Morgunblaðið - 20.07.1947, Blaðsíða 4

4
MORGUISBLAÐIÐ
Sunnudagur 20. júlí 19471
NORSKT RITMÁL
EINS og kunnugt er, er
tvennskonar ritmál í Noregi.
Annað er blendingur úr norsku
og dönsku og er kallað ríkis-
mál eða bókmál. Hitt er bygt
á nýnorskum mállýskum og hef
ur verið nefnt landsmál eða
öllu heldur nýnorska. En í raun
rjettri ber að líta á þessi tvö
ritmál hvort um sig sem safn
ritmállýskna, því hvorki ríkis-
málið nje nýnorskan eru í raun
inni fastmótuð, heilsteypt mál,
heldur gefa þau breitt svið per
sónulegum eða staðbundnum
einkennum í orðavali og rjett-
ritun.
Það er einkum tvennt, sem
veldur þessu. í fyrsta lagi hef-
ur það gengið svo til í Noregi
síðasta mannsaldur, að rjett-
ritunarreglum hefur verið
breytt á ca 10 ára fresti. í öðru
lagi er mjög mikið um mál-
lýskur í Noregi, og er töluvert
djúp staðfest milli aðalflokk-
anna, Austur- og Vestur-
norsku. Og hvorttveggja þetta,
stöðugt nýjar rjettritunarregl-
ur og mállýskurnar, setja sterk
an svip á ritmálið. Meira að
segja heimila nýjustu rjettrit-
unarreglurnar að láta koma
fram í ritmáli sjerstök mál-
lýskueinkenni, þannig að mál-
ið fái á sig staðbundinn blæ.
Þetta á einkum við um ný-
norskuna, en þar er ætíð auð-
velt að greina milli Austur- og
Vestur-norsku. Að því er snert
ir ríkismálið, sem reyndar er
að verða æ norskara, getur notk
un orðmynda og beygingar-
mynda verið mjög mismunandi
hjá þeim, sem málið rita, og
þannig gefið málfari hvers og
eins sjerkennilegan blæ.
Danskan, sem er í raun
rjettri grundvöllur ríkismáls-
ins, á sjer djúpar rætur í Nor-
egi, og þannig hefur það verið
allt aftur til síðustu alda mið-
aldanna. En þá varð hin forna
norska að þoka fyrir dönsk-
unni. Meðan samband
Norðmanna og Dana stóð, en
þá voru bæði kóngurinn og hirð
in og önnur æðstu stjórnar-
völd ríkisins í Kaupmanahöfn,
var vonlaust um framgang
norskunnar. Síðasta konungs
brjefið á norsku gaf Kristján
II. út í Bergen árið 1450, en
kanslarinn í Oslo gaf þó enn
um skeið út landvistarleyfis-
brjef á norsku allt fram til árs-
ins 1567.
Annars má segja, að í fjórar
aldir, 1450—1850, hafi vart ver
ið ritað norskt mál í Noregi.
Danskan varð einvöld sem rit-
mál. Þetta hefði ef til vill far-
ið öðru vísi, ef Norðmenn hefðu
eins og íslendingar fengið
biblíuna á sínu eigin máli. En
er siðbótin komst á, fengum við
danska biblíu og danska sálma.
Danskan, sem rituð var í
Noregi þessi 400 ár, var að vísu
dálítið blönduð norskum orð-
um og talsháttum, Að því kvað
þó ekki mikið. Er tímar liðu
og danskt ritmál fjekk á sig
fastara form í Danmörku,
hurfu þau sjerstöku einkenni,
sem hægt var að finna hjá
norskum rithöfundum á 16. og
17. öld. En Norðmenn, sem
Eftir Hák
voru uppi á 18. öld, eins og t.d.
Holberg, Hermann Wessel og
skáldið Chr. Tullin, skrifuðu
svo að segja hreina dönsku. Já,
meira að .segja á síðustu öld
skrifuðu norsk skáld og rithöf-
undar svo hreina dönsku, að
maður verður að leita bæði vel
og lengi til þess að finna norsk
einkenni í máli þeirra, t. d.
Welhavens, Ibsens, Kiellands,
Jonasar Lie.
