Morgunblaðið - 18.11.1949, Qupperneq 6

6
MORGVNDLAÐIÐ
Föstudagur 18. nóv. 1949.
Sigurður Guðmundsson skóianieistari
ÖKKUR má virðast svo, að Sig-
ulrður Guðmundsson hefði að
réttu lagi átt að vera að byrja
nýtt æviskeið þessa heims, þeg-
ar hann féll frá eftir skammæ
veikindi aðfaranótt 10. nóvem-
bers síðastliðins. Hann hafði um
áramótin 1947—1948 látið af
skólameistaraembættinu vi.ð
Menntaskólann á Akureyri fyr-
ir aldurs sakir og þau hjónin
flutst hingað suður næsta vor.
Síðan höfðu þau búið til bráða-
birgða við mjög þröngvan og
ófullnægjandi húsakost, uns
þau festu kaup á góðri íbúð
fyrir fáum mánuðum og voru
að ljúka við að búa þar vistlega
um sig, þegar Sigurðar missti
við. Honum auðnaðist ekki að
fá að njóta þar ellidaga sinna
við ritstörf og önnur hugðar-
efni, eins og ætlunin hafði ver-
ið.
En raunar má þó segja, að
Sigurður hafi þegar að nokkru
verið kominn út fyrir takmörk
jarðneskrar tilveru sinnar, er
hann hafði slitið sig frá skólan-
um nyrðra, því að þar var ríki
hans af þessum heimi.
Sigurður var fæddur á Æsu-
stöðum í Langadal í Húna-
vatnssýslu 3. september 1878,
sonur hjónanna Guðmundar
Erlendssonar og Ingibjargar
Sigurðardóttur, er þar bjuggu
þá, en síðar í Mjóadal. Stúd-
entsprófi lauk Sigurður 1902,
en meistaraprófi í norrænum
fræðum frá Hafnarháskóla í
desember 1910. Síðan hóf hann
kennslustörf í Reykjavík, fyrst
sem stundakennari við Mennta-
skólann 1911—1920, en 1912
tók hann jaíníramt að kenna
við Kennaraskólann, í stað dr.
Björns Bjarnasonar frá Við-
firði, og var þar skipaður kenn-
ari 1917. Fór svo mikið orð af
kennslu- og stjórnarhæfileik-
um hans, að þegar skólameist-
araembættið við Gagnfræða-
skólann á Akureyri varð laust
við fráfall Stefáns Stefánsson-
ar 1921, var Sigurði veitt það
þá um sumarið. Á stjórnarár-
um hans efldist skólinn svo
mjög, að hann brautskráði
fyrstu stúdentana 1928 og varð
menntaskóli 1930. Á þeim rúmu
26 árum, sem Sigurður gegndi
skólameistaraembættinu, braut-
skráði hann h. u. b. 570 stúd-
enta og yfir hálft annað þúsund
gagnfræðinga, og nemenda-
fjöldinn hafði meira en þre-
, faldast frá fyrsta skólastjórnar-
ári hans til hins síðasta.
Árið 1915 gekk hann að eiga
Halldóru Ólafsdóttur prests frá
Kálfholti Finnssonar, sem lifir
mann sinn. Þau eiga 5 börn á
lífi: Ólaf, lækni á Akureyri,
Þórunni, gifta í Englandi, Ör-
lyg listmáiara, Guðmund Ingva
lögfræðing, fulltrúa hjá saka-
dómara, og Steingrím, kennara
i Reykjavík. Öll eru þau nú hér
við útför föður síns. Einn son
hafa þau hjón misst nokkurra
vikna gamlan, og átti hann að
heita Arnljótur.
