Morgunblaðið - 17.02.1949, Blaðsíða 2

2
MORGLTiHLAÐlÐ
Fimmtudagur 17. febrúar 1949«
RÆÐA BJARNA BEINiEIMkTSSWVAR
Framh. af bls. 1
luifclu venjulegra ,að þeir rök-
ræddu málin við okkur. Menn-
íng 'þeirra og víðsýni varð að
f&ku'm svo mikil, að þeir tóku
|rök okkar gild, ljetu okkur fara
Okkar eigin ferða, án þess að til
l(H>kkrar valdbeitingar, af
ffi'urá hálfu. kærni.
Því tjáir ekki að neita. að á
rjffeím öidum, sem við vorum
•fcáðtr Dönum, lærðist okkur að
fcía 4 umheiminn sem útibú
■frk Kaupmannahöfn. — Menn
fijeidu ýmist. að Danmörk væri
uppspretta allra gæða, eða að
> i /ergi stafaði okkur hætta frá,
iienia þaðan. Einkanlega
bjeidu menn þó, og sýnast raun-
ar margir enn halda, að í öllum
:,l;ifturii okkar við aðrar þjóðir,
t.j áj. okkur að beita sömu að-
ferðurium og við Dani.
• Menn hegða sjer svo, sem
þe i t: haldi, að vegna þess að okk
uj tókst að lokum, að fá Dani
tii að láta undan kröfum okkar
um sjálfstæði þá sje það eitt
•nóg gagnvart öðrum, að bera
frattn kröfur. án þess að styrkja
bær með venjulegum ráðum í
viðskiftum þjóðanna.
Um Mutieysi er það sVo, aö
viijnn íii þess er ekki einn næg-
nr Góðum vilja verður einnig
.'tð fyigja ináttur, til að halda
hlutíeysinu uppi — tii þess að
verja það, ef á reynir, eða
siík ytri skilyrði, einkum hnatt-
•staða, að ekki þyki taka að
brjóía gegn því.
Ef aflið til varnar er ekki
fýrir hendi. hefur reynsian
.kent þjóðunum, að hlutleysið
stoðar þær lítt, ef voldugir ná-
grannar líta þær girndaraug-
um
FLeynsla Baltanna
Ealtr.esku þjóðirnar þrjár,
F-istar, Lettar og Lithauar. sem
• ■amtals voru um 6 miljónir
nanns, eða nær fimmtíu sinn-
um. rnannfleiri en Islendingar,
og allar höfðu nokkurn her,
vitdu allar vera hlutlausar. —
Þæt; höfðu og eða a. m. k. ein
beirra, trygt sig með griða-
-Sttmálum — eða ekkiárásar-
þsa mningum — við sinn volduga
nágranna. Rússland.
Þegar Ijóst þótti ,að til stór-
tíðmcfe mundi draga hjer í
‘álfu, og Vesturveldin leituðu.
;fyrri hluta árs 1939, samninga
við Rússland- um samtök á
móti yfirgangsstefnu Þýska-
lands, setti Rússland það skil-
yrði, að hlutleysi þessara
þriggja litlu ríkja yrði tryggt
cða gert raunverulegt. Þetta
átti að verða með ábyrgð
þeirra þriggja stórvelda, Rúss-
lands, Englands og Frakklands,
scm að þessum samningum
ntóðu.
Samkomulag náðist ekki um
þetta vegna þess, að þjóðirnar
þrjár, sem sagt var að tryggja
o_‘tti, óttuðust, að þá tryggingu
ætf.í að r.oía sem yfirvarp fyrir
eina áby rgðarþjóðina, til að her
tafca Iar.S þeirra. Þetta var ein
rnegin ástæðan til að samningar
Rússa og Vesturveldanna fóru
út um þúfur 1939.
Eftir að Rússar og Þjóð-
verjar höfðu svo samið sín á
milli á þessu sama ári, varð
og rauninsú, að baltnesku lönd-
iri þrjú vora knúð til að sam-
þykkja rússneskar herstöðvar í
löndum sínupi. að því er þá var
sagt. vegna þess að annars væri
yfirvofandi, að Englendingar
og Frakkar brvti . á þeim
hlutleysi þeirra, með því, í upp-
hafi ófriðarins, að ryðjast inn
um dönsku sundin og sigla eft-
ir endilöngu Eystrasalti, þar
sem Þjóðverjar höfðu þá öll
ráð.