Hinsvegar reyndu ýmsir and
ans menn að gefa dönskunni
dálítið norskari blæ, með því að
nota alnorsk orð, eins og til
dæmis Wergeland og Björn-
son, og umfram alla Asbjörn-
sen og Moe, sem gáfu út norsku
ævintýrin. Verulegur munur á
hreinni dönsku og norsku rík-
ismáli verður ekki fyrr en með
breytingunum á rjettritunar-
reglunum árin 1907, 1917 og
1938. Þróunin hefur gengið í
þá átt, að með stöðugum breyt-
ingum á rjettrituninni hefur
ritmálið verið fært til samræm
ingar við norskan framburð,
það er að segja norskan fram-
burð á upprunalega danska rit-
málinu í Noregi. Samtímis
þessu hafa horfið úr málinu
ýms aldönsk orð, en norsk kom
in í staðinn.
Ríkismálið er þannig orðið all
ólíkt dönsku ritmáli. En norskt
þjóðarmál er það ekki. Til þess
eru hinir dönsku þættir þess enn
of sterkir, og það er bæði raun-
verulega og sögulega sjeð ó-
norskt.
Hið fornnorska ritmál, sem
við þekkjum frá handritum og
brjefum frá 13. og 14. öld, líkt-
ist mjög forníslensku, einkum
rithátturinn í Suðvestur-Noregi.
En síðast á miðöldunum varð
mjög ör þróun í norsku talmáli,
og mönnum telst svo til, að þeg-
ar um siðskiptin hafi nýnorsku
mállýskurnar verið komnar á
það stig, sem þær standa á í
dag. Á þeim tíma hafði dansk-
an, eins og fyrr er getið, alger-
lega rutt sjer til rúms sem rit-
mál, og hið norska ritmál frá
síðari hluta miðaldanna var ekki
lengur notað. Þróunin var meira
að segja svo ör, að um 1530 var
orðið nauðsynlegt að þýða hin
fornu, norsku lög, því að það
var orðið erfitt fyrir menn að
skilja þau. En lögin voru því
miður ekki þýdd á neitt ný-
norskt mál, heldur á dönsku. —
Hvorki á 16., 17. eða 18. öld
verður maður þess var, að ný-
norska sje notuð sem ritmál. —
Einu minjarnar um nýnorskuna
frá þessum tímum eru nokkrir
orðalistar og orðasöfn frá ýms-
um landshlutum og nokkrar vís-
ur og söngljóð, rituð á byggða-
máli. En um 1800 fór hugmynd-
inni um að skapa hreint, norskt
ritmál að vaxa þróttur. Það er
ekki hægt að segja neinum á-
kveðnum manni til heiðurs, að
hann hafi fyrstur komið fram
með þessa hugmynd. Hún varö
einhvern veginn til smám sam-
an, bættist svo lið frá ýmsum
aðiljum, og um 1830 var hún
sett fram í mörgum, frægum
on Hamre
tímaritsgreinum, sem fremstu
menn okkar á þessu sviði rit-
uðu. Sumir vildu gera danska
ritmálið norskara með því að
bæta í það norskum orðum og
talsháttum. — En aðrir vildu
byggja upp raunverulega mál-
fræði þjóðarinnar af raunveru-
legu máli hennar og skapa þann-
ig á vísindalegum grundvelli
norskt ritmál, byggt á mállýsk-
unum. P. A. Munch prófessor
lagði til, að ein af hreinustu
mállyskum okkar yrði lagfærð
að formi til og við það verk
höfð hliðsjón af fornmálinu í
stað þess að blanda sam-
an mállýskum. Munch hefur
hjer án efa haft í huga einhverja
af elstu mállýskum okkar með
rithætti, sem hefði gert ritmál-
ið töluvert líkt færeysku nútíma
ritmáli.
En maðurinn, sem mestu ork-
aði um myndun nýnorsks rit-
máls, var Ivar Ásen, fæddur í
Suður-Mæri árið 1813. Á fjórða
og fimta tug aldarinnar fjekkst
hann við ítarlegar og umfangs-
miklar rannsóknir á máli og
mállýskum en um 1850 gaf hann
út hin frægu verk sín, þrjú tals-
ins, og þar gerði hann grein fyr-
ir afstöðu sinni til myndunar
nýs norsks ritmáls, sem hann
sjálfur kallaði „landsmál“. Hið
fyrsta þessara þriggja verka
hans er „Det norske Folkesprogs
Grammatik“, árið 1848, annað
„Ordbog over det norske Folke-
sprog", árið 1850, og hið þriðja
„Pröver af Landsmaalet i
Norge“, árið 1853. Hugmynd
Ásens var sú að vinna allsherjar
ritmái úr öllum mállýskum
landsins, án þess að leggja höf-
uðáhcrsluna á neina sjerstaka
mállýsku, heldur á það, sem sam
eiginlegt væri þeim öllum. Sam-
kvæmt sinni eigin skoðun og
skoðun samtíðarinnar á máiinu
og málssögunni lagði Ásen höf-
uðáhcrsluna 'á vestur-norsku
mállýskurnar, sem yfirleitt eru
fornari en þær austur-norsku.
