Morgunblaðið - 06.12.1946, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ Föstudagur 6. des. 1946
ni-.i ■’wji > in 1 ;rf ■. m ! in

1. Hjörvars þáttur: Nýlega
gerðust þeir atburðir nokk-
urnveginn jafnsnemma hjer
í höfuðborginni, að dr. phil.
Bjöm Guðfinnsson flutti er-
indi í Háskólanum um sam-
ræming íslensks framburðar
og undirbúning nýrrar staf-
setningar, og Helgi Hjörvar,
skrifstofustjóri útvarpsráðs,
tilkynnti það öllum landslýð
í Morgunblaðinu, að páfinn
væri genginn af trúnni.
Nú er það ekki ætlun mín,
að blanda mjer á neinn hátt
í mál þeirra dr. Björns og
herra Hjörvars.
Tilefni lína þessara er sú
tillaga Hjörvars, að stofna
þurfi „almennan talskóla í
sjálfri Reykjavík, skylduskóla
fyrir hvert barn, þriggja til
fimm eða sex ára“. Segir
Hjörvar slíkan skóla hvergi
vera til, það hann viti. Rjett
mun það vera, að slíkur ein-
hliða talskóli mun hvcrgi
vera til, og er ekki sjeð, að
svo mikils sje misst við það.
Að því verður vikið síðar.
En skóli, sem hefur svipað og
jafnframt víðtækara mark-
mið, átti fyrir nokkrum árum
aldarafmæli. Upphafsmaður
og stofnandi þessa skóla var
Fröbel (1782—1852). — Skóla
þennan kallaði hann Kinder-
garten — á íslensku, leikskóli
— og átti hann að vera fyrir
böm á aldrinum 3—6 ára. —
Hugmynd Fröbels breiddist
fljótlega til annarra menn-
ingarlanda. Og nú er svo
komið, að slík starfsemi er
rekin í hverju menningar-
landi, einkum þar sem mikið
þjettbýli er. Dvelji börnin
allan daginn í slikri stofnun
(fái fæði), kallast hún DAG-
HEIMILI, en dvelji börnin
þar hálfan daginn (án fæðis),
er það kallað LEIKSKÓLI.
Eins og öllum þorra manna
er kunnugt hefur Barnavina-
fjelagið Sumargjöf haft for-
göngu um stofnun og starf-
rækslu dagheimila og leik-
skóla hjer á landi. Árið 1924,
sem var stofnár Sumargjafar,
var sett á stofn dagheimili
hjer í Reykjavík. En fjelagið
gat ekki komið því við að
setja á stofn leikskóla fyrri en
1940. Báðar þessar stofnanir
hafa orðið mjög vinsælar hjá
foreldrum hjer í borginni, og
sjáanlegt er, að starfsemin
þarf að verða mikiu víðtæk-
ari.
En höftiðmarkmiðið með
dagheimili og leikskóla er að
veita baminu viðunandi vaxt
aj’skilyrði þann tíma dagsins,
sem móðirin á einna erfiðast
með að sinna því, og þá ekki
síst uni allt, er stuðlað gæti
að fegrun málsins. Það hefur
ætíð vakið fyrir ráðamönn-
um Sumargjafar, að börnin
væru í hoHum ’eik lokkuð til
að tala, svo að leiðbeinandi
þeirra (fóstran) gæ'i við
æskileg skil-vrði æft íin í
að skilja og tala mæi i. Á
þennan hátt gætu gre og
glöggar fóstrur auk’ ; l’a-
foiða barnanna. En auk þess
er ætlast til að þau læri sög-
ur og söngva. Þetta var mark
miðið, en ýmsar orsakir hafa
orðið til þess, að örðugleik-
um hefur verið bundið að ná
því marki, þó að forstöðu-
konur og fóstrur stofnana
þessara hafi iagt sig allar
fram við þær aðstæður, sem
fyrir hendi hafa verið. En til
þessa hefur t.d. ekki verið
hægt að fá sjerlærðar fóstrur.
