Morgunblaðið - 20.12.1953, Side 9

Sunnudagur 20. des. 1953
MORGVNBLAÐIÐ
9
Um raunsæisskáld Norðurlunda
á síðari hluta 19. aldar
IVAR ORGLAND sendikenn-
ari Norðmanna hér fluíti fyr-
ir skömmu fyrirlestra um
Norðurlandaskáld á síðari
hluta 19. aldar. Að því tileíni
hitti ég hann að máli og bað
hann fræða okkur nokkuð
um efni fyrirlestranna.
— ★ —
— Hvað getur þú sagt okkur
um samband og vináttu milli
stórskálda Norðurlanda á blóma-
skeiði raunsæisstefnunnar?
— Segja má, að með raunsæis-
stefnunni hafi bókmenntir Nor-
f^fynd aí Sfrindberg fók við hlufverki brúðupúkanna!
Eugene O'h'eil
Hann ritddi brautina
nútímaleikrita
r
Ibsen
Björnson
egs tekið við forystunni í bók-
menntaheimi Norðurlanda. En þó
er ekki hægt að einblína á norsk-
ar bókmenntir á þessu tímabili,
m. a. vegna þess að samvinna
Norðurlandahöfunda hefur aldrei
verið meiri, hvorki fyrr né síðar.
Milli mestu skálda Norðurlanda
var þá mikið og náið samband
og vinátta, sem að vísu snerist
upp í fullan fjandskap á stund-
um. En það skipti ekki máli,
heldur hitt að vegna sambands-
ins höfðu skáldin mikil og frjó
áhrif hvert á annað.
★ ÞEIR RUDDU BRAUTINA
— Hvaða skáld ruddu einkum
brautina á Norðurlöndum á þessu
skeiði?
— í Noregi voru það einkum
þeir Ibsen, Björnson, Kielland
og Lie sem mörkuðu raunsæis-
stefnuna og eru kallaðir „Hinir
f jórir stóru“ í bókmenntum Norð-
manna, — þó að það séu e. t. v.
ekki með öllu sannmæli gagn-
vart ýmsum öðrum, ekki sízt
þeim Holberg og Wergeland.
í Danmörku var Georg Brand-
es frumkvöðull og postuli raun-
sæisstefnunnar, og Meginstraum-
ar hans höfðu mikil áhrif á mörg
raunsæisskáld hér á Norðurlönd-
um, ekki sízt á íslandi, eins og
við vitum. — Bróðir hans, Ed-
vard Brandes, lét einnig mikið
til sín taka í raunsæisbókmennt-
unum, en hann hafði aðallega
áhuga á leikhúsmálum.
Enda þótt varla sé hægt að
kalla Strindberg raunsæisskáld,
heldur frumherja expæssjón-
ismans á Norðurlöndum, varð
hann fyrir miklum áhrifum
norsku raunsæisskáidanna, enda
var hann samtíðarmaður þeirra.
Á hinn bóginn bar minna á raun-
sæisskáldum í Svíþjóð en t. d.
í Noregi, þótt áhrif Ihsens gætti
þar mjög.
* VINÁTTA OG
FJANDSKAPUR
— Hvað um samvínnu þessara
manna og afstöðu þeirra hvers
til annars?
— Milli Strindbergs og Jonasar
Lies var ævarandi vinátta, eftir
að þeir hittust í París. Þar kynnt-
ist Björnson Strindberg einnig og
hélzt vinátta þeirra í milli um
alllangt skeið, en að því kom,
að upp úr slitnaði. Var ástæðan
sú, að Björnson gerði sér far um,
eins og hans var vani, að veita
hinu sænska skáldi ýmsar hollar
leiðinbeingar. Það gramdist
Strindberg, þóttist ekki þurfa á
„föðurlegri umhyggj u“ Norð-
mannsins að halda, þrátt fyrir
það að Björnson var 16 árum
eldri, — og því sennilega nokk-
uð lífsreyndari. — En hann var
þó alla tíð mikill aðdáandi Björn-
sons og sagði seinna á lífsleið-
inni, að Lie og Björnson væru
þeir tveir útlendingar, sem hann
átti hugljúfastar minningar um.
