Morgunblaðið - 28.12.1947, Side 7

Sunnudagur 28. des. 1947
MORGUNBLAÐIÐ
7
SAGAN gerist hjer i Reykjavík á her
liámsárunum, og söguhetjan er bóka
vörður og ljóðskéld, sem verður fyrir
þvi óléni, að missa konu sína í hend
urnar é amerískum majór, ásamt
dóttur sinni fjögurra ára. Maðurinn
tekur sjer þetta nærri, sem vonlegt
er, lendir í drykkjuskap og liggur
við örvæntingu. Barnið hefur verið
augasteinn hans og eftirlæti, og nú
veit hann ekki hvar hairn má finna
gleðina framar. Eitt er víst, —
drykkjuskapurinn veitir honum litla
huggun, og sama máli gegnir um
hlíðuhót reykvísku stúlknanna, sem
eru örlátar á allt nema stabíla ást.
Loks flýr hann þó í faðm einnar
þeirrar til blífanlegrar dvaiar — að
manni skilst —- eftir að önnur hefur
tekið hann ntuðugan til einnar nætur
Þannig má segja þessa sögu í fá-
um, kaldranalegum orðum, — og
skopast að „söguhetjunni". En það
skyldum við varlega gera, þvi sögu-
hetjan er nefnilega við sjálf —- við,
sem höfum lifað styrjöld, -— eftir-
stríðskynslóðin.
Við höfum verið svikin af lifinu
likt og Eggert Hannsson.
,.Hann þaut á fætur og gekk hratt
um gólf i salnum. Æðisleg óttakehnd
gagntók hann, svo að honum sortn-
aði fyrir augum. Hann fálmaði eftir
stuðningi, en feyrt og rotið um-
hverfið ljet undan. Alt, sem hann
hafði haldið traust og trúað á, leyst-
ist upp í þoku og reyk. Hann heyrði
skothvelli, óp og vitfirringslegari hlát
ur. Lif hans hafði skyndilega verið
svipt hlífðarstakki hversdagsleikans.
Hann stóð nakinn og varnarlaus
frammi fyrir tilverunni, sem var
myrkur eitt og molnandi gróm.“
Síðan rekur Kristmann lifssögu
okkar áfram:
Og Eggert Hansson fór að drekka.
Ifarm átti tvo kunningja í ameríska
’vernúm, og með þeim drakk hann,
fða hann drakk í veitingakrá niður
í Hafnarstræti, eða hann drakk á
Hótel Borg. Eða hann hitti ungan,
íslenskan sjómann á götunni og drakk
með honum og náttaði hjá stúlku-
kind vestur í bæ. Hún var yndisleg
um nóttina, eða eins og meyjar ger-
ast bestar í draumum ljóðskólda, en
Um morguninn varð hún skyggn á
raunveruleikann og rak hann á dyr.
Eða hann drakk með komungum
hjónum, i knæpum, í bifreiðum, á
dansleikjum, uns sjálf girndin, dul-
búin sem ung stúlka, tók hann nauð-
ugan og hafði hann hjá sjer eina nótt
eins og fyr segir.
Handan áfengisvimunnar, bak yið
þennan blinda, meðvitundarsljóa
flótta, leyndist ævinlega vonleysið
og tregasór kviðirm í hjarta .Eggerts
Hanssonar bókavarðar. Og L heila
hans geigvænleg spurrriri um orsök og
afleiðing alls þessa, -— ógæfu hans
og mannanna. Alt, sem hann hnfði
eignast, hafði hann misst!
'„Hvers vegna hafði • farið svnna
fyrir honum? Átti líf hans nokkurn
tilgang? Hafði hann raunverulega ver
ið hamingjusamur? „Fáeinar unaðs-
legar stundir hefi jeg átt, en ham-
ingjusamur var jeg aldrei. Jeg hjekk
í hjónabandinu af Ieti og v;erð og
vegna barnsins okkar. En við vorum
ekki glöð og sæl saman.
„(Og það var þjer að kenna! —
Þú áttir einu sinni tilgang og mark
mið, óljóst, en indælt og örvandi.
Hvar gieymdist Jiað? Hvar gekkstu
út af brautinni, — eða fannstu hana
aldrei?)“
Þannig heldur Eggert Hansson á-
fram að spyrja, ■— og Jiar lýkur
kannski samfylgd okkar með honum,
því við spyrjum ekki, — eða er það?