Þær hafa því orðið að læra
þetta með forsjá forstöðu-
kvenna heimilanna. En starfs
stúlknaskipti hinsvegar tíð,
m.a. vegna lágra launa, svo
að slíkt starfsnám hefur oft
haft skjótan enda. Við þetta
varð ekki unað. Og nú hefur
verið stofnaður skóli fyrir
fóstrur, m.a. við dagheimili
og leikskóla, þ.e. UPPELDIS-
SKÓLI SUMARGJAFAR,
sem tók til starfa í Tjarnar-
borg þann 1. okt. s.l. Ætla má
að þetta sje spor í rjetta átt
og unnt verði að byggja nú
örara ofan á fengna reynslu
en fært hefur verið til þessa.
Augljóst er oroið, að dag-
heimili og leikskólar þurfa að
rísa upp víðsvegar hjer í
borginni. Og jeg þykist þess
fullviss, að við slík skilyrði,
sje til alls sem best vandað,
verði happadrýgst að hefja
nauðsynlegar málbætur fyrir
þetta aldursskeið.
Tillaga Hjörvars um sjer-
stakan talskóla, eða öllu held-
ur sjerstakar talæfingastund-
ir í barnaskólum, átti sjer
marga formælendur í ýms-
um löndum, fyrir svo sem
þrem áratugum, eða jafnvel
fyrr. Háværar raddir komu
fram frá foreldrum og skóla-
mönnum um að kenna ætti
framburð málsins í sjertím-
um í skólunum, einkum yngri
deildum barnaskóla, smá-
barnadeiidunum. Kennslu-
stundir þessar voru kallaðar
talæfingar. Gert er ráð
fyrir talæfingum í námsskrá
fyrir íslensk börn (lög frá 15.
ágúst 1929).
Hætt er við því, að einhliða
kennsla í talæfingum verði
leiðigjörn, þó að þar valdi að
vísu rnæstu, hver á heldur. —
Mun einnig geta verið var-
hugavert í framkvæmd, eink
um við börn, sem hafa mál-
galla Og haidin eru minni-
máttarkennd. í íslenskum
skólum er ætlast til, að mál-
ræktaræfingar sjeu felldar
saman við námsstörf, sem við
köllum átthagafræði.
Barninu er hjálpað til að
beina athugun sinni að ein-
hverju ákveðnu viðfangsefni,
sem kallar það til þroskandi
námsstarfa. Til þess að ná
betri tökum á viðfangsefninu
á barnið að fá tækifæri til að
samstilla hönd og huga,
hnbða leir, leggja umlínur
með pinnum, búa til hluti
með því að brjóta pappír,
klíppa úr pappír, teikna og
lita. En við þessar aðstæður
vaknar löngun barnsins tíl að
tjá sig í máli, tala, segja
skólasystkinum sínum og
kennaranum frá því, sem það
hefur afrekað. Það er við
þessar aðstæður, sem mennt-
gjafinn (foreldrar, fóstrur eða
kennarar) kemur til sögunn-
ar og „tekur barnið á orð-
inu“, gicfur því viðurkenn-
ingu fyrir fagurt og hreint
mál eða lokkar það til betri
meðferðar á móðurmálinu. —
Við þetta málræktarstarf upp
götvar hann einstaklinga, sem
misbeita málinu mjög frek-
iega. Þeim ætlar hann alveg
sjerstaka hjálp, og það án á-
heyrnar annarra barna, ef um
málbrenglanir er að ræða.
Barnið talar hjer ekki af því,
að því sje sagt að tala, það
talar af innri þörf, vermt og
uppljómað af starfsárangri
og starfsgleði. Reynsla mín er
sú, að undravert er hvað
svona innileg skilyrði gefa
góðan árangur, einmitt hvað
móðurmálið snertir. Þessi
skilyrði til málræktar eru
með svipuðum hætti og þau
bestu, sem barninu veitast í
foreldrahúsum.