Hvort sem Baltarnir hafa svo
mjög óttast þessa hættu eða
ekki. urðu þeir að una því, að
Rússar trygðu hlutleysi þeirra
með herstöðvum. og að nokkr-
um mánuðum liðnum voru lönd
in síðan beinlínis innlimuð í
hið mikla rússneska ríki.
Ótti baltnesku ríkjanna við
ábvrgð stórveldanna á hlut-
leysi þeirra. reyndist þessvegna
á rökum reistup, og þau höfðu
heldur ekki mátt til að verja
sig eitt og eitt gegn því stór-
veldanna, sem þau höfðu grun-
að um græsku. og því fór sem
fór.
Hlutleysis-ábyrgð
stórveldanna verri
en ekki
Önnur ríki í Evrópu. sem
vissu, að þau höfðu ekki mátt
til vamar. hafa þar á móti
trevst á og fengið ábyrgð stór-
veldanna á hlutleysi sínu.
Þessi rík eru Sviss, Belgía,
Luxemburg, Albanía og áður
fyrr Malta og Krakau.
Skömmu eftir að ábyrgðin
var gefin var Krakau innlim-
um af einu þeirra ríkja sem
ábyrgst hafði hlutleysi þess.
Malta er fyrir löngu orðin
hiuti af breska heimsveldinu.
Ítalía rjeðist á Albaníu þrátt
fyrir hlutleysis- og vináttu-
samninga.
Þýskaland hefur á okkar dög
um tvív’egis ráðist á Belgíu og
Luxemburg. í fyrra skiftið
þrátt fyrir ábyrgð sina á hlut-
leysi þeirra. Seinna skiftið þrátt
fyrir það, að hvorugt þessara
ríkja fekkst til að taka þátt í
samtökum á móti fyrirsjáan-
legri, yfirvofandi árás Þjóð-
verja, vegna eindregins vilja
þeirra til að hald-a hlutleysi
sínu í heiðri.
Hið eina af þeim löndum, er
hefur lýst ævarandi hlutleysi
og fengið það trygt af stórveld
unum og raunverulega hefur
tekist að halda sjer utan við
styrjaldir nú síðustu öldina, er
Svisslar.d. Enginn heilskygn
maður efast þó um, að hlutleys-
isyfirlýsing Sviss og ábyrgð
stórveldanna á henni hefur þar
litlu um ráðið. Það, sem bjarg-
að hefur. er, að Sviss hefur nú
ekki sömu hernaðarþýðingu og
áður, að landið er torsótt og að
Svisslendingar halda uppi ó-
trúlega miklum her. sjálfum
sjer til varnar. ef á þá yrði
ráðist.
Norðurlandaþjóðirnar
í síðustu styrjöld
Frændþjóðir okkar á Norður-
löndum höfðu að vísu engar,
lýst sig ævarandi hlutlausar nje
leitað ábvrgðar annara þjóða á
hlutleysi sínu. En allir vissu, að
þegar styrjöldin 1939 hófst,
vildu þær umfram alt vera hlut
lausar. Höfðu og sumar þeirra
áður gert griðasáttmála við
þá, sem ófriðlegast ljetu, og
þóttust með því tryggja fram-
tíð sína. í stríðsupphafi skorti
og ekki á yfirlýsingar og sam-
komur til að gera umheimin-
um ljóst, að þessar friðsömu
þjóðir vildu halda sjer utan við
átök stórveldanna. Enda höfðu
allar þessar þjóðir, Danir, Finn-
ar, Norðmenn og Svíar, tölu-
verðan herafla til að vernda
hlutleysi sitt, ef á mcti því
átti að brjóta. Skjólið af þessu
öllu varð þó mun minna, en
menn höfðu vænst.
Á Finnland var ráðist þrátt
fyrir hlutieysisvilja þess.
Danmörk var undirokuð,
þrátt fyrir griðasáttmála við Þjóð
vérja og einlægan vilja til hlut-
leysis.
Þjóðverjar hertóku og kúg-
uðu Noreg, þrátt fyrir það, þó
að norska stjórnin ætti í höggi
við Breta, til að halda uppi
hlutleys sínu gegn þeim.
Svíar sluppu einir, en því
rjeðu sömu orsakir og um Sviss
lendinga — hnattstaða landsins
og öflugur her tii varnar. —
Engu að síður urðu Svíar þó
mjög að hnika til hinum gömlu
hlutleysisreglum, og er eigi of-
sagt, að fyrri hluta stríðsins
urðu þeir nauðugir viljugir að
þola Þjóðverjum sumt. sem
ekki samrýmdist algeru hlut-
leysi, og síðari hluta stríðsins
þorðu þeir á sama veg að veita
Veturveldunum fyrirgreiðslu,
sem Þjóðverjar hefðu ekki sætt
slg við, ef þeir þá hefðu ekki
haft í öðru að snúast.