Sigurður Guðmundsson tók
skjótt eftir heimkomu sína frá
námi að láta allmjög að sér
kveða sem rithöfundur, þótt
tímafrekar kennsluannir og síð-
ar umfangsmikil skólastjórn
hlytu að setja ritstörfum hans
miklar skorður, enda var hann ]
INNINGARORÐ
ritgerðirnar um einstök skáld 20 ár, svo að síst var kennslu-
sýna einmitt glöggskyggni hans efnið honum ókunnugt. En
á aðal og einkenni ólíkustu ‘ þetta sýnir eitt með öðru ein-
manna. En hann skrifaði um dæma alúð haps við störf sín
qjargs konar manngerðir og
fólk í margs konar stöðum, m.
a. stjórnmálamenn og lista-
menn, kennara og nemendur,
bændur, hefðarfrúr og ræst-
ingakonu menntaskólans.
Safn af skáldagreinum Sig-
og vöndugleik. Og hann gat
líka, þegar honum tókst upp,
gætt málfræðina því fjöri og
iífsmagni, að næst gekk töfr-
um — að ég segi ekki sjón-
hverfingum.
En það var í bókmennta-
urðar og mannlýsingum kom út: kennslunni, sem Sigurður naut
1946 og hét Heiðnar hugvekjur
og mannaminni. Þar kom og
sín í fyllsta mæli. Og hann er
einn þeirra örfáu íslensku-
fram það, sem fæstir vissu áð- kennara, sem sýnt hefur í verki,
ur, að Sigurður orti. Kvæði
hans munu vera fá, sum lipur
að kveðandi, fleiri stirðleg að
stíl, en öll vönduð og gagnhugs-
uð og á ýmsum skáldleg tök.
Þá eru ótaldar skólaræður
að hann kunni að greina á
milli málfræði- og bókmennta-
kennslu. Það hefði aldrei
hvarflað að honum að nota
Sólarljóð sem æfingafexta við
kennslubók í setningarfræði,
Sigurðar, sem margar birtust í i erfiljóðin um Odd Hjaltalín til
skólaskýrslum, þótt hinar muni , orðflokkagreiningar eða Ferða-
fleiri, sem aldrei voru prentað-
ar — og sumar e. t. v. aldrei
skrifaðar. En mikið safn þeirra
lok til að liðka nemendur í hljóð
breytingalögmálum. Fagrar
bókmenntir las hann með okk-
gaf Sigurður út á síðastliðnu I ur vegna listar þeirra og hugs-
aldrei tvískiptanna maður og
enn síður fenginn fyrir að kasta
höndum til þess, er gera skyldi.
En þrátt fyrir það, að ritstörf
hans voru að mestu hjástunda-
vinna, verður hann vafalaust að
teljast meðal merkustu íslensku
ritgerðahöfunda þessarar aldar.
Sigurði var örðugt um að
semja, og átti hann oft um það
tal við mig. En hann áleit, að
því meiri sem fyrirstaðan væri,
því máttugri yrði sá stíll, sem
megnaði að ryðja henni úr vegi.
Og skrif Sigurðar bera það með
sér, jafnt að orðfæri sem hugs-
un, að þau eru fram komin við
sterk átök.
Orðauðgin var mikil, en orð-
in stundum langsótt, og fóru
þar mjög saman fornyrði og ný-
myndanir Sigurðar sjálfs. Mun
hann vera einhver mesti ný-
yrðasmiður á þessari öld ásamt
Guðmundi Finnbogasyni. Skal
hér aðeins minnt á orðin andúð
(áður var þó til orðið samúð),
skaphöfn (karakter), geðflækja
(kompleks), sjálfhverfur (ego-
centriskur), róttækur (radikal)
og að brautskrá (nemendur úr
skóla; áður að útskrifa; en það
sagði Sigurður, að sér þætti
illt, ef nemendur þeir, sem frá
sér hyrfu, yrðu eins og útskrif-
að blað, þar sem engu yrði
stungið niður til viðbótar.)
Varla verður gripið svo niður
í grein eftir Sigurð, að ekki gæti
þar slíkrar orðsköpunar.