Eggert Hansson minnist aðeins
tvenns, sem hefur fa:rt honum var-
anlega hamingju. — Á æskuárum
sinum „kynntist hann henni, sem í
minningunni bar nafnið Stúlka. Þau
voru saman í tvo mánuði. Þá varð
hún að fara heim til sín, norður. Ást
þeirra var björt eins og vorhiminn-
inn, sem hvelfdist yfir henni. Þau
kysstust ekki, en handtök og bros og
augnatillit sendu geisla til hjartans
og gleymdust aldrei“. — Og hann
man ést sína til Millu litlu, dóttur
sinnar. Þessar tvær verur hafði hann
elskað af hreinu hjarta, skilyrðislaust
og án eigingimi.
Það er um þessar mundir að Egg-
ert Hansson hlýðir á raaðu herprests
ins. Hún er haldin á fundi í mól-
fundafjelagi, sem amerisku hermenn
rn
,K
Kristmann
t. m

Guðmundsson
irnir tveir, kunningjar Eggerts, eru
meðlimir i. Það er rætt um orsakir
styrjaldarinnar. Margir taka til máls
og loks ]>resturinn. Eggert veit
ir ra'ðunni enga sjerstaka athygli,
þótt hún fái lionum raunar lykilinn
að lifi hans sjálfs, fortíð hans og
framtið. En andi ra-ounnar býr með
honujn. þótt hann geri sjer það naum
ast ljóst, og það fer smám saman
að rofa i hálfmyrkvaðri vitund hans.
Honum fer að skiljast, að örlög hans
eru ekki örlög eins manns, heldur i
órofa tengslum við harinleik alls
mannskynsins. Að úgælu mannkyns-
ins Iiggja sömu orsakir og gæfuleysi
hans sjálfs — þetta skilst honum.
Heimili hans i rústum, heimuriiui
i rústum — það eru tvaer myndir af
sama hlutnum, öiinur lítil, hin stór
Styrjöldin er ekki slys, hjónabands-
ófarir hans ekki slys, heldur afleið-
ing ákveðinnar orsakar, sein er að
leita hjá honum sjálfuin, mannkyn-
inu sjálfu — refsing fyrir afbrot.
Sjálfbyrgingsskapurinn, hváitin til
sjálfsmettunar framar öllu, tillitslaus
og hörð. er afbrot hans gegn lifinu
og sjálfum sjer.
„Honum fannst sem hann skildi hin
duldu rök lifsins. Þú verður að kaiin-
ast við afbrot þin, einnig Jiau, sem
drýgð eru án vilja og vitundar, og
beygja þig undir refsinguna með
fúsleika.
„Fálmandi skynjun hans leitaði
forms i ljóðlínum, broti úr kvæði.
„Guð dæmir þig ekki,
þú ert sjálfur dómari þmn.
Því sjá. Lifið rjettir að þjer hverja
stund
hvitan kaleik hamingjunnar,
fylltan á barma.
En skuldin, sem Jiú vilt ekki greiða
villir Jijer sýn.
Og þú heldur áfram að drekka
sorann.
Sjá. brúðurin biður [án
í hinum ljósa hjúpi.
En er þú reynir oð nálgast hana
i flekaðri kápu sjálfsþóttans,
dæmir þin eigin sál Jág úr leik.
Því skuldin sem Jiú vilt ekki greiða
er hið myrka tjald og hin læsta
hurð
milli þín og hennar, sem þú þráir.
Guð dæmir þig ekki,
þú ert sjálfur dómari J)inn.“
Skuídin, sem hann þarf að greiða,
svo lífsgleðin hverfi honum ekki að
fullu, er að elska ón eigingirni, án
kröfu um endurgjald. (Stúlkan og
Milla litla) — hamingjan verður
ekki höndluð nema hún sje íyrst
látin af hendi, gefin öðrum.
Og samkvæmt þessu nýja lífsvið-
horfi ás’etur Eggert Hansson sjer að
gefa fátækri þvottastúlku, sem hefur
átt barn í - lausaleik, gleðina, með
þvi að veita henni óstúð sína og um-
hyggju. En stúlkan leikur á hann
— fj'rir henni vakir ekki annað en
að hafa út úr honum periinga. Þeg-
ar Eggert Hansson kemst ó snoðir
um það, örvæntir hann ó nýjan leik
og gefur sig ó vald drykkjuskapnum.
„Þao var engu likara en oð grund
völlur sálarlifs hans hefði umturn
ast, likt og þegar jörðin byltist og
rifnar i ægilegum jarðskjálfta. Hann
starði i sprunguna og honum fannst
sem allt. er hann hafði byggt lifs-
trú sina á, væri orðið að hismi ....“
Og hann flýr, sljór og meðvitundar-
lítill af drykkju, heim til stúlku, sem
hann hafði sjeð bregða fyrir á Hótel
Borg fyrir nokkrum vikum og ekki
hafði liðið honum úr minni siðan.
