Morgunblaðið - 19.04.1944, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 19. apríl 1944
■M 0 R G U N l í L A Ð I Ð
Bjarni Ben ediktsson:
Sjálfstæðismálið og synjunarvald forseta
HAFT ER VIÐ ORÐ, að ís-
lenska þjóðin hafi enn eigi sýnt
sjerstök merki gleði eða hrifn-
íngar vegna stofnunar lýðveldis
síns.
Margir harma deyfðina og ótt
ast, að hún sje vitni þess, að
núlifandi kynslóð skorti skiln-
íng á gildi fullkomins sjálf-
stasðis þjóðinni til handa.
En reynslan hefir þegar sýnt,
að þessir menn hafa rangt fyrir
sjer. Þeir rugla saman deyfð og
yfirlætislausri einbeitni.
Öllum almenningi hefir aldrei
annað til hugar komið en að
st-anda viJ5 fyxiraétlanirnar
um að stofna lýðveldi hjer á
landi fyrri hluta þessa árs. Til-
raunum til að vekja vantrú
þjóðarinnar á eigin rjett var af
alþýðu manna í fyrstu tekið
með þögulli undrun, er brátt
snerist í samróma áskoranir
margskonar fjelagsskapar og
funda víðsvegar um land. í þá
átt, að þjóðin öll stæði samein-
uð um lýðyeldisstofnun eigi síð
ar en 17. júni n. k., svo sem
fyrirhugað var.
Þessar samþyktir eru nú þeg
ar orðnar svo margar og sam-
hljóða að einsdæmi er. Eigi skal
um það dsemt, hvort þær lýsa
sjerstakri hrifning eða eigi, Það'
er algert aukaatriði. Enda er
vandsjeð, af hverju menn ættu
endilega að vera sjerstaklega
hrifnir af sjálíum sjer eða öðr-
um vegna þess eins, að þeir gera
það, sem alveg er sjálfsagt og
eitt mönnum sæmandi, Hitt er
víst, að undirtektir þjóðarinnar
hafa á örfáum vikum fengið því
áorkað, að mönnum finst þeir
heyra um furðuverk aftan úr
steinöld, þegar þeim er sagt frá
nýútkomnum ritsmíðum undan-
haldsmanna, er skrifaðar voru
fyrir jól en prentararnir ljetu
af miskunnarleysi sínu eigi birt
ast fyrr en nú í apríl.
Ritsmíðar þessar hafa ef til
vill eitthvert gildi sem forn-
aldarminjar, en annað ekki.
Stundum vakna upp deilur um
eðli slíkra gripa, en aldrei hef-
ir heyrst að við þá væri deiit
og mun sú nýbreytni eigi tekin
upp hjer.
★
Einhugur þjóðarinnar í sjálf-
stæðismálinu er nú öllum auð-
sær.
Sumir segja, að þessi einhug-
ur ætti að verða grundvöllui
að frekara samstarfi um önnur
mál. Víst væri það æskilegt. En
sá skilningur er enn ekki fyrir
hendi hjá nægilega mörgum.
Þvert á móti er sú skoðun enn
ráðandi, að lýðveldisstofnunin
sje svo sjálfsögð og hafin yfir
öll dægurmál, að menn hljóti að
vinna saman að henni, þótt þeir
deili um alt annað.
Úr því admenn vilja éigi láta
Heldur munu þeir eingöngu
reyna að fleyga málið og vinna
því grand á þann hátt.
Vitað er, að ágreiningur er
um sum smærri atriði stjórn-
skipunarinnar, A Alþingi voru
t. d. skiftar skoðanir um, hvert
vald forseta ætti að vera. Sum-
ir þingmenn vildu hafa það
meira en endanlega var, sam-
þykt. Enginn þingmaður ljet
þetta þó neinu hagga um fylgi
.sitt við stjórnarskrána.Þeim var
öllum ljósU 'að,- einstökum; at-
riðum stjórnarskrárinnar. geta
landsmenn -breytt er þá. lýstir.
Og það því fremur sem fast-
'ráðin er, svo fl'jótt.sem við verð
ur komið, endurskoðun þeirrar
stjórnarskrár, sem nú verður
sett. Um stofnun lýðveldis
verða aftur á móti ekki nema
einu sinni greidd atkvæði. Úr
glæsifeik þeirrar atkvæða-
greiðslu má ekkert draga.