Hlutleysið verkar
eggjandi á árásarþjóðir
Reynsla þjóðanna hefur því
ótvírætt sannað, bæði fyrr og
síðar, að í hlutleysinu einu er
lítil stoð. Hitt er og fjarri, að
ábyrgð stórveldanna ó hlutleysi
smáríkja geri það tiruggara.
Það er yfirlýst stefna kom-
múnista hjer á landi, að þeir
vllja tryggja öryggi íslaiuls með
slíkri ábyrgð slórvelda á hlut-
leysi landsins.
En reynslan hefur kent öðr-
um, að þvílík ábyrgð hefur orð-
ið að yfirvarpi fyrir árásarstór-
veldi, til að ráðast á og leggja
undir sig þær litlu þjóðir, sem
á slíkan veg átti að tryggja.
Hlutleysið hefur þess vegna
— því miður — ekki megnað
að vernda þjóðirnar. heldur
verkað eggjandi á árásarþjóð-
irnar, og gert þeim hægara fyr-
ir, að gleýpa smáþjóðimar, eina
og eina í senn, þar sem eina
vonin til bjargar var sú. að allar
legðust á eitt með öðrum frelsis-
unnandi þjóðum. Heppileg
hnattstaða og áhættan við árás,
hefur verndað hlutleysi sumra
þjóða, en af því leiðir síður en
svo, að hlutleysið eitt v§iti þem
%
þjóðum vernd, sem hvorugs
þessa njóta.
Fjarlægðirnar hverfa
Þegar íslendingar gáfu yfir-
lýsingu sína um ævarandi hlut-
leysi 1918, var sumt af þessari
reynslu þegar fengin, og er hún
þó orðin margfalt ljósari nú en
þá, ekki síst, hver hætta fylgir
ábyrgð árásargjarnrar þjóðar á
hlutleysi smáþjóðar. En sem
betur fer hafa íslendingar ekki
leitað slíkrar ábyrgðar.
Eftir 1918 hefur orðið mikil
breyting á afstöðu íslands
sjálfs. Þá var landið úr leið í
hinum miklu herförum heims-
ins og að svo miklu leyti, sem
landið hafði hernaðarþýðingu,
var það undir ósýnilegri, en
mjög raunhæfri, vernd breska
flotans. Flugvjelarnar, kafbát-
arnir og aukinn hraði herskip-
anna hefur gerbreytt þessu.
Nú er ísland ekki lengur úr
leið heldur á leið á milli mestu
hervelda heimsins. Til íslands
er hægt að komast með flug-
vjelum á örfáum klukkustund-
um frá herstöðvum annarra
þjóða. Kafbátar geta komið að
landinu áður en menn vita og
herflotar geta siglt í mistri og
myrkri Norðurhafanna, án þess
að hin árvöku augu varðmanna
hafsins festi sjónir á þeim.
Allt þetta gerðu herfræðing-
ar sjer ljóst fyrir styrjöldina
1939. Af því spratt áhugi Þjóð-
verja fyrir flugferðum hjer á
landi. Þess vegna var kafbáta-
heimsóknin sumarið 1939.
Af þessum sökum voru þýsk-
ir sjóliðar í allra augsýn við
mælingar inni í sjálfri Reykja-
víkurhöfn nokkru áður en styrj
öldin braust út.
Bretar urðu fyrri til
Bretar skildu eðli þessara
breytinga ekki síður en Þjóð-
verjar. Þessvegna Ijetu þtir
þau boð berast til íslensku
stjórnarinnar haustið Í939, að
svo kynni að fara, að þeir
þyrftu að fá hernaðaraðstöðu á
Islandi.
íslendingar trúðu þá ennþá
á verndármátt hlutleysisins og
tók íslenska stjórnin því lítt
undir þessa orðsendingu Breta.
En eftir að Hitler hafði náð
fótfestu í Noregi þótti ýmsum
íslendingum sýnt, að nú væri
landi þeirra hætt.