Eitthvað sem liggur dýpra en ineð-
vitund hans nær, knýr hann að hús-
inu. þar sem stúlkan býr, og ]>ar bíð-
ur hann hennnr uns hún kernur til
móts við hann og fylgir honum heim.
. 1 bókarlok hefst ástarsaga þeirra
tveggja. Lesandinn þekkir ekki stúlk
una nema af afspum, og það læðist
að honum sá gmnur, Jiegar hann
lokar bókinni, að „þetta muni nú
kannski ekki fara vel“, þetta sje ef
til vill ekki endanleg uppfylling
draumsins um hamingjuna. En jafn-
framt er lionum ljóst, að þetta er J>ó
að minnsta kosti rábning hans. Þetta
er eina leiðin — um aðra er ekki
að velja. Mennirnir eru ófullkomn-
ir og þeim tekst sjaldnast að varð
veita hamingjuna nema fáein augna-
biik — enn sem komið er. En til
lífsins liggur ekki anar vegur en
vegur ástarinnar. Hann er erfiður og
þymurn stráður.
..Konan, sem Jiú elskar. er ekki
brúSurin, ei heldur sú er þú syrgir,
nje hún er Jiig dreymir um! Hún er
geislinn er snerti hjarta þitt áður en
þú snertir likama ástr inu þinnar. Og
hún verður })in, ef þjer auðnast að
fóma gleði Jánni fyrir hamingju
Jjeirrar, er arm þjer.
Hann tók lilýant og blað og skrií-
aði nokkrar ljóðlínur, er mynduðust
i huga hans:
Kom Óskalin,
kom bláperla hjartans,
rautt blómbrum á lyngi
og vorsins regri.
kom óst min hvíta,
broseyga, ldkkamjúka,
vararjóða,
kom, brúður min!
Kom Óskalín,
tak gerfi ininnar ástvinu
og flý mig ei framar.
Þvi Jiú ert andi guðsins,
er hann bljes i nasir mínar.
Sál min cr hrygg allt til
- dauðans
án J)in!“
Fjórum línum siðar lýkur bók-
inni.
Jeg hef rakið Jiráð sögunnar svona
ítarlega i Jæirri von, að jeg mætti
með þvi veita óbókvönu fólki nokkra
leiðsögn um Jiað, hvað bókin hefur
að flytja — og vekja athygli bók-
menntamanna á þvi, að hjer er um
athyglisverða skáldsögu að ræða. Jeg
héf orðið var við, að sumir bókavin-
ir eru fyrirfram sannfærðir um það,
að Jiað sje einungis timasóun að lesa
bók eftir Kristmann, — hann sje
reifarahöfundur. Þessi skoðun á sjer
tvimælálaust pólitískar orsakir, enda
hefur það Jjráfaldlega komið á dag-
inn, þegar jeg hef reynt að grafast
fyrir rætur hennar hjá viðkomandi
aðilum, að Jieir hafa enga bók lesið
eftir þennan höfund. „Hann er borg-
ari“, segja }>eir einungis og ypta
öxlum, — eða jafnvel. „Hann er
smáborgari — hann skrifar fyrir
vinnúkonur!"
Satt er Jiað að visu, að bækur
Kristmanns eru kki allar jafn merki
legar. enda auðnast fæstum höfund-
um að skrifa allar bækur sinar jafn
vel. En þeir, sem lesið hafa „Den
förste vaar“ (Góugróður) ..Det hell-
ige fjell“ og ,Gyðjuna og uxann“ (á
norskunni, vel að merkja, því aðeins
þriðjungur hennar er til á íslensku)
geta varla með góðri samvisku full-
yrt, að höfundur Jiessara bóka skrifi
„fyrir vinnukonur", nema þeir komi
J)á jalnframt upp um hið algera skyn
leysi sitt á góðan skáldskqp og al-
varleg viiinubrögð.
Þeir Islenditigar, sem ekki lesa
skáldrit á erlendum málum, eiga ef
til vill erfitt með að átta sig á [>ess-
ari nýjustu skáldsögu Kristmanns.
Jiótt Jieir sjeu annars bókvanir og jafn
vel elskir að bókum. Orsök skiln-
ingstregðunnar myndi Jiá vera sú, að
bókin er fyrst og fremst skrifuð ineð
sálfræðileg sjónarmið i liuga.
