Morgunblaðið - 18.09.1948, Blaðsíða 11

Laugardagur 18. scpt. 1948
MORGUNBLAÐIÐ
11
Ríkarður Jónsson sextugur d morgún
HUN VAR ung þessi mið-
aldra öld, þegar það var vitað,
að lengur eða skemur mundi
kema við sögu hennar maður
að nafni Ríkarður Jónsson. Og
það var garnan að vera ung
öld á íslandi, og eiga arfinn frá
snerkilegri söju um margar ald
ir, en ríkastan frá síðustu alda-
mótunum af vonum og vilja
gáfaðrar þjóðar, sem enn þá
Og þegar fólkið heldur „um
átta traðir heim frá Hofi“, þá
fjdgir messuauki Stefáns Ei-
ríkssönar, eins og tíbrá í vor-
lofti, vegum þess út í vikuönn-
ina, lætur orfið hreifast hrað-
ar, hrífinu Ijettar. — Hver veit.
— Og rómantíkin svífur yfir
störfum þess frá sögu um ung-
an mann. — — Æ, hvað Is-
land er stórt — og mikið — og
var ung. Og það vár þannig | maður hefur ekki nema latan
sagt frá manni þessum, að það
hlaut að vera gaman að'vera
Ríkarður Jónsson á ungri öld.
Og það var maður uppi í ald
arrenning, einn af þeim sem
hafði skapað vonirnar um un;;a
öld, listamaður, sem \ r að
hest til þess að kanna það alt-
saman. — Ho! ho! ÞaS kemur
kanske skip á Vopnafjörð, og
það er ekki nema 8 daga á
leiðinin til Reykjavíkur. —
Hver veit?
Þannig steig Ríkarður Jóns-
hnýta þráðinn milil mer'ilsgr- son út í ísl. þjóðmenningarsögu
gr listgreinasögu á góoum j á morgni ungíar aldar. Að góð
gömlum tíma og vonannn á ! vinar, góðsögu og góðspá byrj-
TUngri öld um þessa merki'ogu 1 uðu áhrif hans að seytla útí
in hin goðborna íslenska. Ólaf-
ur reið með björgum fram. Hin
sára mynd úr þjóðsagna og þjóð
kvæða heiminum íslenska, af
ástunum, sem eru sitt af hvorri
tegundinni og kossinn og rýt-
ingurinn fara saman í friðar-
sáttmálann: aldrei framar, „þar
sem rauður loginn brann“, áð-
ur.
Hvílíkur listamaður, og ef
þjóðin þekkti hann og skildi.
En það er enn morgun tingrar
aldar, þvi listin yngir heiminn
eins og Iðunnarepli guðina, og
þessv. getum við á morgun, þeg-
ar Ríkarður Jónsson er sextug-
ur, flutt sömu góðspána um ]ist
hans fyrir framtímans sögu í
þessu 3andi og Stefán Eiríksson
flutíi á morgni aldarinnar, sem
einu sinni var ung.
Eenedikt Gíslason,
frá Hofteigi.
listgrein. Sjerstæður maður og
einstakur, næstum kynlegur
kvistur og einskonar eign Vopn
íirðinga- Þeir höfðu eins og
»áð í sporðinn á honum ofan
af öræfabygð í Heiði við Jökul-
ídal og Vopnafjörð. Þeir höfðu
greitt götu hans að nokkru og
gefið honum „bestu snótina“ í
foygðarlaginu. Og Stefán Eiríks
Eon festi ekki eingungis ástir í
Vopnafirði, heldur festi hann
ástir á sveitinni. Hann kom á
sumrin, sló tjaldi sínu á bökk-
um Hofsár, fjekk sjer flugu og
veiddi lax. Svo gaf hann fá-
gæta smíðisgripi, aska úr ísl.
foirki, pennastengur, útskornar
Úr birkisprotum, sem voru eins
og lax, reglustikur með rúnum,
gem þýddu: íslensk vinna. Fór
góðvildin á undan honum á
hverri heimreið, en góðhugur-
ínn fylgdi honum götu hverja
&ð tjaldstað á Hofsárbökkum.
Hann kom og vakti áhuga Og
lífsgleði og sýndi lífsf jör. Hann
var staddur við fjölmenna
kirkjusókn á Hofi á sólfagurri
Bumarhelgi í júlí, eitt sumarið
feem Rikarður Jónsson var nem
sndi hans. Og Stefán Eiríksson
kunni a ðsegja frá. Hann sagði
írá þessum ágæta efnilega nem
sndi sínum, eins og von Islands
hvíldi á honum, eins og gleði
þjóðarinnar ætti þar væng, til
að lyfta sjer á, um framtíðar-
hvolfin há. Eins og hans eigin
hugsjónir, þrár og draumar
tettu þar fyllingu og framhald
um íslands óræðu öld. Og gleði
þjóðarsálina, meðan hann er
ekki enn tvítugur að aldri,
fagnandi frá byrjun og fram á
þennan dag. En það rekur eng-
inn vegi listarinnar út um þjóð
arhjartað. Það mælÍL- enginn
áhrif hennar á þjóðartilveruna.
