Morgunblaðið - 13.04.1950, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 13. apríl 1950
MORGUXBLAÐIÐ
Sigurður Pjetursson: iíltlllplÁ p'f
Jorðvegsgerlar þýðingarmiklir fyrir ræktunina
ALLIR þekkja grænu blettina
við beitarhús og eyðibýli, sem
haldast áratugum saman. þó
þar sje aldrei borið á. Tún
hinna fornu Grænlendinga sjást
enn langar leiðir, í hlíðum
grænlenskra fjalla. Gerlagróð-
ur, sem eitt sinn hefir komist
þar í jörð, hlýtur að valda því,
að frjósemi er þar meiri en í
umhverfinu. Fyrir nokkru fór
jeg fram á það við Sigurð Pjet-
ursson, gerlafræðing, að hann
skrilaði grein um jarðvegsgerla.
Grein hans birtist hjer.
V. St.
Rannsóknir skammf
á veg komnar
RITSTJÓRI þessa blaðs hefir
farið þess á leit við mig, að jeg
skýrði hjer frá því, sem mjer
væri kunnugt um gerlagróður
í íslenskum jarðvegi. Það skal
strax tekið fram að jeg hefi
ekki af miklu að taka í þessum
efnum, því að þekking bæði
mín og annarra á íslenskum
jarðvegsgerlum er næsta lítil.
Um jarðvegsgerla almennt er
aftur á móti talsvert vitað, og
er hægt að heimfæra margt af
því upp á íslenska staðhætti.
Jarðvegsgerlafræðin, sem fræði
grein, er aðeins fárra áratuga
gömul, en hún hefir þegar skil-
að miklum hagnýtum árangri,
einkum í sambandi við ræktun
belgjurtanna.
Ennþá er gerlagróður í ís-
lenskum jarðvegi mjög litið eða
nær ekkert rannsakaður. Hjer
á landi, sem annarsstaðar, er
jafnan látið nægja að efna-
greina jarðveginn, því að enn-
þá kunna menn betur að meta
ástand og hæfni jarðvegsins
eftir efnagreiningu en gerla-
greiningu. ítarlegar gerlagrein
ingar á jarðvegssýnishornum
eru því yfirleitt sjaldan fram-
kvæmdar, nema þegar um sjálf
stæðar vísindalegar rannsóknir
á slíkum hlutum er að ræða.
Gerlarannsókn á jarðvegi get-
ur þó tvímælalaust altaf gefið
mikilsverðar upplýsingar til
viðbótar efnagreiningunni.
Gerlar undirstaða
jarðræktar
Það má segja, að gerlarnir
sjeu undirstaða allrar jarðrækt
ar, eða öllu heldur ómissandi
hlekkir í þeirri keðju orsaka
og afleiðinga, sem heldur lífinu
við hjer á jörðu. Efnabreyting-
arnar í jarðveginum orsakast
að miklu leyti af gerlum og
sveppum. Allskonar lífræn efni,
sem byggð eru upp í líkömum
plantna og dýra, hverfa fyrr
eða síðar aftur til jarðarinnar,
leysast þar upp eða rotna fyrir
tilverknað gerlanna og verða
þannig á nýjan leik tiltækileg
næring fyrir plönturnar. Önnur
mjög þýðingarmikil starfsemi
jarðvegsgerla er binding köfn-
unarefnis úr loftinu, og verður
komið að henni síðar.
Mikil fjölbreyfni
Þar sem hin rotnandi efni,
sem í jarðveginn berast, eru
mjög margskonar og gerlateg-
undirnar oft talsvert sjerhæf-
r
Leiðbeíningar Olafs Jónssonar komi að notum
ar, þannig að ein tegund lifir
á þessu og önnur á hinu, þá er
skiljanlegt að fjölbreytnin í
gerlagróðri jarðvegsins geti
orðið mjög mikil. Það væri því
mjög mikið og vandasamt verk
að hreinrækta og ákveða allar
þær gerlategundir, sem eru
starfandi í einu jarðvegssýnis-
horni. í stað þess að gerlagreina
sýnishornið er því oft farið
þannig að, að mælt er magn og
afkastageta vissra gerlaflokka
í heild, t. d. með þvi að bland-
að er í sýnishornið ákveðnum
efnum og fylgst með því,
hversu fljótt þau umbreytast
eða hverfa-
Mikill gerlagróður í
frjósömum jarðvegi
Yfirleitt fer það saman, að
jarðvegur sje frjósamur og í
honum sje mikill gerlagróður.