Ibsen og Strindberg kynntust
aldrei persónulega, en sá síðar
nefndi hafði oft við orð, að hann
hefði mikla löngun til að hitta
„reiðasta mann Evrópu", eins og
harn komst að orði um Ibsen.
Þeir þekktu hins vegar mætavel
verk hvors annars og mátu þau
mikils. Má geta þess til gamans,
að Ibsen hafði í skrifstofu sinni
málverk Chr. Kroghs af Strind-
berg. Þegar Björnson spurði hann
eitt sinn, hverju það sætti, að
hann hefði „þennan ljóta mann“
á veggnum hjá sér, svaraði Ibsen:
— Ég get ekki unnið án þess
að þessi vitfirrti maður horfi á
mig með sínum djöfullegu aug-
um.
Einnig segir sagan, að Ibsen
hafi leikið sér að brúðupúkum,
þegar hann glímdi við erfið
vandamál, auk þess sem hann
hafði stóran púka í skrifborðs-
skúfunni sinni. En þegar tímar
liðu og örlagaglíman varð stór-
fenglegri var kraftur púkanna
sennilega ekki nógu mikill, — en
| svo mikið er a. m. k. víst, að
I hann hengdi Strindberg upp á
j vegginn hjá sér og forkastaði
púkunum!
★ MIKIL ÁHRIF Á
""kvenhöfunda
— Hvað um áhrif Ibsens á
sænskar bókmenntir?
Strindberg
Brandes
— Áhrifin koma greinilegast i
ljós í verkum sænskra skáld-
kvenna, sem kallaðar voru:
De svenska indignations-dam-
erna. Af þeim getum við. t. d.
nefnt Viktoríu Benediktsson, sem
skrifaði undir dulnefninu Ernst
Ahlgren. — Ástæðan til þess,
hversu áhrif Ibsens gætti meðal
kvenrithöfunda, er einkum sú,
að hann barðist í verkum sín-
um fyrir auknum réttindum
kvenna, t. d. í Et dukkehjem.
Brandes hafði og mikil áhrif
á Viktoríu og milli þeirra var
náið ástarsamband um nokkurt
skeið, sem lauk með hinum mestu
hörmungum, — hún framdi sjálfs
morð. Það sem einkum er merki-
legt við þetta ástarævintýri
þeirra Brandesar er það, að hún
ætlaði að nota það í bókmennta-
legum tilgangi, þ. e. a. s. sem
skáldsöguefni. Hefur Brandes
sjálfur skýrt svo frá, að hún hafi
skrifað jafnóðum niður það sem
á daga þeirra dreif. Kvað svo
ramt að því, að hún skrifaði
hjá sér ýmsar athugasemdir,1
jafnvel á meðan þau ræddust (
við. — Geta má þess að ekki
alls fyrir löngu var gefin út dag-
bók hennar, sem einkum fjallar
um samband þeirra Brandesar.
— Hvað viltu svo að lokum
segja okkur um sambandið milli
Brandesar og Norðmannanna á
blómaskeiði raunsæisstefnunnar?
— Meginstraumar Brandesar,
höfðu, að því er Ibsen segir sjálf-
ur frá, geysimikil áhrif á hann.
Segir hann í bréfi til Brandesar,
að þetta ritverk hins danska gagn
rýnanda marki alger tímhmót í
bókmenntasögu Norðurlanda, —
það skilji á milli gærdagsins og
þess sem koma á.