Þjóð sem á listamenn og nýtur
iistar, er bara allt i einu stærri
þjóð, ríkari þjóð. Og það er
betra að lifa í landinu, því
listamennirnir eru búnir að
skreyta það rómantík söngs og
sögu, gera víða leikvelli í hjört
um fólksins, og án þess þeir
viti það sjáifir.
Listin er í farabroddi ma^jn-
kynsins á sögugöngunni, en þar
fyrir getur gleymst að bjóða
listamanninum í fögnuð lífsins
á leikvangi þjóðarhjartans. Það
er önnur saga.
Og Ríkarður Jónsson útskrif
aðist með ágætum frá sínum
frábæra lærimeistara. Og Þor-
steinn Gíslason, sem var skáld
og þjóðvinur, birti mynd af
honum og sveinssmíði hans í
Oðni, ásamt grein í anda Stef-
áns Eiríkssonar, og auk held-
ur kvæði, lofsöng til Austur-
lands. Nú sáu menn hvort Stef-
án Eiríksson sagði ekki satt.
Frábærlega fríður maður og frá
bær smíði. Og kvæðið:
Austurland er Eden jarðar
æsku minnar paradís.
Þar jeg glaður gætti
hjarðar,
grjet og söng við blórn og ís.
Svona byrjaði það. Hver
hafði leyft sjer að segja svona
Aihupsemd víð grein Þoríeiis i>órðarsonar
Eftir Jóhann M. Kristjánsson.
Stefáns var „þar rauður loginn um Austurland? Hann hafði
brann“, í sál þjóðarinnar á arni
mikilla vona á ungri öld. Og
gleði manna hófst til innsýnar
og áhrifa af þessum ágæta
messuauka Stefáns Eiríkssonar.
Er þetta myndarlegur pilt-
Ixr? spurði stúlka, sem hugsaði
rómantískt undir vorhimni æsk
unnar á ungri öld pg spurði
fyrir alla rómantískp kirkju-
gesti. Og það kemur stríður
glettnissvipur á Stefán Eiríks-
6on, látbragð hans hossar orð-
unum í mjúkri hrifningu —
þetta er svo nærri hjarta til-
verunnar. — Hann er lítill
víst ekki verið á Austurlandi
vorið 1906. En kvæðið snart
Austfirðinga, og framganga og
afrek þesas unga manns lyfti
austfirskum vonum og gleði á
hærra stig, því úr austfirsku
skauti var hann runnin þó þjóð
in öll ætti í honum óskason.
Og Ríkarður Jónsson fór út í
löndin, dvaldi að listnámi við
háskóla og ferðaðist meðal lista
safna í Evrópu. Hann var lista-
maður í myndskurði, en teikn-
aði líka og mótaði í leir. Mynd-
listin er elst listgreina, hefur
fylgt mannkyninu um alla sögu
vexti en ákaflega laglegur í en staðið mismunandi hátt á
andliti, sífjörugur og skemtileg
ur, ágætur söngmaður og hag-
mæltur. — Þarna var það kom-
ýmsum tímum, og mismunandi
hátt í ýmsum löndum.
Salómon konungur notaði
ið. Og kirkjugestirnir, sem (hana i musterið, og hún varð
hugsuðu rómantískt, lyftu sjer hin goðborna list á tímum guð-
á skærar stjörnur, hátt á himni *anna, sem skornir voru út í trje
ígæfuvonanna. Svo hvísluðu þeir og stóðu á stöllum sínum í hof-
tveimur orðum að hjarta sínu
í laumi. — Hver veit?
um og hörgum til þess að valda
örlögum manna, eftir mismun-
Ríkarður Jónsson.
andi rikulegar fórnir. Hún kom
til íslands með landnámsmönn-
unum; stóð í stafni á drekun-
um sem klufu íslandsála „út
hingað“, og var svo voldug og
sterk, að í landsýn varð að taka
hana ofan, og birgja í skut, svo
landsvættir fældist eigi. Það
mátti ekki sigla „gínandi höfð-
um og gapandi trjónum“, að
landinu, segir Landnáma.
Og hún barst í anriári og feg-
urri mynd til landnáms með
kristninni, eins og málvísindin
og skáldskapurinn, og var ágæt
með þjóðinni um" langa sögu.
Saga hennar er hinsvegar að
hurðarbaki, eins og skugginn.
