Morgunblaðið - 18.11.1952, Side 6

6
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 18. nóv. 1952
Kristján Albertson:
*
I
LEIKH
í.
ÞETTA æfintýri átti ég þá eftir,
eitt hið mesta, sem fyrir mig hef-
ur komið, — að sveigja eitt kvöld
í bílaþvögunni upp að stóru, veg-
legu leikhúsi í Reykjavík, Þjóð-
leikhúsi Islendinga; berast með
straumnum af samkvæmisklæddu
fólki upp hinar breiðu hallar-
tröppur, inn í salarkynni, sem
fremur minna á heimsborg en
strandbæ við yztu höf. — Þetta
áttum við eftir, sem vorum að
byrja að horfa á heiminn upp úr
aldamótum, í kálgarðabæ með
stakkstæðum, þar sem erlendur
fáni biakti yfir bárujárnsbyggð-
inni milli bryggjuhúsa og Tjarn-
ar.
Skuggar tveggja styrjalda hvíla
yfir meginlandi Evrópu. Glæsi-
bragur og lífsþróttur borganna er
ekki hinn sami og áður, yndis-
leiki og menning líkt og á undan-
haldi, lífið orðið harðara, örð-
ugra, fátæklegra. Ég kom til
Hafnar í sumar. Hljómleikasalur-
inn í Tivoli, þar sem ég hafði
setið á sumarkvöldum minna
stúdentsára, var horfinn, skran-
búðir og spilavíti á rústum hans,
mikill hluti hins gamla skemmti-
garðs orðinn að öðrum Dýragarðs
bakka.
London erfiðar og ber sína
harma í hljóði, en man betri
daga. Jafnvel París brosir ekki
lengur sínu gamla, fjörmikla, á-
hyggjulausa og blóðheita brosi,
einhvér þreyta hefur sezt að í
hjarta hinnar miklu kraftþjóðar.
Borgir Þýzkalands eru enn að
miklu leyti í rústum; og helm-
ingurinn á hraðri leið austur í
kommúnistískan ömurleika, bráð
um orðinn að þorpum í Galizíu.
í allri álfunni er hinn litli höf-
uðstaður íslands kannske eini
Ijósi blettur stórra og geystra
framfara, þar sem allt hefur á
siðasta mannsaldri tekið stakka-
skiptum til meiri menningar-
brags (þó að hér og þar blasi við
ryðgað bárujárn, sem þarf nauð-
synlega að mála, fremur í dag en
á morgun).
Bærinn hefur vaxið ört í allar
áttir að nýjum hverfum vand-
aðra húsa, og hinar miklu fram-
farir í blómarækt og trjárækt
gert ásýnd hans bjartari, yndis-
legri — það er líkt og Reykjavík
hafi þokazt nokkur breiddarstig
til suðurs. Þetta er ekki lengur
bærinn, þar sem ég ólst upp, hef
ég hlotið að segja við siálfan mig
á göngum mínum um Reykjavík
í sumar, jafnvel um gamlar götur
eins og Suðurgötuna, þar sem
spor minnar æsku lágu. Þá voru
þar grasblettir og kálgarðar við
húsin, ekki önnur tré en nokkrir
lágir rifsberjarunnar. Kartöflu-
garðabærinn hefur breytzt í trjá-
garðrborg. Og svipaðar framfar-
ir hafa orðið um allar sveitir
landsins. Hinir lágu, dimmu torf-
bærir, sem maður sér eftir. eins
og gamalli flík, sem manni þykir
vænt úm, en verður að leggja
niður. — þeir hafa þokað fyrir
hollari og reisulegri húsakynn-
um, með fána á bust og trjám
kringum hlaðið.
Hvergi finnst manni þó stökk-
breytingin til stærri og betri
tíma hafa orðið furðulegri en
þegar m=ður fvrsta sinn kemur í
leikhús þjóðarinnar.
2
Vel fer á að byrja með að
heilsa upp á Indriða Einarsson,
þar sem mynd hans gnæfir líkt
qg í forsetasæti x skáldasal leik-
Íússins. Ertu nú ánægður, gamli
eiðursmaður?
