Morgunblaðið - 25.03.1944, Side 7

Laugardagur 25. maxs 1944.
MORGUNBLAÐIÐ
■■ ■ '■■■■■' . 1
T
Constantinus mikli keisari

VJER VITUM LÍTIÐ um
skaphöfn eða einkalíf Con-
stantinusar. Ýmsir sagnrit-
arar, alt frá Zosimusi til
Van Loons, hafa lýst honum
sem ruddamenni og fanti.
Ýmsir aðrir, svo sem hinir
fornu sagnaritarar Eusebi-
us, Lactanius og Eutropius
og jafnvel síðari tíma sagna
ritarinn H. G. Wells, hafa
aftur á móti nánast gert
hann að helgum manni. En
ef vjer ætlum að fá sæmi-
lega sanna lýsingu af hon-
um, er örupgast. að fvlgja
ráði Edward Gibbon — að
taka alt það góða, sem óvin-
ir hans hafa um hann sagt,
og alla þá ókostí, sem vinir
hans hafa hjá honum fund-
ið.
Ef vjer notum þessa hvít-
svörtu blöndu til þess að
mála fyrir hugskotssjónum
vorum mynd af Constantin-
usi, þá fáum vjer mynd af
manni, sem hafði til að bera
bæði fyrirlitlega og aðdáan
lega eiginleika, en í heild
var persóna hans ein sú
merkasta, sem ,um er getið
í annálum hínnar fornu
Rómaborgar.
Faðir hans, Cönstantius,
var rómverskur landstjóri í
stjórnartíð Diocletianusar
keisara, og móðir hans,
Helena, var dóttir serbnesks
veitingamanns. Mentun
hans var nær eingöngu
fóigin í hernaðarlegri þjálf-
un, svo að hann ólst upp svo
að segja algerlega fákunn-
andi á öðrum sviðum. En
hann átti ríka skipulagning-
argáfu og var mjög metorða
gjarn. Þegar Diocletianus
andaðist, lagði hann þegar
út í hina harðvítugu baráttu
um hásætið og bar þar sigur
af hólmi með því að beita
hinni viðurkendu róm-
versku aðferð að drepa alla
keppinauta sína.
Til'þess að styrkja sig enn
meir í valdastóli, afhöfðaði
hann ýmsa valdafíknustu
undirmenn sína og varð
þannig óvjefengjanlega
drotnari Rómaveldis. Hann
lagði þingið niður, en kom
í þess stað upp alríkisnjósn-
arasveit til þess að refsa
þeim, er sýndu hina minstu
óþegnhollustu við hann.
Hann lauði feikna skatta-
byrðar á þegna sina, og
fjekk sjer svo skrautleg
klæði, að keisaraskykkjur
Neros hefðu litið út eins og
larfar við þeirra hlið. Þá
skreytti hann höfuð sitt og
líkama á margvíslegan hátt
og tók sjer, auk hins venju-
lega Augustusar nafns,
ýmsa bjánalega titla, svo
sem „yðar alvarleiki“, ,,yð-
ar strangleiki“, „yðar göf-
uga persóna“ og „yðar
æðsta og dásamlega tign“.
Þá safnaði hann um sig alls-
konar þjónum og embættis-
mönnum, eftir persneskri
fyrirmynd. Hann skipaði
þegnum sínum að flevgja
sjer flötum við fætur sínar,
eins og hann væri austur-
lenskur þjóðhöfðingi. Hann
flutti hirð sína frá Róm til
borgarinnar Byzantium við
Eftir Henry Thomas og Dana L.Thomas
Hjer í blaðinu hafa untlanfarið birst greinar um flesta
helstu leiðtoga þjóðanna nú. En það hafa engu ómerkari
menn verið uppi á liðnum öldum; og birtist hjer frásögn
um einn af þektustu keisurum hins forna Rómaveldis.