Fyrir rösklega 20 árum
rjeðist sá, sem þetta ritar, í
það að stofna einkaskóla fyr-
ir börn á aldrinum 5%—7 eða
8 ára. Skólinn var stofnaður
í fullkomnu umkomu- og
álits-leysi. En hann hafði það
einkum að markmiði að gera
tilraunir með að byggja lestr
arkennslu á hljóðgrundvelli,
og gera þann grundvöll sem
allra bestan með framburð-
aræfingum, m.a. í sambandi
við átthagafræðina. •— Nokk-
ur reynsla er fengin á vinnu-
brögðum þessum. í umrædd-
um skóla hefur undanfarin
ár verið rannsökuð ýms geta
og hæfni öVá—6 ára bama.
þegar þau koma í skólann.
Niðurstöður þeirra athug-
ana eru á margan hátt býsna
athyglisverðar, og geta t.d.
gefið foreldrum þarfar bend-
ingar um ýmis almenn þekk-
ingaratriði, sem börnin
þyrftu að hafa tileinkað sjer,
áður en þau lcoma í skólann:
Almennt eru börnin mjög
orðfá og misbeita málinu á
margan hátt, tala bögumæli
og grípa til skrípyrða. Mörg
6 ára börn þekkja ekki litina,
og enn fleiri þekkja ekki lög-
un hluta. Þau þekkja oft ekki
algengustu myntir. Fæst geta
talið lengra en upp að þriðja
tugnum, eða til 29. Sum kom-
p.st aðeins eitthvað áleiðis að
fyr,sta tugnum, og einstaka
barn þekkir ekki á sjer fing-
urna. Nokkur börn kunna
ekki að klæða sig, hneppa að
sjer yfirhöfnum sínum,
reima skó o.s.frv. Vitneskja
og skilningur barnanna á
ýmsum atriðum í hversdags-
lífi umhverfisins er að jafn-
aði mun minni en ætti að
vera, miðað við aldur. Og
samstilling huga og handar í
ýmsu föndri er oftast einnig
skemmra á veg komin en
þyrfti að vera, og aldur ætti
að leyfa.
En menn spyrja: Hvað
kemur allt þetta þessu máli
við?
Þeirri spurningu er auð-
svarað: Fullyrða má, að ó-
gerningur sje að kenna illa
talandi barni að lesa. Það
verður heldur ekkert áhlaupa
verk, ef ýmis önnur atriði eru
á svipaða lund og greint var
hjer að framan. — Þau börn,
sem ekki hafa náð tökum á
þeim almennu atriðum, hafa
af skiljanlegum ástæðum
fremur ljelega undirstöðu til
að nema svo flókin atriði sem
lestur, skrift og reikningur
vilja löngum reynast.
Þegar slík undirstaða er
ekki fyrir hcndi, verður skól-
inn að hefja starf sitt með því
að skapa þann nauðsynlega
grundvöll. Það er að vísu tjón
fyrir barnið, að svo skuli
þurfa að vera. Því að margt
námsatriðið, sem þá þarf að
eyða tíma í, er þess eðlis, að
barnið átti að vera búið að
læra það, áður en það kom í
skólann. Og verst er, að
stundum hefur barnið misst
svo mikils við misnotuð
bernskuár, að erfitt reynist að
vinna slíkt upp. þó að fyllstu
alúðar sje gætt. Barnið hefur
orðið af „strætisvagni sín-
um“.
Það er hverju orði sann-
ara hjá H. Hj., að gagn-
gerðra endurbóta þarf við,
hvað fegrun og hreinsun
móðurmálsins snertir. — En
meinið liggur dýpra, og end-
urþæturnar þurfa því að vera
víðtækari en einhliða talæf-
ingar, og snerta uppeldis-
menningu okkar almennt. En
að því vík jeg í lok þessa máls.
Jeg hef viljað hjer að fram-
an minna á þetta, — og þá
um leið vekja athj-gli á því,
að við slíkt endurreisnarstarf
höfum við enganveginn efni á
að ganga fram hjá þeirri
reynslu, sem þegar kann að
vera fyrir hondi, hvernig
annars, sem sú reynsla kynni
að vera. — Þá er og það til,
að ýmsir reynast seinfærir
til átaka meðan verið er að
vinna þjóðþrifamál með mikl
um fórnum til álits. En jafn-
skjótt og þau eru að verða
„merkiieg“ eða „fín“, er risið
upp og sagt: „Hér skal ek at
vinna“.
