Morgunblaðið - 30.01.1944, Síða 2
2
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 30. janúar 1944J
Álitsgerð lýðveldisnefndar í skilnaðarmálinu
GRUNDVÖLLURINN ER ÞEGAR LAGÐUR
Lýðveldisnefndin, sem er
samvinnunefnd þeirra
þriggja þingflokka, sem
með yfirlýsingu 1. desember
f. á. bundust samtökum um
framgang lýðveldismálsins
á Alþingi, viil láta eftirfar-
andi álit sitt í ljós út af
nýlega framkomnum tillög-
um um sjerstaka meðferð
skilnaðarmálsins:
JAFNSKJÓTT sem ljóst varð,
að sambandi íslands og Dan-
merkur niundi þá og þegar
slitið og lýðveldi stofnað hjer
á landi, var tekið að íhuga,
með hverjum hætti ákvarðan-
ir um þessi efni skyldu form-
lega gerðar. Menn • gerðu sjer
þess þegar grein, að þótt Al-
þingi eitt eða í samvinnu við
ríkisstjórn kynni að neyðast
til að gera bráðabirgðaákvarð-
anir um þessi eíni, þá bæri að
skjóta þeim til fullnaðárákvörð
unar þjóðarinnar sjálfrar með
einum eða öðrum hætti.
%
Um brottfall sambandslag-
anna var frá uphafi ákveðið í
þeim sjálfum, sbr. 12. mgr. 18.
gr. laganna, að fyrst skyldi Al-
þingi gera um það sínar sam-
þvktir, en síðan skyldu þær
bornar undir atkvæði þeirra,
sem atkvæðisrjett hafa við al-
mennar kosningar tii löggjaf-
arþings landsins. Hver leið,
sem farin er um afnám
sambandslaganna, er það
samræmast eðli málsins, að
þjóðin sjálf segi á þennan
hátt með beinni a,tkvæða-
greiðslu til um, hvort hún vilji
látá sambandslögin gilda áfram
eða eigi.
Um þetta atriði hlýtur þó 2.
rrigr. 76. gr. stjskr. 1920, sbr. 2.
mgr. 75. gr. núgildandi stjskr.
að skera úr, en þar segir: „Nú
samþykkir Alþingi breyting á
sambandslögum íslands og
Danmerkur, og skal þá leggja
það mál undir atkvæði allra
kosningabærra manna 1 land-
inu til samþyktar eða synjun-
ar, og skal atkvæðagreiðslan
vera leynileg“. Þetta ákvæði á
<í:ki síður við, ef um er að
ræða algert brottfall sambands
laganna en einfalda breytingu
þeirra. Hvað sem gildi sjálfra
sambandslaganna líður, fólst
það þyí þegar í stjskr. 1920 og
Atendur enn óhaggað, að sam-
bandslögin yrðu ekki endan-
lega afnumin nema með beinu
þjóðaratkvæði.
Enginn vafi hefir því nokkru
sinni leikið á því, að afnám
sambandslaganna yrði eigi ráð
ið nema með beinni atkvæða-
greiðslu þjóðarinnar sjálfrar.
Nokkru meiri vafi Ijek á um
það, hverja aðferð skyldi við
hafa um stofnun lýðveldis
á íslandi og sétning lýðveldis-
stjórnarskrár.
Fljótt á litið hefði e. t. v.
sýnst greiðfærast að fara hina
venjulegu stjórnskipulegu leið
um breytingar á stjórnar-
skránni. Það er að segja, að Al-
þingi samþykti fyrst hina nýju
skipan, síðan væri þingið rofið
og efnt til nýrra kosninga,
rriálið því næst lagt fyrir hið
rýkosna þing, og ef það þá næði
Aðrar leiðir mundu valda töf og truflun
samþykki óbreytt, skyldi það
lagt til staðfestingar eða synj-
unar handhafa konungsvalds,
þ. e. nú ríkisstjóra.
Að athuguðu máli þótti þessi
leið þó eigi fær. Hún þótti of
svifasein á slíkum ólgutímum
sem þessum, þegar allra veðra
er von og alt getur verið undir
því komið, að eigi hafi of lengi
dregist að komið yrði fastri
skipun á stjórn ríkisíns. En
öðru fremur þótti þjóðinni
sjálfri eigi gefið nóg úrslitavald
í málinu með þessum hætti.