: Þegar ég var að stálpast voru
^msir kallaðir vitrir, til aðgrein-
Jngar frá draumamönnum og
skýjaglópum. Indriði Einarsson
vartæpast talinn beinlínis vitur,
hinn léttstigi, síungi vinur
menntagyðjanna, sem gekk í
ljósu vesti hvernig sem viðraði,
af tómri bjartsýni; sagði að
Reykjavík myndi þá og þegar
verða fimmtíu þúsunda borg, og
heimtaði að reist yrði stórt Þjóð-
leikhús. Vitrir menn hristu höf-
uðið — hann Indriði ....
Hugsjónamenn fara ósjaldan í
taugarnar á vitrum mönnum, af
því að það sem þeir vilja er nær
aldrei sprottið upp af blákaldri
skynsemi einni saman. Hins veg-
ar hafa þeir oft, öðrum fremur,
líkt og haft veður af því sem
framundan var, og enda þá með
að gera hinum grandvörustu
mönnum þar.n grikk, að hafa
haft algerlega rétt fyrir sér. Að-
eins fám árum eítir að leik-
húsið tók til starfa löggðu örlögin
blessun sína yfir spár og drauma
Indriða Einarssonar með því að
gera Reykjavík að sextíu þús-
unda borg.
Hann hafði ekki haft pólitísk
völd til þess að hrinda hugmynd
hinni í framkvæmd. Það vildi svo
til að fyrsta kvöld rnitt í leikhús-
inu sat á bekknum fyrir framan
mig sá maður, sem fyrstur
tryggði rnálinu fylgi og fram-
kvæmd á Alþingi, Jónas Jónsson.
Ég hlaut að hugsa til þess að án
hars aðgerða hefðum við orðið
að bíða eftir Þjóðleikhúsinu —
hver veit hvað lengi.
Á þessu hausti hafði ég ekki
séð leikið á Islandi í 17 ár. Það
má því ef til vill ætla að ég hafi
setið þar með gestsins glöggu
heyrn. Engin spurning var mér
ofar í huga, áður en tjaldið fór
upp, en sú, hvernig talað væri af
leiksviði landsins; hvernig íslenzk
an hljómaði út í hinn stóra sal,
og þar með hvað leikhúsið megn-
aði sem musteri orðsins.
Leikhúsið er myndir og hreyf-
ing, gervi, svipbrigði, þögull leik-
ur, en þó fyrst og fremst list hins
lifandi orðs. Þó að leiklistin sjálf
geri ekki upp á milli sinna ýmsu
möguleika til tjáningar og áhrifa,
og leikarinn segi oft meira með
þögn eða tilliti, en virðast má að
nokkur orð fái sagt, þá er hið
talaða orð samt kjarni hvers
dramatísks verks, á það treystir
skáldið og mest þegar andi þess
ílýgur hæst og ristir dýpst. Auk
þess hefur leikhúsið þá sérstöku
skyldu við sína þjóðtungu að
vera fremst í fararbroddi . um
mennilegan og göíugan framburð
málsins.
En í þessu efni hlýtur leiklist
hverrar þjóðar að vera fálmandi
fyrsta kastið, ekki sízt þjóðar
með nýtilkomna bæjarmenningu;
og þó sérstaklega í meðferð
þeirra leikja, sem að stil eru
fjærst daglegu tali. Leikhúsin
verða í vissum skilningi að skapa
Styíta Indriða Einarssonar í
Þjóðleiklxúsinu.
nýjan talanda (diktion). Ef við
förum að tala í daglegu lífi eins
og gera verður á leiksviði, þá
verður þao broslegt — „leikara-
legt“. Og ef leikararnir ekki tala
óherzlumeira og sítilbreytilegar
en gert er í daglegu lífi, þá verð-
ur úr því bragðlaus leikur —
líkt og vanti vind í seglin.
I Guðlaugur Rósinkranz,
þjóðleikhússtjóri.
Leikhúsin verða að skapa hinn
sérstaka talanda leiksviðsins, sem
er hin náttúrlega rödd lífsins, I
varðveizla á sönnum, eðlilegum I
málhreim — en þó jafnframt'
merkingarmeiri, bersögulli og
blæríkari en talandi daglegs
lífs. Og eins og málaralistin kepp
ir að sterkustu áhrifum, sem hægt
er að seiða fram með litum, án
þess að hirða um hvort þessir
litir eru til í umhverfi okkar,
eins lýsir leiklistin því sem í
rnanninum býr með hljómi orðs-
ins sem lifnar á tungu hans — og
nær stundum sínum kynlegustu
Þjóðleikhúsið
áhrifum í talanda, sem ekkí er af
heimi hversdagsleikans.