Hin sálfræðilega skáldsaga er all
frábrugðin hinni raunsæju Jijóðlifs-
skáhlsögu, sem við Islendingar höf-
um haft lengst og nánust kynni af.
Höfundur. sem skrifar „raunsæja“
[ijóðlifssögu, miðar vinnubrögð sín
við Jjað. að skapa sem raunhælasta
mynd af Jijiíðlifinu (eða einhverjum
þætti þess) eins og það kemur lion-
um fyrir sjónir. Hann teflir oftast
fram mörgum persónum, leitast við
að skápa eftirlikingu af þeirri tog
streitu milli stjetta og einstaklinga,
sem einkennir hið afmarkaða „tíma-
bil“ sögunnar, en höfðar ævinlega
til aúgans (likt og ljósmyndarinn) og
hversdagsrevnslu lesandans. Hið „á-
þreifanlega efni“ skipar þvi eðlilega
öndvegið í ritum hans, og hann legg-
ur aðaláhersluna á hið ytra borð
persóna sinna. svipbrigði Jieirra, orð
og athafnir. 1 stuttu máli: Sögur hans
fjalla um glimu heilda og einstak-
linga við hinn áþreifanlega rieim,
við efnið, og við J;au vandamál sem
þvi eru bundin.
Hin sálfræðilega skáldsaga fjallar
hinsvegar um hinn óáþreifanlega
veruleika, hugarheim mannsins, ein-
staklingsins, glímu hans við sjálfan
sig, — hún fjallar um hin siðferði-
legu vandamól sem krefjast úrlausn-
ar, höfundurinn. leitast við að kryfja
sálarlífið til mergjar og greina verð-
mætin frá hisminu. Til þess beitir
hánn ýmsum aðferðum. Atburðaröð-
in lýtur ekki endilega lögmálum hins
ytra veruleika, heldur er vettvang-
ur hennar miklu fremur i sál manns
ins sjálfs og lýtur þeim lögum ein-
um, sem stuðla að því að gera sál-
greininguna skeleggari og knýja
fram andstæðurnar í sálarlifinu, etja
þeiin hverri gegn annarri og reyna
styrkleika þeirra. Til Jiess að þetta
megi takast sem best er umhverfið
oft „hagnýtt" — ef svo má segja —
og sama máli gegnir einatt um
aukapersónurnar. Þær eru oft á mörk
um þess, að vera óraunverulegar, —-
þeim er skipað likt og skuggamynd-
um umhverfis söguhetjuna, eru per-
sónugerfingar ákveðinnar kenndar,
eða kendasamsteypu, sem notaðir
eru sem tilbrigði við aðalstef sög-
nnnar, eða att gegn þvi.
Þannig eru hinar fjölmörgu og að
vissu marki sviplíku kvenpersónur
i skáldsögu Kristmanns ekki spegl-
un islenskrar kvengerðar eins og
hún gengur og gerist, og því síður
er lýsing Kristmanns á þeim úr-
slita-dómfelling hans yfir islenskum
konum, (jeg hefi orðið Jiess var, hjá
ýmsum, sem lesið hafa bókina, að
þeir eru höfundinum móðgaðir og
jaínvel sárreiðir fyrir Jiessar kven-
Iýsingar) heldur teflir Kristmann
Jieim fram til að reyna andlegt þan-
þol söguhetjunnar til þess itrasta, og
einnig sem tilbrigði við tvískinning-
unginn i skapgerð henriar sjólfrar.
(Sbr. ungu stúlkuna i vesturbænum,
sem er einlæg og barnsleg í ást sinni
um miðnæturskeið, en úrill og hvefs
in að morgni. Einnig Jivottastúlkuna,
sem kemur söguhetjunni fyrir sjónir
eins og saklaus og feiminn engill í
konulíki, en reynist honum Jió allt
önnur áður yfir lýkur).
Kristmanni hefir yfirleitt tekist
snildarlega að skapá sögunni þann
blæ er efninu hæfir. Ra'ða her-
prestsins er ef til vill helsti bókleg
fyrir stil sögunnar, of þung til Jiess
að hinir fingerðu silkijiræðir sögunn
ar megi bera hana uppi, — en ein-
hvernyeginn kemur Jietta Jió ekki að
verulegri sök, og kannski þessvegna.
hvar höfundurirm velur ræðunni
stað í bókinni — i henni miðri —
og hve lauslega liann tengir hana
við sjólfa atburðarás bókarinnar.
Ræðan orkar á mann eins og hvild
frá skáldsögunni, og maður fer að
spekúlera, — eða það er eins og
skip komi í höfn, taki vistir og
stefni siðan til hafs á ný .....
