Morgunblaðið - 03.10.1953, Blaðsíða 9

Laugardagur 3. okt. 1953
MORGVIiBLABU*
S
Aldarafmæli Stephans G. Stephanssonar
HUGSJÓNAMAÐUR
„HVER rithöfundur ætti að verá
vígður prestur sannleikans. Sá,
er hefur eitthvað annað fyrir
Stafni en að segja satt, er einskis
nýtur og að engu hafandi".
Þannig farast Georg Brandes orð
í hréfi til Clemenceau, hins fræga
franska stjórnmálamanns. Þessi
orð hins mikla snillings leiða
hugann að skáldskap Stephans
G. Stephanssonar. Þau gætu stað-
ið sem mottó yfir skáldskap hans;
ef nokkurt íslenzkt skáld hefur
sett sér stefnuskrá í Iíkingu við
þau, þá er það Stephan G.
Baráttan fyrir sannleika og rétt-
læti, og samúð með olnbogabörn-
Um þjóðfélagsins, er ríkasti þátt-
urinn í skáldskap hans. Stephan
G. hikaði aldrei við að segja
sannleikann afdráttarlaust og
blátt áfram. Það skipti hann engu
máli, þótt það skapaði honum
óþægindi og andúð þeirra, sem
höfðu hag af að dylja óréttinn,
sveipa yfir hann hræsnisblæju
Faríseans. Hann hélt sínu stryki.
í því átti hann sammerkt við
hina miklu skáldspekinga
nítjándu aldarinnar. Slíkir and-
ans menn koma því miður sjald-
an fram á sjónarsviðið. Ef þeir
hefðu mátt ráða vandamálum
þjóðanna til lykta, væri öðruvísi
umhorfs í heiminum en raun er á
orðin.
I dag eru hundrað ár liðin síð-
an Stephan G. Stephansson fædd-
íst. íslenzka þjóðin minnist
þessa aldarafmælis með þakklæti
fyrir þann mikla skerf, sem hann
Sagði til bókmenntanna, Og um
leið menningar þjóðarinnar. í
bókmenntasögu íslendinga verða
snörg kvæði Stephans jafnan tal-
Sn til dýrustu gimsteina íslenzks
skáldskapar í bundnu máli. Og
aldrei hefur þjóðinni verið meiri
|börf á að tileinka sér hugsjónir
skáldsins um mannúð Qg rétt-
læti en einmitt á þessum tímum.
I
UPPRUNI OG FRUMBÝU-
INGSÁR
Stephan G. Stephansson var
fæddur á Kirkjuhóli í Skagafirði
3. okt. 1853. Foreldrar hans voru
Guðmundur StefánssOn og Guð-
björg Hannesdóttir. Áttu þau
fieima á ýmsum kotum í Skaga-
firði og voru jafnan fátæk, en
vel greind og hneigð til mennta.
í>au brugðu búi er Stephan var
16 ára og fluttust sem vinnuhjú
;að Mýri í Bárðardal, en Stephan
lór í vinnumennsku til frænd-
fólks síns. En árið 1873 fluttu
þau vestur um haf ásamt syni
.sínum og voru síðan á vegum
Ihans til æviloka.
Stephan naut lítillar fræðslu
á æskuárum, eins og títt var í
þá daga um börn fátækra for-
•eldra. En snemma lærði hann að
lesa og skrifa, og svo virðist, sem
fiann hafi átt kost á að lesa
meira en almennt gerðist. Var
’hann duglegur að útvega sér bæk-
ur að láni, en þurfti oft að fara
langar leiðir í þeim erindagerð-
■iim, því að bókakostur var víð-
•ast hvar af skornum skammti.
lEngrar kennslu naut hann á ís-
lanch, nema nokkra tilsögn í
•ensku rétt áður en hann fór af
Jandi burt.