★
Þess hefir þó orðið vart, að
verið væri að læða því út, að
sjálfstæðismálinu v.æri enginn
óleikur ger, ef menn styddu það
með því. að samþykkja niður-
felling sambandslaganna en
greiddu atkvæði á.móti lýðveld-
isstjórnarskránni til að sýna óá-
nægju með einstök atriði-henn-
ar.
Með þessu væri lýðveldinu.
bani búinn.
Lýðveldi verður ekki stofnað
á landi hjer með þvi einu að
fella sambandslögin úr gildi.
•Konungdæmið helst eftir sem
áður og þar með aðalþáttur hins
óheillavænlega sambands.
Stjórnskipulegt sjálfstæði og
stofnun lýðveldis er algerlega
háð samþykt lýðveldisstjórnar-
skrárinnar, Þessvegna mega
menn ekki láta nein aukaatíiði
verða til þess, að þeir verði
linari í sókninni fyrir því, sem
er þeirra æðsta áhugamál, þ. e.
algert sjálfstæði þjóðarinnar.
Hver sá, sem fram að þjóðar-
atkvæðagreiðslunni elur á óá-
nægju með einstök atriði stjórn
arskrárinnar, er því genginn í
lið með fornaldarleyfunum, sem
urðu úti í kulda almenningsá-
’litsins, er þær hófu undanhald
frá frelsiskröfum þjóðarinnar.
Menn hafa sjeð, hver örlög biðu
þeirra og ættu að láta sjer vít-
in að varnaði verða.
★
Með þessu er engan veginn
sagt, að ekki megi margt bet-
ur fara en ákveðið 'er í lýð-
veldisstjórnarskránni, En þar
var eftir því farið, svo sem
skylt var, að gera þær breyting
ar einar frá fyrri stjórnarskrá,
sem af stofnun lýðveldisins
leiddú
Urn það má og deila, hvort
fyrirmæli um val og vald for-
setans hafi i öllu verið hin heppi
að þetta ákvæði hafi verið sam- konungur raunverulega hafði, | Við gleðjumst að sjálfsögðu
hefði þar af -leitt að fella hefði 'Xfir að fá, okkar eigin forseta.
aðrar deilur niður falla, er eigi . legustu. Um það hlýtur sitt að
nema gott um þetta að segja. sýnast hverjum, eins og oft vill
En þá verður einnig að gæta verða.
þess, að láta þessar deilur eigi Hinu má ekki láta ómótmælt,
blandast inn í sjálft sjálfstæðis- að ákvæðin sjeu órökvís eða til
málið og spilla fyrir þvi. Þetta þess löguð að fá Alþingi óhæfi-
er þeim mun mikilsverðara sem legt vald gegn forsetanum. En
vitað er, að þeir örfáu menn, þessu hefir verið haldið fram
sem lýðvaldisstöfnuninni eru um fyrirmælin Varðandi synj-
andstæðir, munu eigi framár i unarvald forseta.
sýna henni opinbera andstöðu. I; Hafa sumir látið í það skína,
þykt svo sem gert var af ein-
berri gremju núverandi Alþing
is gegn ríkisstjóra, af því hann
skipaði ríkisstjórn, utanþings-
mönnum.
Þessu þarf eigi öðru að svara
en þvi, að fyrirmæiið.um synj-
unarvald forseta er að efni til
alveg hið sama og nefnd lög-
fróðra manna, er . 1940 voru.
kvaddir afþáyerandi ríkisstjór.n,
ii'l þess að semja frv. til lýð-
veldisstjórnarskrár,. settu í. frv,
sitt. Nefnd þessa skipuðu þá-
verandi dómarar hæstarjettar
og kennarinn í stjórnlagafræéi
við Háskólann. Enginn þeirra,
manna átti þá sæti á Alþingi
eða, í.ríkisstjórn, og er væntan-
lega of mikið gert úr getspekl
þeirra og spásagnargáfu með
því að halda fram, að tillögur
þeirra vorið 1940 hafi miðast
við stjórnmálaatburði í árslok
1942, þegar einn tillögumann-
anna var kvaddur- í ríkisstjórn.
og annar var orðinn alþingis-
maður.
Hverrar skoðunar sem menn
eru um þetta fyrirmæli, er þvi
óframbærilegt að láta í veðri
yaka, að það snerti á nokkurn
hátt afstöðu.Alþingis. til núyer-
andi ríkisstjóra eða ríkisstjórn-
ar.