í þessum efnum verður hver
þjóð að byggja frá grunni og
læra nálega allt af sjálfri sér.
Hin skapandi gáfa leikarans vrk-
ir út frá rödd fólksins, og lyftir
henni upp til listrænnar, það er
að segja sterkari og göfugri tján-
ixigar. En á þessari leið eru marg-
ar hættur, sérstaklega í byrjun.
Ekkert er fjær mér en að vilja
kasta rýrð á frumherja íslenzkrar
leiklistar, sem margir höfðu mikl
ar gáfur og unnu list sinni ómet-
anlegt starf. En allir, sem muna
leiklist okkar nokkra áratugi aft-
ur í tímann, vita hve talanda,
jafnvel beztu leikara, var oft á-
bótavant; hve erfitt margir áttu
með að varast margskonar óeðli-
legan són, ýmist of tilfinninga-
saman, eða fullhátíðlegan, eða
teprulegan; són, sem stundum var
líkt og utan og oían við eðlilegan
málhreim, án þess þó að öðlast
neina listræna merkingu; són,
sem var tilgerð, fálm, leit að ein-
hverju, sem ekk-i tókst að finna,
og myndi láta enn undarlegar í
eyrum nú, en á þessum frum-
vaxtarárum nýrrar listar. íslenzk
leiklist var að prófa sig áfram, í
litlum byrjandi bæ. En leiklistin
er framar öðrum listum afkvæmi
fjölmennra borga, þar sem fólkið
verður frjálslegra og fágaðra í
framgöngu og tali, en jafnan vill
verða í fámenninu, lífið örara,
margháttaðra, og þar með tján-
ing þess í svip og orðum.
Það, sem meir en allt annað
gladdi mig í leikhúsi landsins, og
það, sem kemur mér til að skrifa
þessa grein, er hin mikla almenna
framför, sem orðið hefur á Is-
landi á síðustu tveim áratugum
í listinni að tala af leiksviði, jafnt
hjá hinni eldri sem yngri kyn-
slóð leikara. Undirstaða stórrar
leikmenningar er íengin. Fram-
burður málsins er eins og íslenzk-
unni sæmir, áheyrilegur og skír,
en talandi eðlilegur og lifandi —
laus við hjáróma són og tilgerð-
arlegan hreim.
Og þó er hægt að gera betur,
og betur mun verða gei’t, af þeirri
kynslóð, sem nú lifir, og þeim,
sem koma. Islendingar eiga al-
mennt eftir að tala miklu fegur
en þeir gera á okkar dögum.
Yfir máiróm margra íslendinga
er líkt og liggi lágur himinn, eitt-
hvað, sem bælir hljóminn, heldur
honum niori; og stundum eins og
þungt loft í nefgöngunum, leyfar
af gömlum moldarhúsa-mál-
hreim, ásamt uppburðarleysi hins
niðurnídda manns. Einhvers slíks
gætir enn lítiliega jafnvel í mæli
sumra leikara.
Þegar við lesum fornar sögur
og forn kvæði þá finr.st okkur að
feður vorir hljóti að hafa talað ís-
lenzkuna með sterkara og tígu-
legra hljómi en gert er nú á dög- (
um. Vafalaust hafa þeir átt gaml-
ar framsagnarhefðir, og þær
hafa verið fyrsti vísir til íslenzkr-
ar leiklistar. Egill Skallagríms-
son gekk fyrir Eirík blóðöx til að
flytja honum Höíuðlausn, „ok
hóf upp lcvæðit ok kvað hátt ok
fékk þegar hljóð“, segir sagcn.
Og þegar lokið var drápunni
mælti konungur; „Besta er kvæð- '
it fram flutt“. Áf þessari frásögn
og öðrum sést hve feður okkar
unnu snjöllum og skörulegum
flutningi, — hljómandi máli.
Enda var list drápunnar fyrst og
fremst fólgin í því að fá málið til
að hljóma; gera sjálfan hljóm
tungunnar að hásöng hetjudáð-
ar og hreysti Æins og hún birtist
í gný bardagans.