Ævikjör Stephans, meðan hann
■Var heima, hafa í engu verið frá-
’brugðin kjörum fátækra barna í
þ>á daga. En honum var mennta-
þráin í blóð borin. Eftir að hann
kom vestur, gerði hann sér far
ium að kynna sér bckmenntir sem
flestra þjóða. Varð hann að nota
hvíldarstundirnar til þess eftir
erfiði dagsins. Varð hann vel að
sér í ýmsum tungumálum og
kynnti sér rit fremstu höfunda
samtíðarinnar. Leo Tolstoj var
einn af uppáhaldshöfundum
hans, enda er margt líkt með
þeim. Báðir vöru mannvínir og
fullir af brenhandi áhuga á áð
berjást fyrir bættum hag hinna
smáu og hrjáðu í hinu miskun-
arlausa þjóðfélagi nútímans. Um
leið og Stephan var þjóðlegur í
„Hann hefir með snilldarkvæðum sín-
um reist sér þann minnisvarða, sem
standa mun óbrotgjarn um aldir
Eítiy Jén Björnsson rlthöfund
.60
kom út fyrir rúmum áratug, er
staklingunum á vígvellina, þó að
þeir séu í raun og veru bræður,
og nákomnari hver öðrum en sín-
um eigin stjórnarvöldum. Þetta
er meginhugsunin í hinu stór-
fenglega kvæði, Vopnahlé, þar
sem hann lætur tvo óbreytta
dáta ræðast við á meðan ofurlítið
hlé er á skothriðinni. Hefur
mörgu óþarfara verið haldið að
íslenzkri skólaæsku, en þó að
SKÁLD MANNÚÐARINNAR
Stephan G. Stephansson var
alþjóðlegur í hugsun, en um leið
var hann
Stephan G. Stephansson
frjálslyndari presta og studdi þá
með ráðum og dáð í baráttu
þeirra við hin andlegu myrkra-
_ öfl, sem um skeið settu svipmót
j sitt á trúarlíf Vestur-íslendinga.
ljóðskálda. Næst komu „Andvök-( En ádeilukvæði hans gegn kirkju
ur“ I—III (1909—1910), „Kol- og trúarofstæki verða þó tæpast
beinslag“, en efni þess er tekið meðal þeirra ljóða, sem skapa
valdi og órétti beittir, áttu samúð úr þjóðsögum, „Heimleiðis“ honum ódauðlegan sess á skálda-
einnig uppselt og ekki algerlega ■ Þessu kvæði væri bætt við náms-
fullnægjandi, þó að það hafi bætt' efnið- 1 stað annars, sem litla
úr brýnni þörf á sínum tíma. Þýðingu hefur, svo að hin upp-
rennandi kynslóð fengi réttari
hugmynd um eðli styrjalda, en
áróðurinn og kvikmyndirnar,
sem mest er haldið að fólki 1
þjóðfélögum nútímans, veita.
þjóðlegur í anda og | stephan kiknaði ékki undan
skoðaði sig fyrst og fremst ls-iþeim árásum, sem styrjaldar-
lending, þótt hann æli mestallan j kvæði hans urðu fyrir. Hann
aldur sinn meðal framandi þjóða. gyaraði hógværlega fyrir sig, Og
Mörg af fegurstu ljóðum hans nij mUnu flestir réttsýnir menn
eru °rt til ættjarðarinnar, en jafn á einu máli um> að andstæðing-
framt unni hann hinu nýja landi ar þans hafj ekki farið með sig-
sínu. Hann hefur ort fallega um ur af hélmi frá þeim viðskipt-
Kanada, enda hefur hann unað um Qela má þess, að Stephan.
sér vel við rætur Klettafjallanna.1 stóð ekki einn með skoðanir sín-
Hann var karlmenni í bezta skiln ar Ýmsir af helstu andans mönn-
ingi orðsins, og hataði alla hræsni um þrezka heimsveldisins höfðu
og smámunalega broddborgara- svipaðar skoðanir á heimsveldis-
mennsku, hvaðan sem það kom. stefnunni og hann, þó að þeir
Hann var einlægur friðarvinur væru j minni hluta_
og tók ætíð málstað hinna kúg-
uðu gegn harðstjórn og ofríki. JÁKVÆÐ STEFNA
Einnig var hann framarlega í j jjlð jákvæða við mörg af kvæS
flokki þeirra manna, sem lengst um stephans er hin bjargfasta
gengu í sjálfstæðismálum lslend- trú hans á, að maðurinn sé t
inga. Víðsýni hans var mikið og raun 0g Véru góður. Kærleikur-
öll klíkumennska var andstyggð inn til náungans er hinn rauði
í augum hans. Kirkjumál landa þráður margra beztu kvæða han&.