•4*
Um sjálft synjunarvaldið er-
þess að geta, að . vandfundin,
munu dærni þess, áð fprSeta, í
lýðveldi sje fengið synjunar-
vald slíkt sem konungur hafði
hjer. Le.iddi-það- því beinlínis
af stofnun lýðveldisins að setja
varð ný fyrirmæli um þetta.
Var það þvi meiri nauðsyn.
sem ljóst var, að eðli valdsins
hlaut mjög að breytast við að
hverfa úr höndum erlends konr
ungs, þingbundins, og flytjast
í hendur innlends forseta.
Telja má, að þó synjunarvald
konungs hjeldist að nafninu til
eftir 1918, þá hafi engum.
nokkru sinni til hugar komið,
að því yrði beitt. Hefði það bæði;
verið talið brjóta í bág við ó-
skráðar meginreglur stjórn-
skipunarinnar og á það verið
litið sem óhæfileg afskifti er-
lends konungs af íslenskum.
málum.
Islendingar þekkja aftur á
móti synjunarvaldið frá fyrri,
tímum. Á fyrri stigum frelsis-
baráttunnar var þvi óspart beitt
til að standa á móti framförum,
'landsins. Ef konungkjörna liðið
á Alþingi nægði eigi til að koma
fyrir kattarnef stórum eða smá
um frelsismálum, þá var grip-
ið til synjunarvaldsins. Ekkert
ákvæði stjórnarskrárinnar frá
1874 reyndist íslendingum því
óþarfara en einmitt þetta. Af
engu er verri ófrelsis-* eða ein-
ræðisþefur.
★
Sumir munu nú segja, að
þetta horfi öðruvísi við, þegar
innlendur maður fer með þetta
vald.
En þá er þess að gæta, að eft-
ir 1918 mátti telja fyrirmælið
raunverulega úr gildi fallið,
þótt það hjeldist á pappírnum.
Ef innlendur maður átti að fá í
átt synjunarvaldið alveg úr
stjórnarskránni. En ef það var
lögleitt að nýju óbreytt að orð-
um, þá urðu menn að vera við
þvi búnir, að hinn innlendi for-
seti beitti því valdi, sem hon-
um var á þann veg fengið.
Menn átta sig þá illa. á. ofsan-
um í íslenskuny. stjórnmálum,
ef þeir láta sjer ekki skijjast,
að. islenskur .forseti lætur- eigi
til lengdar hjá líða, að beita öllu
,því, valdi, er hann. hefir. Vera
kannv að sjálfur y,rði; hann treg-
ur: til að beita syo óvenjulegu
ráði sem synjun laga, en fylgis-
menn hans mundu eigi lengi
láta . honum. haldast uppi slik
hógværð.
Ef ákvæðið. væri óbreytt,
En hann á, enn eftir að sýna í
raun, að þýðing hans fyrir þjóð-
ina verði meiri en þingsins hef-
ir verið. En þvílíkt meira þjóð-
argildi forseta en þings gæti
eitt varið, að Alþingi væri
lægra sett um löggjafarmál
gagnvart forseta heldur en lög-
gjafarþing í.lýðveldum yfirleitt
eru gegn forsetum sínum.
★
Af framansögðu er Ijóst, að
ótakmarkað synjunarvald for-
seta gat eigi komið til gseina.
Enda gerði forsætisráðherra,
sem. einkum. hjelt uppi ágrein-
ingi um þetta á þingi, enga til-
lögu um algert synjunarvald.
Samkvæmt íslenskri stjórn-
málaþróun hefði e. t. v. verið
varð því að telja víst, að þvi; eðlilegast að ætla forsetanum
yrði fyrr eða síðar. beitt. En svo engin afskipti löggjafarmála,
sem fyrr segir,, þá er slíkt al- Jannara en bráðabirgðalaga. Við
gert synjunarvald andstætt endurskoðun stjómarskrárinn-
þeim meginreglum, sem í lýð- ar hlýtur mjög að koma til á-
veldum gilda. Þar hefir yfirleitt um, hvort taka eigi upp þenna
þótt varhúgavert að lát.a í eins hátt, sem.við er hafður í sumum
manns hendur algert synjunar- ' lýðveldum.
vald á lögum, ,sem löggjafar- Hitt þótti þó rjettara að á-
þing, kosið af þjóðinni, hefir
saroþykt.
★- L
Eru, meiri; líkur til þess, að
slíkt- ætti við hjer á. landi?