* TRÚ OG SIÐGÆÐI
Á hinn bóginn fullyrti Björn-
son, að hann túlkaði raunsæis-
stefnuna í leikritum sínum (En
fallit og Redaktören) án þess að
hafa orðið fyrir áhrifum frá
Brandes. Þeim mun meiri áhrif
hafði Brandes á lesefni Björn-
sons (aðallega á árunum 1875—
78) og benti honum m. a. á verk
frönsku naturlistanna, s. s. Zola
og Goncourt-bræðranna, er m. a.
varð til þess að hann sagði árið
1878 með öllu skilið við kristin-
dóminn. Þó var hann trúmaður
mikill alla ævi, en þó i nokkuð
öðrum skilningi en við leggjum í
það orð, því að hann trúði fyrst
og fremst á lífið sjálft og þró-
un þess, eins og einkum kemur
fram í hinum fræga sálmi hans:
Ære det evige Forár í livet. Og
sjá má í boðskap þess leikrits
sem af mörgum er talið bezta
verk hans, Over Ævne 1., að hann
hefur misst trúna á kraftaverk-
in, sem að hans áliti eru —
„over ævne“. — Síðar kom til
vinslita með þeim Brandes og
var ástæðan „siðferðisdeilan" um
1880. Enda þótt Björnson hefði
sagt skilið við kristindóminn,
slakaði hann ekki á siðferðis-
kröfum sínum eins og við sjá-
um af leiritinu En hanske, þar
sem hann krefst þess að bæði
máðufinri og k'ohán hafi lifað
skírlífi fyrir hjónabandið. Þessi
boðskapur Björnsons mætti mik-
illi andúð fjölmargra, ekki sízt
Brandesar, enda gekk hann alger
lega í berhögg við yfirlýsta
stefnu hans í siðferðismálum. —
Deildu þeir hart hvor á annan
og með tímanum fyrntist yfir
vináttu þeirra, eins og fyrr getur.
Þó mat Brandes Björnson ætíð
mikils og eftir dauða hans líkti
hann honum við grískan guð.
★ BLÓTAÐI EKKI Á LAUN
Kielland var ætíð í mikilli
þakkarskuld við Brandes og
sagði, að hann hefði lært mest
af honum allra manna. — Hann
er sem kunnugt er hið sanna
raunsæisskóld — blótaði aldrei
á laun. Má geta þess, að hann
hafði einna mest áhrif erlendra
rithöfunda á Gest Pálsson.
Að lokum má geta hins síð-
asta af stórskáldum raunsæis-
stefnunnar í Noregi, Jonasar
Lies. Hann sótti aldrei mikið til
Brandesar, kvað hann fulltrúa
marghyggjunnar í Evrópu, en
sjálfan sig málsvara hinnar nor-
BANDARÍSKA leikritaskáldið
heimsfræga, Eugene O’Neill lézt
hinn 27. nóv. s.l. í Boston 65
ára að aldri. O’Neil var slæmrar
heilsu um nokkur undanfarin ár
og gat því ekki sinnt ritstörfum.!
*
O’NEIL var ekki einasta mesti
leikritahöfundur Bandaríkjanna,
heldur var hann þekktur fyrir
beztu verk sín alls staðar þar,
sem góðar leikbókmenntir eru í
hávegum hafðar. íslenzkum leik-
hússgestum er hann og að góðu
kunnur og hefur leikrit hans
Anna Christie, (sem af mörguml
og er með öllu óvist um forystu-
hlutverk hennar, nú þegar hann
er fallinn frá. Eru margir gagn-
rýnendur jafnvel þeirrar skoð-
unar, að blómaskeið bandar-
ískrar leiklistar hafi runnið á
enda með fráfalli O’Neils, en það
er vitaskuld tilgáta ein, sem fram
tíðin ein á eftir gð skera úr um.
★
EUGENE O’NEIL er skáld síns
tíma. Hann byrjaði feril sinn
sem naturalisti, aðhylltist síðan
æ meir . tjáningarhátt sybolism-
ans. Helzti lærifaðir hans var
Framh. á bls. 14.
O’Neil
Lie
Kielland
rænu einfeldni. Vegna þess djúps,
sem Lie fannst staðfest á milli
þeirra, áleit hann, að þeir gætu
aidrei haslað sér völl saman þrátt
fyrir líkar skoðanir í mörgu.