Orðskipanin var óhversdags-
leg, ekki síður en orðaforðinn,
og víða vikið nokkuð til forn-
sagnastíls. Hins vegar var þó
frásagnarháttur hans breiður og
umbúðamikill. Með þessu móti
varð stíll hans fremur óþjáll,
einkum er á leið, en jafnframt
sterkur, svipmikill og ákaflega
persónulegur. Segja má, að
hann hafi verið stórskorinn og
stórbrotinn, eins og Sigurður
var sjálfur að útliti og eðli. Fór
liann Sigurði vel, en miður
þeim, sem stældu hann, viljandi
eða óafvitandi.
Ritgerðaefni Sigurðar voru
aðallega þrenns konar.
Islenskar bókmenntir voru
eftirlætisviðfangsefni hans. Og
hann er einhver allra fyrsti
maðurinn, sem skrifaði hér um
fornsögur okkar sem fagrar
bókmenntir, listaverk. Ritgerð
eins og um Gunnar á Hlíðar-
enda í Skírni 1918 hlaut að
Ijúka upp fyrir öllum þorra les-
enda nýjum viðhorfum til ís-
lendingasagna, þótt ýmislegt í
greininni kunni að vera vafa-
samt. Skýlaust bókmenntasjón-
armið og listamat mótar og
Ágrip hans af forníslenskri bók-
menntasögu, ætlað framhalds-
skólum, sem fyrst var prentað
1915, aftur 1930, en Sigurður
var nú að búa bókina til þriðju
prentunar og vann að prófarka-
lestri hennar síðasta daginn,
sem hann lifði. En öllu meira
hafði hann ritað um höfuðskáld
19. og 20. aldar, allt frá Bjarna
Thorarensen til Davíðs Stefáns-
sonar, og er mikill fengur að
því flestu. T. 'a. m. hefur hann
skrifað bestu ritgerðina, sem til
er um list og skáldleg vinnu-
brögð Jóns Thoroddsens (í
Skírni 1919). Og fyrirlestrar
hans um Bjarna Thorarensen,
sem hann flutti við Háskóla ís-
lands í desember 1942 og prent-
aðir eru í 3. bindi Samtíðar og
sögu, verða ávallt ómetanleg
leiðsögn um ljóðheima Bjarna.
Mannaminni Sigurðar — eins
og raunar flestar ritsmíðar hans
— bera því órækt vitni, að það
var maðurinn, mannlegt eðli,
mannleg sál, sem var honum
mesta opinberun og merkileg-
asta ráðgáta lífsins. Hver ein»-
staklingur, sem hann kynntist,
varð honum viðfangsefni til
þrotlausrar íhugunar, verkefni
til úrlausnar. Mannaminnin og
ári undir heitinu Á sal. En ,.á
sal“, þ. e. í hátíðasal mennta-
skólans, voru ekki aðeins flutt-
ar skólasetninga- og skólaslita-
ræður, heldur voru nemendur
oft kvaddir þangað endranær
til að hlýða á ýmiss konar hug-
vekjur, áminningar eða hvatn-
ingar, heilræði og lífssannindi.
Efni þeirra er ekki auðtalið, því
að þar er vikið að mörgum
helstu vandamálum mannlegs
Jífs og víða komið við, en flest-
ar f jalla um uppeldis- og menn-
ingarmál á einn eða annan hátt.
Vafalaust hefur ýmislegt í þess-
um ræðum farið fyrir ofan garð
og neðan hjá okkur, sem á þær
hlýddum, því að margt er þar
djúptækara en svo, að meðtekið
verði til fulls af nemendum á
tvítugs aldri. Sigurður kom
einmitt ávallt fram við okkur
sem andlega fullveðja menn og
átti þar með drjúgan þátt í að
fleyta okkur fram á fullorðins-
árin. En aðalinntak og höfuð-
boðskapur skólaræðnanna duld-
ist engum: ræktun sannleiks-
ástar, hlutlægt mat viðfangs-
efna, efling ábyrgðarvitundar
og skylduræktar, þroskun sið-
gæðiskenndar og viljalífs, virð-
ing fyrir starfi sínu, fyrir sam-
vistarmönnum sínum, fyrir líf-
inu. Þetta voru þeir hyrning-
arsteinar, sem hann reisti á
skólastarf sitt.