Menn komust brátt að því, að
Ásen hafði valið hina rjettu leið
og það leið ekki á löngu, að
landsmálinu yrði tryggður sess
sem ritmáli. Árið 1850 var það
ekki til nema sem hugsjón, en
er nú orðið jafnrjetthátt hinu
dansk-norska ríkismáli. Hjer
skal getið nokkurra helstu á-
fanga í þessari endurreisn tung
unnar, sem við köllum svo:
Árið 1878 var samþykt, að
„barnafræðslan skyldi, að eins
miklu leyti og unt væri, fara
fram á talmáli barnanna
sjálfra".
Árið 1885 samþykti Stórþing-
ið, að nýnorskan skyldi í megin-
atriðum sett við hlið ríkismáls-
ins.
Árið 1902 var fyrirskipað, að
við kennaraskóla skyldi vera
skriflegt próf í báðum málun-
um.
Árið 1907 var skipað svo fyr-
ir, að skrifleg próf í báðum mál-
unum skyldu tekin við stúdents
próf.
Á r.æstu áratugum komu ýms
lög og fyrirmæli, sem smám
magister
saman tryggðu nýnorskunni
jafnháan sess og ríkismálinu á
öllum sviðum innan kirkjunnar,
skólanna og í stjórn ríkis og
bæja.
Hagskýrslur frá árinu 1939
sýna þó, að tæplega 2/5 af skó!
um landsins hafa tekið nýnorsk-
una upp sem kennslumál. Tæp-
lega fjórðungur af kirkjum
landsins hefur tekið upp guðs-
þjónustur á nýnorsku. Um það
bil fimtungur bæja- og sveita-
fjelaga í Noregi nota nýnorsk-
una eina á opinber skjöl.
Ef maður lítur á hina ein-
stöku landshluta, kemst maður
að raun um það, að enginn bær
í "landinu hefur tekið upp ný-
norsku, en ýmsir hafa verið hlut
lausir á þessu sviði. Nýnorskan
er í greinilegum minnihluta um
allan Austur- og Norður-Noreg,
en í öflugum meirihluta um all-
an Vestur-Noreg, alt frá Líðand
isnesi til Þrándheimsfjarðar.
Eins og sjest af ofangreindu,
þá er ríkismálið öflugra enn sem
komið er, en það er á undan-
haldi. Skólar, kirkjur og opin-
berir aðiljar snúa sjer æ meir
að nýnorskunni. Og jafnframt
eykst upplausnin í herbúðum
ríkismálsins. Og sú upplausn
kemur innan að. Menn eru stöð-
ugt að verða norskari og hlynt-
ari nýnorskunni. En nýnorskan
hefur einnig beðið dálítinn
hnekki, því að mörg orð, sem
eru sjerstaklega vesturnorsk
eru að hverfa úr málinu, en aust
ur-norsk orð koma í staðinn og
þau standa nær ríkismálinu.
Það er ekki aðeins ríkismálið,
sem er breytingum undirorpið,
heldur breytist nýnorskan líka.