En frúin á Valþjófsstað, sem
telja má víst að gert hafi Val-
þjófsstaðaburðina og Margrjet
hin oddhaga í Skálholti, sem
engin veit neitt um, en sem
gerði hið fagra Þo’rláksskrin,
eftir sögu að dæma, því það tap
aðist eins og nálega allur þjóð-
menningarauður okkar íslend-
inga í siðaskiftunum, eru stjorn
ur sem lýsa yfir þessari list á
þjóðveldistíma. Og íslendingar
tóku þessa goðbornu list inn í
sína Irægu bókagjörð, þar sem
hún á bróðurpartinn af ágæti
verka þeirra, eins og þau voru
að fyrstu gjörð. Guðbrandur
biskup notaði hana ríkulega í
biblíuútgáfu sína. sem bráðum
verður ein dýrasta bók í heirrii.
Svo tóku íslands myrku aldir
við, en kvenfólkið geymdi hana
í nálsporum í dúkum úr ísl.
ull, uns hún reis til nýs gengis
og gleði með Stefáni Eiríks-
syni og lærisveini hans Ríkharði
Jónssyni.
Og Ríkarður Jónsson skildi
samhengið milli gamla og nýja
tímans í listgrein sinni á Is-
landi. Hann var vígður til þess
að verða ísl. listamaður fyrst
og fremst. Persónuleiki Islend-
inga, saga landsins og sál, hug-
myndaauður þeirra í þjóðsög-
um og bókmenntum, urðu við-
fangsefni hans í myndskurði,
mótun og teikningum. Sá sem
kemur inn í salinn hans Rík-
arðar kemur i ísl. heim. Sigurð-
ur skólameistari og aðrir snill-
ingar máls og anda, Sigfús þjóð
sagnaþulur að rita með fjaðra-
penna, ísl. húsfreyja og ísl.
bóndi, merkir menn úr samtíð-
inni og Bólu-Hjálmar úr hug-
myndaheimi, blasa við manni er
inn er komið.
Hamragoðin, hin fræga teikn
ing, sem er táknmyndin af sál
og sögu íslands, og undirskrift-
Hr. ÞORLEIFUR Þórðarson, for-
stjóri Ferðaskrifstofu rikisins, skrif-
ar grein i Morgunblaðið 17. ágúst,
sem hann telur ,.athugasemd“ við
grein mina (í sama blaði) 8. ág.
Þessi grein Þ. Þ. gefur tilefni til
itarlegri gagnrýni, en þeirrar, er
jeg hefi tima og rúm til að láta
í tje. Get jeg þvi aðeins litillega
vlkið að sumum rangfærslum grein-
arhöfundar.
1 greinum mínum 8. og 10. ég.
geri jeg mjer far um að ræða mál-
in eins ópersónulega og jeg frekast
get. Jeg nefni sem fæst nöfn. Jeg
tel málið sjálft aðalatriðið en ekki
hvaða persónur koma við hver ein-
stók atriði, en svona málfærslu virð-
ist Þ. Þ. ekki skilja eða kæra sig
um. Samt mun jeg ekki enn blanda
nöfnum annara í ritdeilur við hann.
Hann segir um handritið, að það
sje rjett, sem jeg hafi sagt, að jeg
hafi beðið Ferðaskrifstofuna að kaupa
1000 eintök af væntanlegri bók þess
höf. en „að athuguðu máli hafi hann
ekki talið rjett að Ferðaskrifstofan
eyddi i þetta 20—25 þúsund kr. i
dýrmætum gjaldeyn“. En Jiann geng
ur fram hjá þeim möguleika, að hægt
væri að afla sömu upphæðar — eða
meira — í erlendu fje, með sölu
bókarinnar til erlendra ferðamanna,
sömuleiðis sjer hann yfir að tilsvar-
andi bók mundi kosta hjer 80—-100
þús. kr. 1000 eintök Mun hæpið að
kalla svona kaup styrk eins og Þ. Þ.
orðar það.
Þ. Þ. telur mig annan töfund að
umræddu handriti. Jeg ve. 5 að af-
þakka heiðurinn, það er einn höf. að
þessu handriti og eign hans eins. Jeg
hefi engra tekna nje persónulegra
hagsmuna að gíeta viðkomandi þvi,
nema sem hver annar Islendingur,
er una ætti þvi vel, að góð bók um
Island yrði til. Jeg mu nekki eltast
við annan skáldskap Þ. Þ. um mig
i sambandi við umrætt handrit, en
jeg hlýt . að gagnrýna nánar þessa
„athugasemd" hans i umræddri
g ein. ,.Að ath. máli, taldi jeg ekki
rjett" o. s. frv. að gjaldeyri væri var-
ið til styrktar þessarar bókar“.
Á hverju eru þessar „athugasemd-
ir“ Þ. Þ. liygðar og hvernig er mál-
flutningur hans um þetta atriði?