Líklegt er, að þeir áhuga-
aðilar, sem stofnuðu til sam-
taka um aukin þroskaskilyrði
fyrir berriskuna, fyrir um
fjórðungi aldar hjer í bæ,
heiti nú á Hjörvar til stuðn-
ings þeirri viðleitni, svo að
draumur þeirra rætist um æ
víðtækari starfsemi og sí-
batnandi.
2. Þáttur „páfans“: Hjörvar
vitnaði í páfann í grein sinni
og átti þar við dr. Björn
Guðfinnsson. Áður en jeg
skil við þetta mál, þvkir
mjer einnig rjett að víkja að
honum nokkrum orðum.
Öllum mönnum var það
kunngut, áður en dr. Björn
flutti erindi sitt í Háskólan-
um, að hann hefur af mikilli
elju og kostgæfni ferðast um
landið undanfarin ár og rann
sakað framburð um 7000
barna og 3000 fullorðinna. —
Hann hefur svo brotið rann-
sóknir sínar til mergjar,
bundið í niðurstöður og byggt
upp kerfi á vísindalegum
grundvelli. með sýnishorn-
um af mállýskum og hljóða-
fari í íslensku máli. Og 1
fræðum þessum varði hann
doktorsritgerð hjer við Há-
skólann. En nú í haust kom
út fyrsta bók hans um þetta
efni: Mállýskur I., gefnar út.
af ísafoldarprentsmiðju h. f.
Deila má um það, hvort
samræma eigi framburð í ís-
lensku máli og undirbúa nýja
stafsetningu. En um hitt verð
ur ekki deilt, að það sje mikið
og þarft verk að rannsaka á
vísindalegan hátt hljóðfræði
íslensks máls. Frá því s.jónar-
miði verður að telja rann-
sóknir dr. Björns Guðfinns-
sonar stórmerkar. — Slíkt
þarf vissulega ekki að varpa
skugga á störf þeirra kenn-
ara, sem árum saman hafa
lagt sig fram við kennslu
móðurmálsins, því að vafa-
laust búa margir þeirra yfir
markverðri reynslu.
Undanfarna tvo áratugi
hefur sá, er þetta ritar, gert
tilraunir um að byggja lestr-
arnám á hljóðgrundvelli, og
í sambandi við það, kennt
drög að hljóðfræði málsins.
Einna mestu örðugleikar í
þeirri viðleitni hafa verið
þeir, að enginn vísindalegur
grundvöllur var fyrir hendi
til að byggja á, unninn af ís-
ienskum vísindamanni. Síð-
astliðið ár hef jeg gert mjer
far um að kynnast skoðunum
dr. Björns, kennslu hans og.
ritsmíðum. Við þau kynni hef
jeg komist að raun um, að
drög dr. Björns að hljóðfræði
málsins falla í fiestum atrið-
um saman við reynslu mína
við kennslustörf. Það er því
að vonum, að mjer hafi þótt
birta yfir í þessari baráttu,
þegar hægt var að byggja
framburðar- og hljóðæfingar
fyrir börn á vísindalegum
grundvelli. Tel jeg kennui’um
nauðsynlegt að hafa Mállýsk
ur dr. Björns í höndum,
hvaða grein móðurmáisins,
sem þeir kenna.
Tillögur dr. Björns um sam
ræming íslensks framburðar
og undirbúning nýrrar staf-
setningar leiði jeg hjá mjer
að ræða hjer, en minni að-
eins á það, að tillögumaður
hvetur til að fara að öllu
gætilega og feta sig smám-
saman fram með stuðningi af
gaumgæfilegum rannsóknum
hæfra manna.
En meðan verið er að leita
að grundvelli til samkomu-
lags um aamræming íslensks
framburðar og nýja stafsetn-
ingarhætti, sýnist óþarfi að
Framhalti á bls. 1L