Auðveld.ast er að svara þeirri,
spurningu með þvi að biðja
menn áð hugleiða, hvernig þeim
litist á slíkt vald. í hpndum ein-
dregins.flokksmanns í einhverj-
um andstöðuflokki sínum.
Þegar menn nú eru að bolla-
leggja um mikið vald forseta til
handa, skilst mjer yfirleitt ráð-
igert að forsetinn verði yfirnátt-
úriegum kostum gæddur. En
ekki þarf mikla skarpskygni til
að sjá, að jafnvel óflokksbundn
um ágætismanni getur skeik-
að i dómgreind sinni.
En ef svo fer um slíkan mann,
hvert traust ber þá hver okkar
um sig til harðvítugs stjórn-
málaandstæðings, er í stÖðuna
kann að komast?
kveða forsetanum málsskots-
rjett íil þjóðarinnar. Meiri rjett
er ekki verjanlegt að ætla
neinurn einstökum manni. Eng-
inn einn maður á. án vissu um
vilja þjóðarinnar að geta.stöðv-
,að þá löggjöf, sem þjóðkosið
þing vill að sett verði.Frá þjóð-
inni er valdið komið og hún á að
skera úr, ef verulegur vafi leik-
ur á. Hið mesta vald, sem ein-
um manni má fá, er því það,
að æðsta manni hennar sje
heimilt að skjóta til þjóðarinn-
ar þeirri: lagasetningu Alþingis,
sem hann er ósamþykkur. Og
þó er þetta, meira vald en for-
setum víðast er fengið.
Lýðræðisþjóðir hafa yfirleitt
talið, að meirihluti fjölmennra
þar til kosinna þinga væri hæf-
ari tiL að kveða á um löggjafar-
efni en einn maður, sem als
eigi er sjerstakleg'a kosinn til
löggjafarstarfa. Alveg eins er
Menn eru að sjálfsögðu óá- Það, að líklegra er að meiri hluti
nægðir með ósamlyndið, sem á
Alþingi ríkir. En sú óánægja
Alþingis, kosinn í rjettu hlut-
falli við vilja kjósenda, þekki
sprettur af því, að þingmenn þann vilja betur en einn maður,
skuli eigi vera kjósendum Þ®tt forseti sje, mjsvitur sem
fremri en, raun ber vitni um.
Sundrungin á þinginu er ein-
ungis spegilmynd af. sundrung
þjóðarinnar. Ágreiningurinn
um úrlausn vandamálanna,
veldur ósamkomulaginu á
þingi. Sá ágreiningur er ekki
minni meðal kjósenda en þing-
manna og í sjálfu sjer skiljan-
legt, að þingmönnum takist
eigi betur að jafna hann en kjós
endum. - '
En hvaða álit sem menn hafa
á núverandi pingmönnum, þá er
það vist, að þjóðargæfa Islend-
inga heíir frá 930 og fram á
okkar dag verið tengd við vald
og veg Alþingis. Alþingi hefir
stundum brugðist, en þrátt fyrir
það, þá er þingið þó tákn þjóð-
arinnar, frelsis hennar og vel-
gengni. Eina stofnunin, sem hún
á eldrí en nokkur önnur þjóð,
og nátengdari frelsi hennar og
menningu en hliðstæðar stofn-
anir með öðrum þjóðum eru
Hendur einungis sama vald og þeim.
aðrir menn, og e. t. v. kjörinn
með minni hluta atkvæða.
Af þessu leiðir, að líkur
standa til þess, að við málsskot-
ið til þjóðarinnar verði ofan á
þau lög, sem Alþingi hefir sam-
þykt. Þegar af þeirri ástæðu er
eðlilegt, að lögin taki gildi þeg-
ar i stað, en afleiðing þess a3
þau verði undir við þjóðarat-
kvæðagreiðsluna sje. að þau þá
falli úr gildi.
A-
Heyrst hefir að vísu, að fá-
sinna sje, að lögin taki með þess
um hætti gildi um sinn, úr því
að mögulegt sje, að þau fái eigi
gildi til frambúðar. Sagt er, að
af þessu geti skapast hinn mesti
glundroði.
En þetta er eigi annað en það,
sem ætið hefir gilt um bráða-
birgðalög. Þau taka gildi um
sinn, en falla sjálfkrafa niður,
ef Alþingi hefir eigi samþykt
þay. Enginn glundroði nje vand
Framhald á 8. síðu.
( L; I O í ,í' 1
11,
; ,1 I ;1 ; IJ i
,1,
'II