Við hann er kend borgin Constantinopel, sem lengi var
höfuðborg Tyrkjaveldis. Nafn þessa keisara varðveitist
einkum vegna þess, að hann gerði fyrsíur allra þjóðhöfð-
ingja kristnina að ríkistrú.
Bosphorussund. Gaf hann því Constantinus að skoða
hafði Constantinus lært að
meta gildi umburðarlvndis-
ins. Móðir hans hafði sagt
honum sögur af kristnu písl
arvottunum, og í huga hans
skapaðist virðing fyrir
hetjuhug þeirra og jafnvel
trir þeirra. Að hans dómi
hverju levti átt hjer hlut acS
máli. Mannlegt eðli er ein-
kennilegur hrærigrautur
andstæðra hnéigða, og bæði
sagnaritarinn og sálfræðing
urinn komast í vanda, er
þeir reyna að greina mann-
legar ákvarðanir sundur í
hina einstöku þætti, sem
þær eru ofnar úr. Ef til viil
er skynsamlegast þegar svo
langt er liðið, að líta aðeins
var kristnin trú hugrakkra a Þa staðreynd, að honum
borginni nafnið Constantin-
opel og gerði hana að hinni
nýju höíuðborg rómverska
keisaradæmisins, sem frem-
ur hæfandi aðseturstað fyr-
ir keisara, er svo mjög
stældi austurlenska dýrð.
Hann varð fullkomnasti
einvaldinn af -öllum hinum
rómversku keisurum og fað-
ir hinna hvumleiðu einræð-
isherra og keisara í Evrópu
son sinn sem hættulegasta
andstæðinginn.
Og nú komum vjer að
þeim degi, er hátíðlegt var
haldið tuttugu ára stjórn-
arafmæli Constantinusar.
Það er mikil kjotkveðju-
hátíð, sem öll keisarafjöl-
skyldan tekur þátt í. Veisiu
stríðsmanna, og Kristur var
í hans augum voldugasti
stríðsguðinn:
Dag nokkurn, er hann
hjelt með her sinn gegn
Maxentiusi í baráttunni um
yfirráðin í rómverska keis-
aradæminu, þóttist hann
hafa sjeð á himninum mynd
af geysistórum krossi. Neð-
an við krossinn hefðu verið
skráð orðin In hoc signo
vinces — undir þessu merki
skalt þú sigra. Hvort sem
höld, ræður, drýkkjur, kynd! hann hefir búið til þessa
ilgöngur og skilmingaleikir. | sggu eða dreymt hana, þá
gerði hann Jesú að aðalguoi
Og siðan, þegar veislugleð
á síðari öldum. Því að, einsjin stendur sem hæst, Rkiparj^num 0!T kristnina að Tík
og Morey prófessor bendir j keisarinn að handtaka son j jstrú í Rómaveldi. En það
a í Rómverjasögu smm,
„ættum vjer að hafa það í
huga, að það var fremur al-
ræðisvald Constantinusar en
Augustusar, sem birtist hjá
keisurum (og bæta :má við:
einvöldum) Evrópu á síðari
öldum“.
Hann íjet taka son
sinn af lífi.
VALDAGRÆÐGI Con-
stantinusar hafði stigið hon-
um svo til höfuðs, að hver
valdaaukning hans varð ein 1 morðum smum.
ungis til þess áð auka þorsta sú, er hann bar í huga til
hans eftir enn meiri völd-1 allra, og einkum átti rætur
um. Hann var ölvaður af sínar að rekja til skerðingu
tign sinni, og þessi ölvun, hans á allra frelsi, freistaði
sem hvorki var haldið í hans til þess að ákæra konu
skefjum af andlegum þroska sína, Faustu, fyrir óleyfilegt
nje aðhaldi utan frá, leiddi samband við hirðmann nokk
hann til þess að fremja ó-! urn. í refsingarskvni ívrir
fvrirleitin hermdarverk. jþetta óhæfuverk — hvort
Hann átti son, Crispus að sem það hefir haft við rök
nafni, sem mjög var vinsæll,1 að styðjast eða verið ímvnd
bæði hjá hirðinni, hernum un keisarans — dæmdi keis
og þjóðinni. Constantinusi arinn hana til að vera kæfða
fanst lýðhvlli hans of hættu með gufu í hinu keisaralega
sinn. Stutt yfirheyrsla fer
fram, sektardómur er upp
kveðinn í skyndi, og Cris-
pus af lífi tekinn.