í góðri gróðurmold er algengt
að finna um 100 miljónir gerla
í hverju einu grammi. í sýnis-
hornum af mold úr gömlu,
sæmilega vel ræktuðu íslensku
túni, sem jeg hefi rannsakað,
reyndist gerlafjöldinn vera 3—
20 miljónir pr. 1. g. Var það í
lok ágústmánaðar, en auðvit-
að fer gerlagróður jarðvegsins
mjög eítir árstíðum.
Gerlasnauður jarðvegur er
ekki frjósamur. í súrum og
mjög votum jarðvegi er lítið af
gerlum. Því er það að jurtaleif-
ar geymast svo vel í sumum
mýrum og mynda þar svörð
eða mó. Við framræslu á slíku
landi örvast starfsemi gerlanna
í moldinni, einkum þó ef lika
er borið á kalk til að eyða sýr-
unni.
J arðvegsgerlar
í nýræktina
Aðalviðfangsefnið við ný-
rækt er að koma af stað sem
yfirgripsmestum efnaskiptum í
jarðveginum með hjálp jarð-
vegsgerlanna. Bestu ráðin til
þess eru, auk framræslunnar,
að losa vel jarðveginn og bera
í hann húsdýraáburð eða önn-
ur rotnandi efni. Þegar efna-
skiptin eru komin af stað er
hægara að halda þeim við. Því
meiri jurtagróður, því meira
berst að jafnaði af úrgangs-
efnum niður í moldina. Við
það vex gerlagróðurinn, rotn-
un og köfnunarefnisbinding
örvast og því meiri næring
verður handa jurtunum. Frjó-
semi helst jafnan lengi í jarð-
vegi, ef hún er eitt sinn hafin
og ekki er flutt of mikið í burtu
af uppskerunni. Blettir, sem
leitt sinn hafa verið ræktaðir,
en síðan látnir afskiptalausir,
halda oft frjósemj sinni ára-
tugum saman. Má sjá merki
þess i túnum og við fjárhús á
gömlum eyðijörðum.
Tvennskonar
köfnunarefnisgerlar
Köfnunarefnisgerlar í jarð-
isáburð. Um aðrar belgjurtir,,
eins og t. d. ertur og flækju,
hefir það komið í ljós, að ágætt
er að rækta þær með höfrum
sem grænfóður.
. Þó að merkilegt megi virðast,
þá er eins og hin dýrmæta
reynsla tilraunastöðvanna í
þessum efnum sje ekki hagnýtt
Sigurður Pjetursson.
vegi eru aðallega tvennskonar.
Annarsvegar þeir köfnunarefn-
isgerlar, sem lifa og starfa í
sjálfum jarðveginum, og hins-
vegar þeir köfnunarefnisgerl-
ar, sem að vísu geta lifað í jarð-
veginum, en starfa aðeins að
vinnslu köfnunarefnis í sam-
vinnu við æðri plöntur, þannig
að gerlarnir lifa á meðan í
hnúðum á rótum plantnanna-
Gerlar af fyrrnefnda flokknum
munu vera í flestum jarðvegi,
en fjöldi þeirra og starfsemi fer
mjög eftir kringumstæðunum.
