
við Skerjafjörð, svo og útisundlaug þar
eða við Laugarnar, með volgum sjó og
laugavatni.
Jeg vil ekki skilja svo við þessa sund-
urlausu þætti um Reykjavík, að jeg
minnist eigi nokkrum orðum á stærsta
og glæsilegasta framtíðarmálið: Hita-
veituna. Hún mun veita bæjarbúum
lífsþægindi úr skauti náttúrunnar, sem
engin önnur höfuðborg í heimi hefir að
stöðu til að fá. En Hitaveitan verður
ekki aðeins stórfelt menningartæki. Alt
bendir til þess að hún verði arðsamasta
fyrirtæki bæjarins. Það er einlæg von
og ósk allra bæjarbúa, að framkvæmdir
þessa mikla menningar- og fjárhags-
máls geti hafist á komanda ári.
★
eykjavík er höfuðborg landsins.
Því fylgja margvíslegar skyldur.
Frá Reykjavík eiga að berast þeir
straumar menningar, athafna og fram-
fara, sem gera þjóðinni kleift að lifa
sem sjálfstæð þjóð í framtíðinni. Biðj-
um þess öll af alhug, að höfuðborgin
geti rækt þetta hlutverk sitt. Biðjum,
að rætast megi orð þjóðskáldsins mikla:
Vort fjallaland, í heiðum himintjöldum,
rís hátt og frjálst, svo langt sem strönd
þín nær.
Vort ættarland, vjer með þjer — með
þjer höldum
á meðan nokkurt íslenskt hjarta slær.
Og aldrei skaltu selt við veg og völdum,
svo víst sem heill og sæmd þín er oss
kær.
Þar stendur fólkið fast sem bjarg í
öldum
og fremsta vörðinn heldur Ingólfs bær.