Nú á tímum er það óumdeilt
með stjórnfrjálsum þjóðum, að
alt vald komi frá þjóðinni
sjálfri. Þegar ákveða átti,
hvort hún skyldi í framtíð búa
við konungdæmi eða lýðveldi
gat því eigi komið til mála,
að sú skipun, sem þjóðin kysi
sjálf, væri látin stranda á synj
unarvaldi neins einstaks manns
hvort sem það væri konungur
eða handhafi valds hans, rík-
isstjóri. Þessvegna varð að búa
svo um, að þjóðin sjálf hefði
um þetta hið endanlega ákvörð-
unarvald.
★
AF ÞESSUM orsökum var
þyí hreyft snemma á árinu
1941, af Jónasi Jónssyni alþm.,
að eðlilegt væri, að saman yrði
kvaddur sjerstakur þjóðfund-
ur til ákvörðunar um lýðveld-
isstofnun hjer á landi. Með
hugmynd þessari var mint á
þann atburð í íslandssögu, sem
einna mestur ljómi stendur af,
þjóðfundinn 1851. Það er því
eðlilegt, að íhugað væri, hvort
eigi væri heppilegast að levsa
málið nú með þessum hætti.
En aðstaðan var gerólík.
Alþingi hafði að vísu verið
endurreist 1845. En á þeim ár-
um var þingið eigi löggjafar-
þing, heldur einungis ráðgjafar
samkoma fyrir einvaldan kon-
ung, sem tregðaðist við að láta
íslendingum í tje hið sama
fullveldi yfir málum þeirra og
hann ljet Dönum 1 tje með
kvaðning þjóðfundarins danska
1848—49. íslendingum var
ljóst, að hið ráðgefandi Al-
þingi gat eigi farið með neitt
hliðstætt vald „..þjóðfundinum
danska, og því lögðu þeir meg
in áherslu á, að saman yrði
kvaddur á íslandi reglulegur
þjóðfundur með óskoruðu valdi
slíks fundar. Danska stjórnin
ætlaðist aldrei til þess, að fund
urinn 1851 hefði slíkt vald, og
umboðsmaður hennar hleypti
fundinum upp, þegar í ljós
kom, að fundarmenn hjeldu
fast á hinum íslenska málstað.
Alþingi er nú eigi ráðgefandi
samkoma útlends einvaldskon-
ungs, heldur rjettur aðili um
stjórnarskrárbreýtingar og því
með öllu ósambærilegt við ráð-
gjafarsamkomuna frá 1845.
Fordæmið frá 1851 átti þegar af
þeirri ástæðu ekki við. Munu
og vandfundin dæmi þess, að
sjerstaklega kosinn þjóðfundur
eða stjórnlagaþing hafi verið
kallað saman hjá þjóð, sem
hafði jafnframt starfandi lög-
gjafarþing.
Engu að síður var þjóðfund-
arhugmyndin mjög rækiléga
rædd, einkum sumarið 1942,
þegar þingmenn og ríkisstjórn
báru saman ráð sin um, á hvern
veg stofnun lýðveldis yrði best
trygð. Áttu fulltrúar flokkanna
þá samtöl um þetta við
rikisstjórn og herra ríkisstjóra.
Voru þá í upphafi sumir þess
hvetjandi, að við síðari kosn-
ingar 1942 væri sett í stjórn-
arskrána heimild til kvaðning-
ar þjóðfundar um úrslitaákvörð
un þessa máls. Að athuguðu
máli virtust þó allir horfnir frá
því ráði.
Höfuðástæðan til þess var
þaá álit manna, að þjóðarfund-
ur ætti eðli sínu sámkvæmt að
vera fullvalda stjórnlagaþing.
Slíkum þjóðfundi yrði því eigi
takmarkanir settar. Ef hann er
saman kominn, þá getur hann
sett hver þau ákvæði varðandi
stjórnskipun landsins, Sem
meiri hluta hans líst. Þar mundi
t. d. hægt að gerbreyta kjör-
dæmaskipun landsins og yfir-
leitt gera allar aðrar hugsan-
legar breytingar á stjórnskip-
uninni. Ef þessi háttur var á
hafður, var því ljóst, að skiln-
aðinum við Danmörku og lýð-
veldisstofnun mundi blandað
saman við harðvítug deilumál
með þjóðinni í stað þess að
hefja þessi alþjóðarmál ofar
öllum dægurdeilum manna.