Þeir þekktustu af þeim eru af
áettkvíslinni Azotobacter, og
finnast þeir víðast hvar í rækt-
aðri jörð. Hefir starfsemi þeirra
mjög mikla þýðingu fyrir jurta
gróðurinn. Sjerstakar ráðstaf-
anir, til þess að auka starfsemi
þessara gerla, eru sjaldan gerð-
ar. Hinar almennu ræktunarað-
gerðir eru jafnan það hentug-
asta, sem gert verður þeim til
vaxtar og viðgangs.
m
Belgjurtir bæta jarðvesjnn
Ráðstafanir til hagnýtingar
köfnunarefnisbindandi gerla
við ræktun belgjurta eru mjög
víða gerðar. Helstu fóður-jurt-
irnar, sem ræktaðar eru á
þennan hátt, eru smári, lúzern-
ur (alfalfa), ertur, flækja og
lúpínur. Er það algengast nú
orðið, að fræ af þessum jurt-
um sje smitað með viðeigandi
rótarhnúðagerlum um leið og
sáning fer fram, til þess að
tryggja plöntunum þann mögu-
leika, að geta hagnýtt hið ó-
bundna köfnunarefni loftsins.
Er með þessu sparaður hinn
mjög eftirsótti og dýri köfnun-
arefnisáburður.
Tilraunir
Ólafs Jónssonar
Hjer á landi hafa verið gerð-
ar allrækilegar tilraunir með
ræktun belgjurta, einkum þó
smára, en hvítsmárinn er sú
belgplöntutegund. sem hentug-
ust er hjer til ræktunar í var-
anlegu graslendi. Hafa tilraun-
ir Ólafs Jónssonar í Ræktunar-
stöð Norðurlands sýnt og sann-
að að hægt er að rækta hjer
hvítsmára með ágætum árangri
og spara stórlega köfnunarefn-
af bændum. Ekki er það þó af
því, að niðurstöður tilraun-
anna sjeu ekki birtar. Ólafur
Jónsson skrifaði t. d. ítarlega1
I
greinargerð um sinar tilraunir,
og gaf þær út í bók, sem ekki
er stærri en svo, að gllir bænd- j
ur munu geta leyft sjer að (
kaupa hana. (Belgjurtir, Akur-j
eyri 1939). En það er eins og
fræðilegar greinar, sem skrif-
aðar eru blátt áfram og æsinga-
laust, veki ekki eftirtekt. —
Þeim hættir við að hverfa í
hinu stjórnmálalega og óraun-
sæislega moldviðri, sem þyrlað
er upp í áróðursskyni. En nú
er lögð meiri áhersla á barátt-
una á milli stjetta þjóðfjelags-
ins, en baráttuna við að efla
verðmæta handa þjóðinni úr
skauti náttúrunnar.
Rannsóknarför
um Suðvesturland
Síðastliðið sumar fór jeg
víðsvegar um suðvesturland og
athugaði smára bæði í útjörð,
í gömlum túnum og í nýrækt.
Var einkum gætt að rótarhnúð-
um smárans, fjölda þeirra,
stærð og lit, og borið saman við
þroska plantnanna. Tekin voru
mörg sýnishorn af rótarhnúð-
um og hreinræktaðir úr þeim
nokkrir gerlastofnar til nánari
rannsókna. Þær rannsóknir eru
önnur saga, sem bíður betri
tíma.
Hvítsmári fannst víða í
óræktaðri jörð, einkum í hörðu
eða dálítið sendnu valllendi. Er
hann þar altaf lágvaxinn, enda
mikið bitinn. Allsstaðar reynd-
ist hann bera rótarhnúða, en
þeir voru sumstaðar mjög
smáir og grænir að lit, enda
þótt komið væri fram í ágúst
og september. Á nokkrum stöð-
um, þar sem jarðvegur var góð-
ur voru rótarhnúðarnir fleiri
og stærri og ofurlítið rauðleit-
ir, en það er jafnan talið merki
þess, að gerlarnir í þeim sjeu
starfandi. Sjex-staklega athygli
vakti hin mikla útbreiðsla
smárans á aurunum, norðvest-
ur af Stóra-Dímon vestan
Markarfljóts. Var þarna í gras-
sverðinum 2—3 cm. þykkt vik-
urlag frá síðasta Heklugosi og
þunnt jarðvegslag ofaná. Þarna
óx samt hvítsmári ágætlega og
hafði mikla rótarhnúða.