— ★ —
HIÐ MIKLA og nána samband
Norðurlandahöfundanna náði
hápunkti um 1880, en eftír 1890
rofnaði það til muna, enda tók
Svíþjóð þá við forystunni í bók-
menntum Norðurlanda með sín-
um ný-rómantísku skáldum. Af
þeim má nefna Heidenstam,
Levertin, Fröding og Selmu
Lagerlöf. — En þó að samband-
ið hefði rofnað að mestu milli
norskra og sænskra skálda, var
Heidenstam viðstaddur útför
Björnson 1910 og orti um hann
eftirmæli, þar sem hann kemst
m. a. svo að orði:
Har stá vi kvar och se mot
solnedgángen
och sörja dig som en av vára
egna. —
Mættu þessi orð Heidenstams
vera yfirskrift yfir norrænni sam
vinnu um alla framtíð. M.
gagnrýnendum er talið méð lé-^
legri verkum hans) verið sýnt
hér í Þjóðleikhúsinu. Enn fremur
var stórmyndin „The long' Voy-
age home“, sem byggð er á leik-
riti hans, sýnd hér ekki alls fyrir
löngu.
ÁTTU LEIKIIÚS — NÚ O’NEIL
Áður en O’Neil kom til sög-
unnar áttu Bandaríkjamenn leik-
hús. Nú eiga þeir einnig drama.
Þannig hefur eitt af heimsblöð-
unum komizt að orði eftir dauða
O’Neils og má af því nokkuð
marka, hver spor hann hefur
skilið eftir sig,— hvers virði hann
er bandarískri leikhúsmenningu.
Hann var harmleikaskáld, eitt
mesta harmleikaskáld okkar
tíma, sótti mjög til fanga í klass-
ískan skáldskap Grikkja og er m.
a. álitið, að hann hafi orðið fyrir
sterkum áhrifum af verkum
Æschylusar. Kemur það einkum
fram í stórbrotnasta leikriti hans,
Mourning becomes Electra
(1931) —. Þó fer O’Neil engan
veginn troðnar brautir í leikrita-
gerð sinni, er ófeiminn við ný-
ungar og á mikinn þátt í þróun
nútímaleiklistar. Takmark hans
var að gera leikhúsinu að vett-
vangi raunsærrar, en Ijðrænnar
leiklistar. Á þeim vettvangi vildi
hann rekja og skýra örlög per-
sóna sinna, — og tókst það oft
meistaralega. -
★ ALLIR GLEYMDIR
Eugene O’Neill gerði bandar-
íska leiklist að stórveldi. Allir,
sem skrifuðu leikrit í Bandaríkj-
unum fyrir hans daga, eru
gleymdir, — enginn leikritahöf-
undur, sem kvaddi sér þar hljóðs
á eftir honum, stendur honum
á sporði. Honum tókst að lyfta
bandarískri leiklist í æðra veldi
MOLAR
NORSKA góðskáldið Arnulf
Överland, sem hingað kom á sin-
um tima í fyrirlestrarferð og
mikla athygli vakti, hefur undan
farið dvalizt í Danmörku, þar
sem hann hefur haldið fyrirlestra
um menningarmál.
BREZKI rithöfundurinn vinsæli,
A. J. Cronin, hefur fengið harða
gagnrýni í brezkum blöðum fyrir
síðustu bók sína Beyond This
Place. — í bókinni The Citadel
.. réðist hann
** *r árás
hann söng. —
Cronin. En nú kveður
við annan tón*
því að í Beyond This Place ræðst
hann með offorsi á brezka rétt-
vísi. I Sunday Express er m. a.
komizt svo að orði um bókina:
— Bókin er sýnilega skrifuð í
þeim tilgangi einum að vera met-
sölubók. Afstaða höfundar til rétt
vísinnar á við lítil rök að styðj-
ast. Cronin spurði sjálfan sig fyr-
ir 20 árum, þegar hann hafði
samið fyrstu bók sína: — Getur
verið, að ég hafi skrifað þessa
hryllilegu bók? — Vér spyrjum
J3Ú Cronin hinnar sömu spurn-
ingar.
Framh. á bls. 14,