Hjer við bættist, að ákaflega
erfit hlaut að verða að koma
sjer saman um kosningalögin
til þjóðfundar, svo sem kjör-
dæmadeilurnar 1931 til 1933 og
1942 bera Ijósast vitni um, og
mundi þó þeim mun harðara
hafa verið deilt um kosninga-
lögin til þjóðfundar, sem vald
hans er óskoraðra en Alþingis.
★
SUMARIÐ 1942 varð því
að samkomulagi að hverfa frá
þjóðfundarhugmyndinni í sam-
bandi við stofnun lýðveldis.
í þess stað samþykti Alþingi
sumarið 1942 einum rómi svo
felda stjórnarskrárbreytingu:
„Aftan við 3. málsgr. 75. gr.
stjórnarskrárinnar bætist ný
málsgrein, svohljóðandi:
Þegar Alþingi samþykkjr þá
breytingu á stjórnskipulagi
íslands, sem greinir í ályktun-
um þess frá 17. maí 1941, hefir
sú samþykt eins þings gildi sem
stjórnskipunarlög, er meiri
hluti allra kosningabærra
manna í landinu hefir með
leynilegri atkvæðagreiðslu sam
þykt hana. Þó er óheimilt að
gera með þessum hætti nokkrar
aðrar breytingar á stjórnar-
skránni en þær, sem beinlínis
leiðir af sambandsslitum við
Danmörku og því, að íslending-
ar taka með stofnun lýðveldis
til fullnustu í sínar hendur
æðsta vald í málefnum ríkis-
ins“.
Þetta stjórnarskrárfrumvarp
lá fyrir við kosningarnar haust-
ið 1942 og var þá gerð grein
fyrir því og eðli þess um land
alt. Alþingi það, sem saman
kom að loknum kosningum sam
þykti frv. einnig í einu hljóði
og hlaut það síðan staðfestingu
ríkisstjóra 15. des 1942 og er
þvi nú hluti af stjórnarskrá
íslenska ríkisins. Þannig var
mörkuð leiðin, sem fara skyldi
við lýðveldisstofnunina og
tók þetta- alt ærinn tíma og
mikið starf eins og kunnugt er.
Þessi leið þótti í senn hag-
kvæm og hin virðulegasta sem
unt var að velja. Með henni
var trygt, að inn í sjálfstæðis-
málið yrði eigi blandað deilum
um gerólík atriði, svo sem kjör
dæmaskipun o. fl. Og með'þess
um hætti var hverjum einasta
kosningabærum manni í land-
inu sjálfum, án milligöngu
nokkurra umboðsmanna, hvort
heldur á Alþingi eða þjóðfundi,
falið að kveða á um, hvora
stjórnskipunina hann vildi
kjósa sjer: HvArt hann vildi
enn una erlendri konungs-
stjórn, eða hvort hann vildi
koma á því lýðveldi, sem ís-
lenska þjóðin hefir um aldir
þráð.
Þetta er svo einföld spurn-
ing, að henni getur hver einasti
Islendingur svarað orðskviða-
laust. Og hverjum einasta Is-
lendingi ber að svara henni
sjálfur og eigi fela neinum öðr-
um umboð til að svara henni.
Um þetta á þjóðin sjálf að
taka úrslitaákvörðun, en eng-
ir kjörnir eða sjálfkjörnir full-
trúar, í hversu háum stöðum
sem þeir kunna að vgjra.