Ómlist drápunnar og sá flutn-
ingur, sem hún heimtar, hin
skíra, nákvæma, harða, fast-
mælta framsögn, sem dróttkveð-
ir.n háttur krefst, hvorttveggja
hlýtur að vera beint framhald af
hárri almennri menning í fram-
burði hins talaða orðs í daglegu
lífi. Enda heyrum við í samtölum
íslendingasagna sterkari hljóm
og veglegri málhreim en tiðkast
á okkar dögum.
Hver kynslóð hlýtur að tala með
sinum hætti, og eins og henni er
eðlilegast. Öll bein stæling á forn-
um framburði og talanda myndi
aðeins leiða til tilgerðarlegrar
eftirhermu. Eina undantekning,
! sem ég veitj er Bénedikt Sveins-
son, yngri, sem getur mælt svo
fallega og eðlilega á forna tungu,
að maður skyldi halda að hann
hefði verið í fóstri hjá hofundi
Eglu; enda mun svo verið hafa.
En hið mikla bil, sem hefur
myndazt á niðurníðsluöldunum
milli forns talanda og nýrri tíma
málhreims á eftir að minnka. Við
cigum eftir að tala mennilegar
og snjallar en nú er gert — nær
hinum stóra stíl í raddhljómi og
mælanda þess íslendings, sem
fegurst hefur talað á þessari öld,
Einars Benediktssonar.
Og í þeirri þróun er Þjóðleik-
húsinu framar öllum öðrum
menningarstofnunum skylt að
hafa þá forustu, sem mestu varð-
ar.
4.
Hvað er að öðru leyti að segja
um íslenzka leiklist á fyrstu ár-
um leikhússins? Því miður átti
ég ekki kost á að sjá nema þrjár
sýningar áður en ég færi af landi
burt. Hin mikla framför í sviðs-
búnaði og tjöldum var ekki ann-
að en maður gat átt von á af góð-
um kunnáttumönnum, á í’ýmra
sviði og með meira fé á milli
handa en áður í gömlu Iðnó —
en þó á þessi framför sinn stóra
þátt í því að gera leikhúsið að
furðulegu og algerlega nýju æfin-
týri í Reykjavík.
Ég sá tvær sviðsetningar eftir
Lárus Pálsson, Tyrkja-Guddu og
Júnó og páfuglinn, báðar vand-
aðar, öruggar og hugmyndarík-
ar, verk listamanns, sem kann að
draga upp áhrifamiklar myndir á
stóru leiksviði, og blása i þær
lífi. Það er ómetanlegt fyrir leik-
húsið að eiga leikstjóra eins og
Lárus Pálsson og Indriða V/aage
á þessum fyrstu árum æfi sinnar.
Kanske geri ég einhverjum órétt,
með því, að nefna þá ekki, en
þessa tvo hef ég vitað setja bezt
á svið af núverandi kröftum Þjóð
leikhússins.
Mér kom á óvart að sjá Vínar-
óperettu svífa eins fjörlega og
léttilega yfir íslenzkt leiksvið og
Leðurblakan gerði. Að vísu er
hér sænskur leikstjóri að verki
— en það var þó okkar leikhús,
sem lagði til jafn-ósvikna Vínar-
stúlku og Sigrúnu Magnúsdóttur
og jafn hirðmannlegan Vínar-
greifa og Bjarna Bjarnason, — og
allan hinn ágæta söng.
Þeir tveir leikir, sem ég sá,
voru yfirleitt vel leiknir, víða
ágætlega — og þó annað veifið
ekki nógu sterkt (intensivt), dauf
og litlaus augnablik inni á milli.
Þessari grein er ekki ætlað að
vera leikdómur, en þó vil ég leyfa
mér nokkrar almennar athug-
anir, sem snerta sjálfa innstu
taug þeirrar listai*, sem hér ræðir
um.-
Ég sá leikara skapa góða per-
sónu, einkenna hana vel, leika
margt í fari hennar skemmtilega
eða fallega eða átakanlega — en
þess á milli líkt og bregðast þess-
ari persónu, hætta að hafa áhuga
á henni. Hin algera sjálfs-
gleymzka og hinzta innlifun
bregzt, hæfileikinn til að ljá
Framhald á bls. 7.