Samtimis skipaði Con-
stantinus einnig að taka af
lífi Licinius, frærida sinn.
Afbrot hans var það sama
og Crispusar — að vera svo
óhamingjusamur að standa
í ættartengslum við keisar-
ann.
En Constantinus hafði
enn ekki lokið fjölskyldu-
Tortrygni
leg hindrun fyrir metorða-
gjarnar fyrirætlanir sínar
baði hennar.
Þótt þetta sje Ijót mynd.
Hann var því næstum hafð-' þá er hún engu verri en af
ur í haldi við hirðina, og rómversku keisurunum yf-
faðir hans reynai, hvenær
v?m tækifæri gafst, að gera
hann hlægilegan í augum
hirðmannanna. Hinn ungi
prins var eðlilega gramur
vegna þessarar ranglátu
framkomu föður síns, og
einstaka sinnum ljet hann
gremju sína í 1 jós við nán-
ustu vini sína. En orð Crisp-
usar, mjög ýkt í meðferð
fólksins, bárust að lokum
keisaranum til evrna. Asak-
aði þá keisarinn son sinn fyr
ir að brugga leynileg sam-
særi um að ráða sig af dög-
um. Bauð hann njósnurum
irleitt. Þótt einveldi Con-
stantinusar væri fullkomn-
ara en einræði fyrirrennara
hans, þá var grinmd hans
hvorki meiri nje minni.
Móðir hans hafði góð
áhrif á hann.
EN NÚ SKULUM vjer
virða fyrir oss aðra hlið
myndarinnar. Móðir hans
var dóttir veitingamanns,
var einkennileg mynd hinn
ar kristnu trúar, sem þessi
stríðsspámaður innleidai í
rómverska keisaradæmið —
trú ofsafenginni stríðs-
manna, en ekki umburðar-
lyndra friðarsinna. Nú var
ekki lengur herópið „áfram
rómversku striðsmenn“,
heldur „áfram kristnu her-
menn“. Og hinn barnalegi
keisari ímyndaði sjer, að í
fylkingarbrjósti gengi hinn
þjáði trjesmiður frá Gali-
leu með þungan trjekross,á
bakinu.
En alt fyrir umhverfingu
Constantinusar á kristinni
trú, þá ljetti þó að minsta
kosti ofsóknunum gegn
kristnum mönnum. Eftir
þetta þurftu Kristsdýrkend
urnir ekki lengur að fela sig
í hellum og grafhvelfingum
í Róm með trú sína. Nú var
hún færð fram í dagsins
Ijós, þar sem hún gat vaxið
cg þróast cg dreift sáðkorn-
um sínum um víða veröld
Vegna umburðarlyndis Con
stantinusar varð hin kúgaða
kirkja að sigri hrósandi
kirkju. Því miður varð hún
einnig um tíma kirkja hern-
aðarins, vegna áhrifa frá
hinum hernaðarlega vernd-
ara hennar. Hermannabún-
ingurinn hefir þó aldrei orð
ið hefðbundinn í húsi hins
milda friðarhöfðingja.
Ccnstantinus og
kristnin.