vestan hafs áttu ekki upp á há- jjann trúir á sigur ljóssins yfir
borðið hjá honum. Sú þröngsýni myrkrinU; eins og kemur fram
og kreddufesta, ásamt virðingar- j snmdarkvæðinu „Kveld“:
leysi fyrir skoðunum annaría,
sem um skeið var mjög áberandi Qg þá sé ég opnazt það eymd_
í kirkjulífinu vestan hafs, gaf, anna djáp
honum tilefni til margra beiskra þar erfiðig liggur á knjánlj
adeilukvæða. En hann var ein- en iðjulaust fjársafn á féleysi
lægur aðdaandi kenningar Jesú , elsf
frá Nazaret, þótt honum geðjað- gem fúinn j lifandi trjámj
ist ekki að þeim kirkjudeildum, en hugstola mannfioldans vitund
sem pottust starfa 1 anda hans. og
Og hann var vinur sumra hinna er villt um og stjórnað af fám.
fyllsta mæli, var hann alþjóð-
legur í hugsun, eins og margir
afburðamenn. Þeir, |sem voru
hans alla, hvort heldur þeir
bjuggu í íslenzkum afdal eða áttu
heima í nýbyggðum Búa í Suður-
Afríku.
Sennilegt er, að sem skáld hafi
Stephan vaxið við að fara svo
ungur af landi burt og kynnast
fólki af margvíslegu þjóðerni og
En þrátt fyrir allt myrkrið elur
skáldið þá von í brjósti, að aftur
muni morgna, því að
— svo viss, að í heiminum vari
þó enn
hver von mín með ljós sitt og yí,
það lifi, sem bezt var í sálu mín.
sjálfs —
að sólskinið verður þó til.
(1917), eftir heimkomu skáldsins bekk. Þau varpa skíru ljósi yfir
úr íslandsferð, en honum var samtíð hans og deilumál þau, sem
boðið heim þetta ár og sýndur VOru efst á baugi, um leið og
margvíslegur isómi. Árið 1920 þau gefa mynd af menningar-
kemur út „Vígslóði", sú af bók- ástandinu meðal frumbyggjanna.
um Stephans sem mestur styrr List hans stendur hæst í persónu-
stóð um og verður nánar minnst lýsingum hans, en þar er hann
á hér á eftir, og „Andvökur" ef til vill fremstur allra íslenzkra
háttum. Það hefur þroskað hann IV—V (1923) og loks sjötta og ( skálda. Og hin miklu alþjóðlegu
og skerpt tilfinningu hans fyrir síðasta bindið að Stephani látn- j kvæði hans standa ein sér í ís-
brennandi vandamálum samtíð- um. Það er ekki smávegis skerf- I lenzkri ljóðagerð. Þar kemur
arinnar, sem hann tekur snilld-' ur, sem Stephan hefur lagt til samúð hans með þeim, sem eru
arlega til meðferðar í mörgum (íslenzkra bókmennta, og sýnist órétti beittir, skírast fram. Og
af hinum mestu kvæðum sínum. ærið ævistárf hverjum meðal-1 hámarki hær hann í „Vígslóða",
, Var þó öðru nær, en að hans biði manni, og þegar þess er gætt,, þar sem hann tekur heimsstyrj-
sældarlíf vestra. Baráttan fyrir ( að flest kvæði sín Orti hann á j öldina til meðferðar. Nú var það
, lífinu var enganveginn léttari en nóttunni að afloknu dagsverki enganveginn hættulaust fyrir
( heima á íslandi, nema síður væri. erfiðismannsins, en Stephan var hann sem brezkan þegn, að ganga
Hann fékkst við allskonar vinnu,' alla tíð fremur efnalítill, hlýtur í berhögg við heimsveldisstefn-
stundaði búskap á ýmsum stöð-! maður að dást að því þreki og una, eins og hann gerir í kvæð- „ , .
um ) Bandankjunum og Kanada, andans styrk, sem gerði honum mu um Buastnðið (Transvaal), .. . . , ,,, . . .