★
ÞANGAÐ til ríkisstjóri undir-
ritaði stjórnskipunarlögin 15.
des. 1942 og gerði þau þar með
að hluta af stjórnarskrá ís-
lenska ríkisins, gat menn greint
á um, hverja aðferð skyldi við
'hafa í þessu. Eftir það kemst
enginn efi að, nema því aðeins,
að menn vilji nú gera nvja
stjórnarskrárbreytingu til und-
irbúnings sambandsslitum og
iýðveldisstofnun. Afnema bæði
2. og 4. málsgr. 75. gr. stisk:.
og fjarlægjast þannig enn meir
en áður þann hátt, sem frá upp
hafi var hugsaður um afr.ám
sambandslaganna, og útiloka
beina þátttöku hvtrs eínasta
kjósanda í lýðveldisstofnuninni
Ef menn teldu s’ukt ráðiegt nú
yrði Alþingi fyrst að sam-
þykkja það, svo yrði að rjúfa
þing og kjósa almennum
alþingiskosningum, Alþingi
koma saman á ný og endursam
þykkja hin nýju ákvæði ó-
breytt og ríkisstjóri að stað-
festa þau. Því næst þyrfti að
koma sjer saman um nánari
kosningareglur til þjóðfundar
og kynni það að reynast full-
erfitt. Þá væri eftir að kjósa til
þjóðfundar almennum kosning-
um um land alt og væri þó enn
eftir hið mikla starf þjóðfund-
arins, þar á meðal að kveða á
um sambandsslit og lýðveldis-
stofnun. Þá er þess að gæta,
að svo kynni til að takast um
kosningareglur til þjóðfundar-
ins, eigi síst ef þar ætti sæti
óákveðinn fjöldi sjálfkjörinna
manna, að fulltrúar algers
minni hluta landsmanna rjeðu
úrslitum á slíkum fundi.
Afleiðing þessarar aðferð-
ar mætti því vel verða sú, þeg-
ar búið væri að yfirvinna aliar
þær torfærur, tafir og sundr-
ung, sem henni væru samfara,
að þjóðfundurinn ákvæði þá
skipun, sem meiri hluti þjóð-
arinnar vildi á engan hátt við
una, og má þá nærri geta,
hversu hún mundi af öðrum
virt. Getur því eigi komið til
mála, að horfið verði af þeirri
braut, sem hefir verið mörkuð
að nokkru ált frá 1920, en að
öðru frá 1942, þegar hefir verið
viðurkend af erlendum aðilum
og ein getur trygt íslensku þjóð
inni sjálfri og þar með hverjum
einasta kjósenda úrslitaráð um
það málefni, sem landsmenn
allir verða að láta til sín taka
og kveða á um.
Af öllu því sem nú hefir ver
ið tekið fram, er ljóst, að ekki
er fært, að Alþingi víki nú af
þeim grundvelli, sem menn fyr
ir löngu hafa lagt um afgreiðslu
þessara mála og núverandi rík-
isstjórn einnig er samþykk, og
fari inn á nýja leið, sem hafa
mundi í för með sjer ófyrirsjá-
anlega töf og truflun í með-
. r •*
ferð skilnaðarmalsins og lyð-
veldisstofnunar á Islandi.
Skipstjórar og
stýrimenn ræða ör-
yggismál sjómanna
FUNDUR var haldinn í
Skips'tjóra- og stýrimannafje-
lagi Reykjavíkur í fyrradag.
Á fundinum voru tekin til
umræðu öryggismál, launamál
o. fl.
Eftirfarandi ályktanir voru
gerðar:
1. í öryggismálinu var kos-
in 5 manna nefnd til þess að
starfa með öðrum stjettarfje-
lögum um endurskoðun lög-
gjafar um öryggi á sjó, og gera
tillögur þa.r að lútandi.
2. Samþykt var að leggja
sjerstaka áherslu á það, að leyft
verði að veðurfregnir verði
framvegis sendar til skipa 4
fiskislóðum.
Á fundinum var það upplýst,
að setuliðið lætur af hendi
veðurfregnir, á hvaða tíma sem
er, til þeirra skipa, sem í þjón-
ustu þess eru. Ennfremur er
það kunnugt, að veðurf-regnir
eru sendar uiti talstöðvar x
Grímsey, Flatey, Málmey og
Horn, þótt á dulmáli sje.
3. Samþykt var að fara þess
á leit við vitamálastjóra, að
hann hlutist til um, að leiðar-
merki þau, er setuliðið hefir
látið setja á siglingaleiðina inn
sunnanverðan Faxaflóa og önn
ur leiðarmerki, sem að gagni
mega koma í framtíðinni, fái
að standa, enda þótt setuliðið
hverfi hjeðan, enda verði þau
árlega mæld upp og endurlit-
in sem vera ber.