Eins og fyrr er getið, höfðu til-
lögur Ásens um nýnorskt rit-
mál á sjer greinilegan vestur-
norskan blæ, og það kom í ljós,
að málið í þeirri mynd reyndist
mönnum í Austur-Noregi dálít-
ið örðugt viðfangs. En þó var
næstum þvi alveg farið eftir til-
lögum Ásens, er hinar fyrstu
opinb. nýnorsku stafsetningar
reglur voru samþyktar 1898. En
þegar fram liðu stundir varð
vart tilhneigingar hjá mörgum
þeirra, sem málið rituðu, til þess
að bregða út af hinum opinberu
rjettritunarreglum og nota ung
legri orðmyndir, sem voru í sam
ræmi við málvenjuna í þjettbýl
ustu hjeruðunum. Þessi tilhneig
ing varð síðan að skipulaðri mót
spyrnu gegn hinum vestur-
norska svip nýnorskunnar. Árið
1917 voru svo settar fram nýjar
rjettritunarreglur, þar sem tek-
ið var tillit til þessarar mót-
spyrnu. Heilmikið af austur-
norskum orðmyndum var leyft
að nota í málinu jafnframt að-
alorðmyndunum. — Nýnorskan
varð þannig auðveldari fyrir
menn um alt landið og gat, ef
menn vildu, fengið á sig blæ
máls hinna einstöku hjeraða. En
menn voru samt ekki ánægðir
með þetta. Mörgum þótti auka-
orðjnyndirnar sem leyfðar voru
•of fáar, og þeir kærðu sig koll-
ótta um allar rjettritunarreglur
og skrifuðu eins og þeim sýnd-
ist. í bókmentum eftir 1917 verð
ur þess mjög vart, að rithöfund
ar skrifa mállýsku síns hjeraðs,
Menn í Vestur-Noregi hjeldrj
sig að gömlu rjettrituninni og
skrifuðu innan sviðs hennar mál
með vestur-norskum svip. Sem£
dæmi úr hópi þekktari rithöf-
unda, sem nýnorsku skrifuðu*
get jeg nefnt Olav Duun, semí
notaði mikið af þrænskum orð-
um, og Inge Krokann, og eri
orðfæri hans mjög mállýsku-
skotið og ber merki af mállýsk
um frá Opdal og Syðri-Þrænda-
lögum. Olav Aukrust og Tore
Örjaster rita mál, sem ber mik-
inn svip mállýskunnar í Guð-
brandsdalnum.
Þessi veigamikla efling aust-
urnorskunnar, einkum eftir'
1917 og mikil áhrif mállýskn-
anna í nýnorskum bók-
mentum hefur á margan hátt
styrkt stöðu nýnorskunnar sem
bókmentamáls. Þetta hefur auk
ið. orðaforða ritmálsins og fylt
það liíandi krafti og lipurð frá
talmálinu. Jafnvel þótt ný-
norska ritmálið virðist hafa
klofnað og fallio í sundpr, svo
að þar sje alt á ringulreið, er
raunin samt sú, að norska mál-
ið er í ríkari mæli orðið eigH
þjóðarinnar en elsta norska
rjettritunin nokkurntíma varð,
en fólki fanst hún vera skrítin
og stirð. Menn verða að líta á
þriðja og fjórða tug þessarar
aldar sem tíma framþróunar,
umbrotatíma, þar sem norskt rit
mál hefur enn ekki fengið fast
mót.
í lok fjórða tugsins starfaði
ný rjettritunarnefnd að tillög-
um um nýjar ritreglur sem gætU
samlagað þessi tvö, ef til vilí
þrjú norsku ritmál, bæði rík-
ismáliö og nýnorskuna og fært
þau r.ær hvort öðru. Árangurinn
af því varð samþykt Stórþings-
ins um nýja rjettritun árið 1938.
Þessari rjettritun var ætlað að
svipti að nokkru burtu þokunni
í þessum efnum með því að sam
ræma sem mest tilbrigðin af ný-
norskunni og um leið að ganga
einu skrefi framar í norskun
ríkismálsins með þvi að fyrir-
skipa notkun ýmissa alnorskra
ormynda og um leið að leyfa
aðrar orðmyndir til vara. Nú er
svo komið, að innan takmarka
rjettritunarinnar frá 1938 er
hægt að nota yfirleitt hvaða sam
bland af ríkismálinu og nýnorsk
unni sem er og í því liggur mikil
raunveruleg samlögun milli rík-
ismálsins og nýnorskunnar. Það
virðist svo, að ef þróunin held-
ur áfram í þessa átt verði ár-
angurinn samnorskt mál. Að
minsta kosti sjá margir það sem
takmarkið.
Margt fólk í Noregi álítur það
tjón fyrir okkur að hafa ekkert
ákveðið venjufast ritmál. En
margir líta á núverandi ringul-
reiðaitímabil sem nauðsynlegan
kafla í þróuninni. Það er ágætt,
að skrifandi menn okkar geti
ausið úr öllum brunnum máls
vors. 1 mállýskum okkar er
f jöldi af góðum norskum orðum,
sem enn hafa ekki verið tekin
í notkun og auk þess mikið af
góðum orðatiltækjum og máls-
háttum Norskt ritmál er enn svo
Framh. á bls. 12