Það var kennslan og skóla-
stjórnin, sem urðu aðallífsstarf ,in rammleik. Einu sinni gaf
Sigurðar.
I Sigurður sagði oft, að miklir
|kennarar væru jafnfágætir og
mikil skáld, hvorirtveggju væru
unar og minntist þá ekki á mál-
fræði nema í lífsnauðsyn, ef
hennar þurfti með til einhverr-
ar óhjákvæmilegrar skýringar.
Heilum vetri, í 5. bekk, varði
hann einvörðungu til bók-
menntalestrar með okkur og
mörgum tímum utan hans. Ég
ætla mér ekki þá dul að lýsa
þessum kennslustundum. Þær
voru ekki sem jafn straumur
eins og hjá mörgum öðrum
kennurum, þar sem nemendur
vita fyrir fram, með hvaða blæ
kennslan verður — og jafnvel,
hvað sagt verður. Þær gengu
nokkuð í bylgjum. Þar kom
skýrast fram skyldleiki kenn-
arans við skáldið. Bestu kennslu
stundir Sigurðar Guðmundsson-
ar voru einmitt með einkenn-
um innblástursins. Og honum
var lagin sú list að upptendra
aðra til slíkra hughrifa. Mönn-
um gaf sýnir inn í þá skáld-
heima, sem þeim höfðu áður
verið luktir, seidd var fram
„sálin í kvæðunum“, sem Sig-
urður kallaði svo, kveikja þeirra
og kjarni, menn urðu hluttak-
endur í innsæi skáldanna.
En Sigurður ól menn ekki að-
eins upp sem njótendur, heldur
einnig sem gerendur. Hann fól
nemendum sínum á hendur
verkefni, sem kröfðust sjálf-
stæðs starfs. Þannig reyndi
hann að vekja viðleitnina til að
brjóta efnin til mergjar af eig-
1 gæddir sérstakri náðargáfu.
Þetta er vafalaust rétt. Ég held
jafnvel, að ég hafi kynnst fleiri
mönnum gæddum skáldgáfu en
kennaragáfu. Og ég tel mig að-
| eins hafa kynnst einum kenn-
ara jafnmiklum Sigurði, en
engum meiri.
j Sigurður var þó cngvan veg-
inn fæddur kennari í þeim
skilningi, að honum væri
I kennslan erfiðislaus. Ég held
(reyndar, að enginn kenni vel
án fyrirhafnar. Einkum var
málfræðikennslan honum ekki
þrautalaus. Ég man ekki betur
en hann segði mér, að undir
hverja kennslustund í 6. bekk
byggi hann sig í 2 tíma, og
. hafði hann þá kennt íslensku í
hann okkur t. a. m. sitt efnið
hverju úr Njálu og sum ekkert
smáræði. Eftirtekjan hefur víst
ekki orðið mikil að fræðimanna-
dómi, sem ekki var von, enda
ekki til þess ætlast. En slíkt
sem þetta var athyglisæfing, og
hér urðum við að reyna að
standa á eigin fótum. Stílsefni
Sigurðar mörg voru annars
heimspekileg og raunar oft svo
þung, að varla var við því að
búast, að við þau yrði ráðið og
þeim gerð viðhlítandi skil. En
þau kröfðust íhugunar, bein-
línis neyddu menn til að hugsa.
Það má vera, að einhverjir
aðrir kennarar hafi náð meira
árangri í greinarmerkja- og
stafsetningarkennslu og öðru
því, sem Sigurður kallaði
„nauðsynlegt böl“ í íslensku-
kennslu. En hann veitti okkur
Framhald á bls. ?t