í hinni nýju stríðssögu sinni
birtir Churchill fyrirmæli, er
hann gaf 28. apríl 1940 og
sagði, að hefjast ætti handa um
framkvæmd á strax þann sama
dag. Fyrirmælin eru á þessa
leið:
,,Vegna hinna slæmu frjetta
frá Færeyjum um land- og sjó-
flugvjelastöðvar þar og vegna
þess, að við verðum að gera
ráð fyrir, að Þjóðverjar nái
allri Noregsströnd, virðist óhjá
kvæmilegt, að við fáum á Ts-
landi stoðvar fyrir flugvjelar
okkar og til að láta skipin í
gæslu á Norðurhöfum fá elds-
neyti. Látið útbúa málið í hend-
ur utanríkisráðuneytinu. Því
fyrr, sem við'látum íslendinga
vita hvers við þörfnumst, því
betra“.
Hinn 10. maí 1940 komu Bret
ar síðan til Reykjavíkur og
brutu þar með á okkur hlut-
leysið. íslendingar mótmæltu
að vísu að formi til en hófnst
ekki handa um neinar varnir
svo sem skylda bar til, cf í fram
kvæmd átti að halda hlutleys-
inu í heiðri. Meginþorri íslend-
inga taldi það þá þcgar gæfu
og telur það enn, að Bretar urðu
fýrri til að koma, úr því að
landið var oi'ðið keppikefli í
stríði.
Hlutleysisyfirlýsingin
gagnslaus
En því tjáir ekki að neita, að
hertaka landsins sýndi, að hlut-
leysið var okkur einskis vert til
verndar strax í fyrsta skipti,
sem á það reyndi.
Jeg sagði áðan, að íslending-
um hefði borið að snúast tii
varnar, ef þeir hefðu viljað
halda hlutleysi sínu í heiðri,
Þetta má að vísu orða svo, erj
það eru innantóm orð. Því öll
vitum við, að varnargeta okk-<
ar var engin, og enginn ep
skyldugur að gera það, sem geg
samlega er ómögulegt.
En því greinilegra er, að hlu|
leysisyfirlýsingin er okkur?
gagnslaus, úr þvi okkui vantar^
svo gjörsamlega mátt til að
fylgja henni fram. Við lærðum
það og skjótt, á þessum örlaga-
ríku árum, að ekki tjáði að
treysta eingöngu á innantóman
rjettarreglur, sem við gátum
ekki haldið upp og aðrir viíttí
að vettugi.
Skipin vopnuð
Einhver guðsmannanna hefup
nýlega sagt, að íslenskum sy.rgj1
andi aðstandendum hafi þótti
það bót í máli, er sjómenn okk
ar voru drepnir á stríðsárunum,
að þeir fóru ekki á haf út til
að berjast, heldur einungis frið
samlegra erinda. Satt er það að
vísu, að enginn íslendingur vill
verða mannsbani vísvitandi,
hvorki í ófriði nje ella. Þó skul-
um við minnast þess, að bæðl
sjómennirnir og aðstandendur
þeirra kröfðust, að íslensku
skipin væru vopnuð, svo að sjó->
farendurnir væru ekki algjör-
íega varnarlausir gegn þessum
morðingjum hafsins, er þeirt
komu upp á yfirborðið. Me£I
þessu — sem þá þótti sjálf-
sagt, en sumir þykjast nú vi-lja
gleyma — sýndum við að við
vildum ekki una aðgerðarleys-
inu einu.
Sama veg var um stjórn rík-
isins. Hún taldi eftir öllum at-
vikum rjett, að hverfa frú
stcfnu aðgerðarleysins í utan-
ríkismálum og taka þar upp {
staðinn athafnasemi.
j
Ný utanríkisstefna
Þetta var gert með hervarn-
arsamningum við Bandaríkirí
sumarið 1941. Um þýðingu
þess samnings að þessu leytf
ræddi jeg nokkuð í ræðu minni
á Þingvöllum 18. júní 1943. seru
síðan var sjerprentuð, og tel
jeg rjett að lesa upp það. serrí
jeg sagði um þetta mál:
„Ný utanríkisstefna.
En hervarnasaitmingurinn
hafði einnig mikil áhrif að öðru1
leyti, og braut í bága við sam-
bandslögin enn frekar en áðurt
var á drepið. Með honum varð
gjörbreyting á utanríldsstefnu
íslands.
Þangað til höfðu íslend-
ingar stranglega fylgt þv|
fyrirmæli 19. greinar Sambands)
laganna, að ísland lýsti ævar-
andi hlutleysi sínu. Af þesouri
stefnu leiddi algjört athafna-
leysi í utanríkismálum, öðrum
en þeim, er varða verslun ogj
Framhald á LL, 2