Þ. Þ. segir ennfremur um hand-
ritið í grein sinni: ..Ýmislegt var þar
vel og vingjarnlega sagt i garð Is-
lendinga, en mörgu var þar líka að
mínum dómi ábótavant og þurfti
mikillar lagfæringar við“. — Nú
hljóta menn að lita rvo á, að hann
sje að tala urh handritið fullgert, og
hafi sjeð það sem slíkt, þegar hann
tók afstöðu gegn þvi að 1000 eintök
yrðu keypt. en svo \ar ekki. Þ. Þ.
sá handriíiij í fyrsta og sífiasta sinn,
ffgár þaS var í uppkasti hjer i náv
s.l., en formleg beiðni um „styrk'
(eins og Þ. Þ. orðar það) það er
beiðni um kaup á 1000 eintökum,
kom ekki fyr en i maí s.l„ eða 6
mónuðum eftir að hann só uppkastið.
Mikið af þeim tíma vann höf. að
því að fullgera handritið, eftir að
hnfa meðtekið ýmsar leiðrjettingar og
heimildir fró þrem mönnum hjer
heima, sem fyrirfram höfðu lofað
að leiðrjetta það, sem þeim kvnni
að þykja ábótavant — hvað þeir og
gerðu af mikilli prýði. Allt þetta er
Þ. Þ. kunnugt um, þvi fyrir milli-
göngu eihs þessara manna sá hann
uppkastið. og með hinni „formlegu'*
beiðni til Þ. Þ. í maí — um 1000
eint. kaupin — fylgdi brjef frá þeim
manni í Bandaritjunum, er lesið
hafði handritið fullgert, og sem ó-
hætt má telja dómbærastan allra um
gildi þess til landkynningar. Brjel
þetta var eindregin meðmæli með
handritinu og hvatning til opinberra
aðíla að stuðla að útgáfu þess. Allt
þetta veit Þ. Þ. þegar hann tekur af-
stöðu til mlósins í mai s.l., og varla
hefir hann verið búinn að gleyma
þessu, þegar hann skrifar grein sína
17. ógúst, en lætur sjer þó sæma
að tala um handritið eins og hann
viti ekkert um það annað en það,
sem hann só það í uppkasti, i nóv. s.L
Svona mólfærsla gefur sjer nafnið
sjálf.
Skætingur Þ. Þ. til min fyrir
litil efköst í túristamólum, má
segja, að komi úr hörðustu átfc,
þvi lítið hefur hann gert fyrir rnig
í þeim mólum — stæði þó engum það
nær — og elski má hann gleyma að
ekki hefi jeg peninga eða skip af al-
mennu fje til að sýna kúnstir minar
með túrista eins og hann.
Ekki ætti Þ. Þ. að þurfa að leita
i graígötunv að túrista-bureau mín-
um, þvi jeg „aflýsti“ honum (vegna
gjaldeyrisskorts) í itarlegu samtali
við hann i nóv. s.l. — aftur ó móti
mundi það ltannske þvælast fyrir að
finna raunverulegar tekjur af túrist
braski hans sjálfs i sumar.
Sambond þau er Þ. Þ. telur sig
hafa í Ameriku með túrista afla'ði
hann sjer ekki fyr en mörgum rnán~
uSum eftir að jeg átti tal við han»
um þetta fyrst. Og lítinn slrilning
ber hann á þetta allt, ef hano hyggiæ
að þeir, sem þegar eru störfum blaðn-
ir, geti miklu afkastað i svo stórn
máli.
Með brjefaviðskiftum við Þ. Þ.
meðan jeg var fyrir vestan og siðaa
jeg kom heim, er honum kunnugt
um að jeg vann betur að þessu máli
en hann vill vera láta, og &ð jeg
er reiðubúinn að gefa nánari upp-
lýsingar um það mál allt, strax, sen»
hann vill vikja til hliðar persónuleg-
um sjónarmiðum, og ræða mólið me9
tilliti til hagsmuna þess sjálfs.
Reykjavík, 1. sept. 1048.
jóh. M. Kristjánsson.
MiEar blýnámur
firmasl í Grænlandi
Kaupmannahöfn ' gær.
Einkaskeyti til Mbl.
GRÆNLANDSLEIÐANGUR
Lauge Koehs fann í sumar þrjár
stórar blýnámur við Kong Os-
cars fjörð á Austur-Grænlandi.
Er áætlað, að í námum þessura
sje um ein milljón smalestir af
blýi og verðmæti þess nemi ura
500 milljónum króna.
Námurnar eru mjög aðgengi-
legar við ströndina.
Lauge Koch býst við að finna
fleiri málma í jörðu í Græn-
landi. >
Fundur þessara náma er tal-
in merkilegasti fundur í Græn-
landi siðan kryolit-námurnar
fundust á öldinni sem leið.
— Páll.
AVGLYSING
E ft GVLLS iGiLDt