F rásagnaraðf erð Kristmanns er
einföld og látlaus, stillinn viða ljóð-
rænn og fallegur. Á stöku stað brcyt
ist þó stilhljómurinn og verður þó
stjarfur og þurr, einkum þar sem
fundum þeirra vinanna Eggerts
Hanssonar og Áskells Arasonar rit-
höfuridar ber samnn, enda er siðar-
nefnda persónan likt og boðflenria i
bókinni. Jeg get ekki sjeð, að bókin
hefði í nokkru verulegu mist við
J)að, að þeirri jiersónu hafði verið
sleppt.
Þeir, sem lifað hafa styrjöld á
æskuárum sinum, verið rifnir a liol
i og tekin úr þeim sálin, en orðið

siðan nagandi tómleikanum að bráð, 4
fagna {æssari bók eins og balsami á
opið sór, en balsami, er svíður undan
í fyrstu. Þvi það er ægileg tilhugsun,
að jafn einföld og sjálfsögð lifsspeki
og þessi bók túlkar, jafn gömul og
jafn almennt viðurkennd, skuli eiga
jafn erfitt með að festa rætur í
hjörtum okkar og raun ber vitni.
Þetta er d-rengilega skrifuð bók,
skrifuð af mannviti og skáldlegri
skýggni. Enginn hefur efni á að láta
hana ólesna. En Jieir, sem lesa skóld-
sögur skáldsagnanna vegna, og til
þess að hafa skemmtun af lestrinum,
munu ekki heldur ganga slyppifeng
ir frá bókinni. Því Kristmann kann
}>á list að skelmnta lesandanum,
jafnframt sem hann fræðir hann um
inannlifið. Besta sönnun þes# er sú,
að bækur hans seljast jafnan allra
bóka best, bæði hjer og erlendis,
enda seldist fyrsta iitgáfa Fjelnga .
konu upp á örfáum dögum. En önn
ur útgáfa mun koma á markaðinn
innan örfárra daga, — ef hún verð-
ur þá ekki kómin Jiegar grein Jiessi
birtist.
Hartnes Sigfússon.
Jólafagitaður sjó-
manna vel sólfur
SJÓMENN tóku vel þeirri við-
leitni Sjómannastofunnar, að
gera þeim jólin ánægjuleg. --
Sóttu þeir jólafagnaðinn á að-
fangadagskvöld mjög vel. Eins
var mikill fjöldi sjómanna í
Listamannaskálanum fyrsta og
annan dag jóla. Þar var m. a.
flutf sjómannaguðsþjónusta af
sr. Jóhann Hannessyni. Skemti-
atriðin voru einnig vel sótt og
ekki verður annað sjeð, en sjó-
menn hafi skemt sjer vel og eitt
er víst, að fjöldi þeirra er Sjó-
mannastofunni þakklátur.
í kvöld verður erlendum sjó-
mönnum boðið til jólafagnaðar
í Listamannaskálanum og er bú
ist við að þar verði fjölmenni.
Sjómannastofan hefur beöið
Morgunblaðið að koma þeim ósk
um á framfæri, að menn sem
eiga taflborð láni þau sjómönn-
unum til dægrastyttingar. Sjó-
mannastofan myndi gjarna vilja
kaupa töfl, en þau er ekki að fá.
ínga fluftiir úr landi.
Rúsineskl fólk
í sfaðlnn
í DANSKA blaðinu „National-
tidende" birtist grein fyrir nokk
uru frá Svíþjóð, þar sem sagt
er frá því, að bátur með est-
neskum fiskimönnum hafi koni
ið til Gotlands. Hafi þessir est-
nesku flóttamenn haft þá sögu
að segja, að nú væru Rússar
búnir að flytja svo margt fólk
frá Estlandi, og sett rússneskt
fólk þangað í staðinn, að fleiri
væru nú Rússar í landinu en
Estlendingar.
Fólk hverfur unnvörpum. En
flest af þessu fólki er flutt
nauðugt frá heimilum sínúm
og langt inn í Rússland eða til
Síberíu.
Altaf verður erfiðara og erf-
iðára að flýja land. En hingað
til hafa það einkum verið fiski-
menn, sem hafa komið sjer und-
an, og þá yfir Eystrasalt til Svi-
þjóðar. En til þess að koma í
veg fyrir slíkar flóttaferðir,
haf hin rússnesku yfirvöld tek-
ið upp á því, að setja eftirlits-
menn í fiskiskúturnar, er eiga
að hindra það, að hmir estnesku
fiskimenn flýji land.