ÝMSAR KENNINGAR
hafa verið fram settar til
eins og áður hefir verið frá ^ þess að skýra þann verknað
skýrt. Þar sem hún var alin
upp að kristnum sið, reyndi
hún að gróðursetja í huga
hins stríðsgjarna sonar síns
sínum að hafa nánar gætur hinar fjórar höfuðdygðir
á syni sínum og hjet þeim ! kristninnar — rjettlæti misk
miklum launum, ef þeir unsemi, frið og umburðar-
gætu fært sjer sannanir um
svik hans. En spæjarar þess
ir, sem mjög voru áfjáðir
í að vinna til launanna,
spunnU heilt lyganet utan
um hinn unga prins. Tók
lyndi. Enda þótt henni mis-
hepnaðist að innræta hon-
um þrjár fyrri dygðirnar,
þá var viðleitni hennar ár-
angur hvað þá fjórðu snerti.
Frá því- snemma í bernsku
varð hughvarf, og hætta að
velta því fyrir sjer, hverjar
orsakirnar hafi verið. Eitt
virðist þó næstum áreiðan-
legt. Þótt Constantinus
væri ómentaður, þá var
hann stjórns’nillingur. Hann
vissi, að löghlýðni var eitt
boðorð kristinna manna.
Honum var ljóst, að hásæti
hans væri örugt svo lengi
sem hann gæti eflt meðal
þegna sinna trú, sem kendi
þeim að „viðurkenna verk
keisarans“.
Ennfremur gerði hann
sjer Ijóst, að kristnin var
tákn samheldninnar í lönd-
um Rómaveldis. Því að hvar
sem kristnir menn bjuggu,
þá beygðu þeir sig fvrir sam
eiginlegu siðalögmáli. Það
var því ekki nema smáhand
tak að byggja sameiginlegt
ríkisvald á þessu sameigin-
lega siðalögmáli. Með því
þannig að efla kristnina,
breytti hann andlegri sam-
stillingu í sameinandi og
skipuleggjandi stjórnmála-
kerfi. Rómverska keisara-
dæmið hefði sundrast, ef
þenna sameiningar-kraft
hefði skort. Hann ól þá von
í brjósti, að kristna trúin
mvndi verða sem gullinn
þráður, er aftur gæti tengt
rómversku löndin saman í
örugga heild.
Þessi sameiningarhug-
mynd var því ein aðalor-
sökin til þess, að Constan-
tinus gerði kristnina að rík-
istrú. En í þessari stefnu
voru að sjálfsögðu einnig
falin mikilvæg eiginhags-
munamál. Franskt skáld orð
aði það þannig, „að Constan
’ tinus hefði notað altari kirkj
unnar sem þægilegan fóta-
skemil við hásætið“. En það
er sjálfsagt að láta Constan
tinus njóta sannmælis. Næst
um því öll mannleg verk
eru að einhverju leyti unn-
in vegna persónulegra hags
muna. En persónulegir hags
munir geta leitt menn til
skaðlegra athafna fremur
en til góðra verka — og gera
það líka oftast.
Þótt margvislegar hvatir
stjórni aðgerðum mannsins,
þá getur framkvæmd göf-
ugra verka hæglega leitt af
Constantinusar, að gera sjer göfugar hugsanir. Við-
kristnina að ríkistrú. Var urkenning göfugrar trúar
hugarfarsbreyting hans að j getur smám saman leitt af
þakka góðvilja, eins og ýms-
ir sagnaritarar vilja halda
fram? Eða var hjer um iðr-
un að ræða, eins og aðrir
vilja álíta? Eða var þetta
stj órnmálaleg skarpskvgni ?
Eða hernaðarleg nauðsyn?
Eða sannfæring? Eða and-
leg endurfæðing? Ef til vili
hafa öll þessi atriði að ein-
sjer einlæga hollustu hjart-
ans við þá trú. Þótt hún í
fyrstu hafi aðeins verið ját-
uð af vörunum. Hvað Con-
stantinus snerti, er það að
minsta kosti víst, að boðber-
ar hinnar nýju trúar höfðu
mikil áhrif á huga hans.
Þótt hann væri ólærður,
Framhald á 8. siðu.