Yrkisefni Stephans voru marg-
vísleg. Hann orti söguljóð og
ættjarðarkvæði. Stundum gat
hann verið nokkuð tyrfinn og"
torskilinn, og erfitt að átta sig á,
hvert hann er að fara. Hann yrkir
mikið í líkingum, og orðgnóttin
virðist óþrjótandi. Er það því
merkilegra, þar sem hann dvaldi
fjarri ættlandinu, og hafði frem-
ur lítinn kost íslenzkra bóka. f
kvæðum hans koma fyrir mörg
sjaldgæf orð úr alþýðumáli, Og
hann kemur víða við. Þessi sjálf-
menntaði alþýðumaður er alþjóð
legri en flest önnur íslenzk skáld.
unz hann settist að fyrir fullt og ’ fært að semja stórvirki undir slík
allt í Alberta-fylki í Kanada. Þar um kringumstæðum.
andaðist hann árið 1927. Á fyrstu | Til nánari skilnings á Stephani
búskaparárum sínum kvæntist og ritum hans eru „Bréf og rit-
hann frændkonu sinni Helgu j gerðir“, sem Menningarsjóður
Jónsdóttur frá Mjóadal. Lifði hún gaf út fyrir nokkrum árum, nauð-
mann sinn í mörg ár. Varð þeim synleg heimild. Koma þar glöggt
átta barna auðið, og komust sex fram skoðanir Stephans á mönn-
þeirra til fullorðinsaldurs. | um og málefnum, og víða eru
Stephan byrjaði snemma að þar skýringar við kvæðin. •—
yrkja. Fyrsta kvæði hans var j Stephan ritar einkennilegan stil j klekkja á honum, en hamingjan
birt á prenti 1873, en árið 1894
kom út fyrsta ljóðakver hans,
„Úti á víðavangi“ Það var sér-
eða í Vopnahléi, sem er eitt
kvæðanna í Vígslóða. Meiri hluti
Vestur-íslendinga var gripinn af
hinum berzka hernaðaranda, og , . , , ,
. , . , . _ Z hans, en upphaf þess er þanmg
ymsir hmna æstustu urðu til að
og lipurt, eins og í Þótt þú lang-
förull legðir og Við verkalok.
Hver er allt of uppgefinn er eitt
af hinum allra liprustu kvæðum
gera hatramlegar árásir á
Stephan í blöðunum. Mun sumum
andstæðingum hans meðal landa
hafa komið til hugar að láta þýða
kvæðin á ensku, til þess að
og rammíslenzkan, og er lítill | forðaði þeim frá að gera sér og
vafi á, að hann mundi hafa orðið þjóðerni sínu slíka skömm:
snjall rithöfundur í óbundnu. Stephan deildi harkalega á þá
menn, sem nota styrjaldir til að
auðga sig. Þessa „kaupmerin
Hver er allt of uppgefinn
eina nótt að kveða og vaka,
láta óma einleikinn
auðveldasta strenginn sinn,
leggja frá sér lúðurinn,
langspilið af. hillu taka?
Og:
dauðans", sem ríkisstjórnirnar
prentun úr „Oldinni", sem Jón máli, ef hann hefði lagt það fyrir
Ólafsson M|(út í Winnipeg. Eftir sig. ^ M ■ | > j
þetta fci.rtu^ kvæði éftir jhann í | Geta má þess hér, að á aldaj>
tím.arjtum aystanjháfs o^lvestaji,' afmæii Stephans hefur Mebnihg? virðast hafa svo miklar mætur á. j
en aldsinflótááriðí kom *út ;kvæða-1 arsjóður akveðið að gefa út> Öll sú hræsni og lygi, sem er
' bálkurinn „Á ferð og'flúgi“.'Fékk „Andvökur" í nýrri útgáfu. Er undanfari og fylgifiskur alls
Jsú bók svo alm.enrifí'',!við.urkehn- þeSs full þðr’f, því að fyrri útgáf*- styrjaldarundirbúnings, en er .
^ ingu, að Stephani vár þegar skip- an er ófáanleg fyrir löngu og notuð til þess að blekkja þjóðirn- ins ves ur unnir Kiettafjolluin
að innarlega á bekk íslenzkra úrval það úr kvæðum hans, sem ar, svo að hægt sé að siga ein- Framh. á bls. 11.
Það er hollt að hafa átt
heiðra drauma vökunætur,
séð með vinum sínum þrátt
sólskinsrönd um miðja nátt,
aukið degi í æviþátt,
aðrir þegar stóðu á fætur.
Þessar vökunætur stórskálds-