Köfnunarefnisáburðurinn
hnekkir smáranum
í gömlum túnum eru allvíða
blettir af hvítsmára og reynd-
ist hann þar allsstaðar bera vel
þroskaða í'ótarhnúða. Nokkrir
bændur íjetu í ljósi þá skoðun
að smárinn hefði heldur minnk-
að, en enginn gat bent á að
hann hefði breiðst út. Er þett a
vafalaust að kenna notkun til-
búins köfnunarefnisáburðat.
Það kom greinilega í Ijós, a)
smárinn á víða í mjög miklurr
ei'fiðleikum í samkeppni vi)
grasið, sem vex honum yfir
höfuð, þar sem borið er »
venjulegt magn af saltpjetri.
Smárinn er miklu lágvaxnari en
grasið, svo að ef smáraplönt-
urnar eru gisnar og mikið ; ■'
grasi á milli þeirra, verður
grasið algerlega yfirsterkara,
það skyggir á smárann, sern
verður kyrkingslegur og van-
þroska. Væri ekki borinn þarn \
á köfnunarefnisáburður, munoi
draga úr vexti grassins, þa:J
yrði lágvaxnara, en smárinn,
sem fær sitt köfnunarefni úr
rótarhnúðunum, stæði betur a'd
vígi, hann mundi vaxa o.'
breiða úr sjer. Þar sem smár-
inn hefir náð svo miklum þjett-
leika. að aðeins lítið eitt e:f
grasi vex innan um hann, þar
heldur hann velli árum saman,
enda þótt eitthvað sje borið \
af köfnunarefnisáburði. Myntí-
ast þar hinir vel þekktu smára-
blettir í túnunum. Einstak \
strjálar smáraplöntur fara aft-
ur á móti í kaf og verða unöir
í samkeppninni. Gras á túnurv
er jafnan miklu lágvaxnara í
seinni slætti en þeim fyrri, o.>;
smárinn þá að sama skapi
meira áberandi.
Ef athugaður er gamai I
smárablettur í túni, keraur i
ljós að smáraplönturnar em
tengdar margar saman met'i
renglum, þ. e. plöntur, sem i
fljótu bragði virðast vaxa ein-
ar sjer, eru aðeins hluti a?
miklu stærri plöntu. Út fm
einni smáraplöntu vaxa skriðul-
ar renglur rjett undir yfirborði
jarðvegsins, en upp af þeina
vaxa svo nýjar plöntur. Þann-
ig breiðist. smárin út, og blett-
urinn stækkar smátt og smátt
ef sterkari gróður, t. d. þjett-
vaxið gras er ekki í veginum.
Það mun vera sjaldgæft acl
smái'i beri fullþroskað fræ hjer
á landi og breiðist út á þann
hátt. í sumar fann jeg hjer t.d.
hvergi smára, sem bar fræ.
Smárinn þarf að
vera í nýræktinni
Það, sem sjerstaklega vakli
fyrir mjer, þegar jeg fór að at-
huga smárann í sumar, var að
forvitnast um, hvernig honunx
hefði reitt af í nýræktuðum
túnum, en eins og kunnugt er,
þá hefir verið algengt að setja
hjer ofurlítið af smárafræi í
grasfræblöndurnar. Þessi. í-
blöndun smárafræs mun þó
hafa fallið niður nokkur striðs-
árin. Það kom mjög greinilega
í ljós á þeim stöðum, sem jeg
athugaði, að mestur smáragróð.-;.
ur var í sáðsljettunum frá ár-
unum 1938—1939. í -þessurjjX
sáðsljettum, sem nú ypru 10—f
11 ára gamlar, voru sumsstaðe.r
fallegir smárablettir, og höfðu
plönturnar vel þroskaða rótar-
Framh. á bls. 12.