Morgunblaðið - 28.10.1954, Blaðsíða 2

18
MORGVNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 28. okt. 1954
MeiV/ lánvesfingar á síðasfa ári en nakkns
sinni fyrr ~ Ncerrl 60Ó- milljónir króna
I' SLENDINGAR fengu til af-
nota á árinu 1953 miklu
meira lánsfé en nokkru sinni
áður í sögunni, og er varlega
talið, að það liafi numið hátt
á sjötta hundrað milljóna
króna. Þrátt fyrir þessar gíf-
urlegu lánveitingar var fjarri
því, að eftirspurninni eftir
lánsfé hefði verið fullnægt, og
eftir opinberum umræðum að
dæma hefur lánsfjárskortur-
inn verið talinn eitthvert al-
varlegasta vandamáiið, sem
við væri að stríða í þjóðarbú-
skapnum.
Þetta tvennt yirðist að vísu
vera ósamrýmanlegt, en svo er
þó ekki, þegar nánar er að gáð.
Margt hefur valdið því, að fram-
boð á lánsfé hefur ekki hrokkið
til að fullnægja þörfinni. Megin-
orsökin er verðbólguhugsunar-
hátturinn og hin mikla þensla í
hagkerfinu, sem hefur valdið því,
að öll fjárfesting hefur virzt
gróðavænleg, og menn hafa
keppzt um að leggja fé í fram-
kvæmdir. Einnig hefur slcipting
lánsfjárins milli atvinnuvega og
framkvæmda og forréttindi þau,
sem margir njóta um lán og
vaxtakjör, orðið til þess, að láns-
féð hefur nýtzt verr en ella.
í lok þessarar greinar verður
rætt nokkru nánar um þessi al-
mennu vandamál, en áður verður
reynt að skyggnast nokkru nán-
ar inn í gang þessara mála á ár-
inu 1953 og gerð grein fyrir upp-
hæð lánsfjárins, uppruna þess og
skiptingu, eftir því sem næst
verður komizt.
HEILDARUPPHÆÐ
LÁNVEITINGA
Upphæð þeirra lánveitinga,
sem upplýsingar hafa fengizt um,
er að finna á eftirfarandi töflu, og
eiga þær að ná til allra lánsstofn-
ana, opinberra sjóða, tryggingar-
félaga, eftirlauna- og lífeyris-
sjóða og erlendra lána.
Útlánaaukning banka 227,6
Útlánaaukning
sparisjóða ...... 26,3
Aukning fjár í inn-
lánsdeildum kaup-
félaga.............. 8,7 262,6
Lánveitingar Framkvæmda-
banka og Mótvirðissjóðs 137,3
Lánveitingar ýmissa fjár-
festingarsjóða........ 70,1
Lánveitingar tryggingar-
stofnana og lífeyrissjóða 50,9
Lánveitingar ríkissjóðs .... 17,5
Erlend lán .............. 64,9
Lór til hásabygpnga Etántn um 70 milijónam
kúrl hafi komið til grafar. Til
dæmis er hér á landi mikill fjöldi
félaga og stj'rktarsjóða, og veita
sumir þeirra einhver lán eða
kaupa skuldabréf. Einnig er
I mikið um lánveitingar einstakl-
j inga, og reka sumir þeirra all-
víðtæka lánastarfsemi. Einu töl-
ur, sem um þetta er hægt að
gefa, eru þær, að samkvæmt
áætlun hafa skuldabréf bygging-
arsamvinnufélaga, að upphæð 4
millj. kr., verið seld öðrum en
þeim stofnunum, sem upplýsingar
eru um á töflunni hér að framan.
Samtals 603,3
Frá dragast lán, sem eru
tvitalin hér að ofan .... 35,4
Lánveitingar (nettó) 567,9
Um tölur þessar er það helzt
að segja, að þær ná til allra lán-
veitinga viðkomandi stofnana,
nema hjá bönkum og sparisjóð-
um ná þær aðeins til aukningar
heildarútlána. Upphæð nýrra
veittra lána banka og sparisjóða
mundi að sjálfsögðu vera all-
xniklu hærri, þar sem endur-
greiðslur eldri lána hafa farið til
útlána að nýju. Ekki er þó hægt
að gefa neinar tölur um þetta,
enda er meginhluti bankalána til
skamms tíma. Víxillán eru t. d.
aðeins veitt til nokkurra mánaða,
enda þótt þau séu oftast endur-
veitt sömu iðilum. Þó mun óhætt
að fullyrða, að nýjar lánveiting-
ar, sem byggzt hafa á endur-
greiðslum, munu varla hafa num-
ið innan við hundrað millj. kr.
Sé þetta talið með. eru heildar-
lánveitingarnar á árinu yfir 650
millj. kr. í þessari grein verður
þó yfirleitt miðað við tölurnar á
töflunni, en hafa verður það í
huga, að lánveitingar eru þar
vantaldar.
Allmikið mun vanta á, að öll
Veltiinnlánin jukust um 26 millj.
kr. hjá bönkum og sparisjóðum,
cn mótvirðisfé lækkaði hins veg-
ar um 14 millj. kr., svo að í heild
hækkuðu hlaupareikningsinn-
stæðurnar aðeins rfiji 12 millj. kr.
Þessi aukning sparifjársöfnunar-
i inar horfir mjög í rétta átt. en
þó verður að hafa í huga, að hún
kann að hafa stafað að miklu
j leyti af aukinni peningaveltu og
hækkandi tekjum, en ekki af
auknum sparnaðarvilja.
önnur mikilvæg uppspretta
lánsfjár eru tryggingarfélög og
GKEIN þessi fjallar um lánsfjármarkaðinn á árinu
1953. Skýrt er frá heiIdarupphæS lánveitinga, upp-
sprettum lánsfjárins, skiptingu þess milli aívinnu-
vega og lánum til húsbygginga. Einnig er rætt um
eðii lánsfjármarkaðsins og áhrif forréttindalán-
veitinga.
Að öðru leyti hefur að heita rná
ekkert verið selt af verðbréfum
og engin vaxtabréfalán verið
boðin út.
UPPSPRETTUR LÁNSFJÁRINS
Skipta má lánsfénu í þrjá staði
eftir því, hvernig það er til kom-
ið, og eítir því, hver áhrif það
hcfur á hagkerfið. 1 fyrsta lagi
er erlent fé, í öðru lagi hvers kyns
sparnaður innan lands og í
þriðja lagi aukning peningaþensl-
unnar. Mikill hiuti lánsfjárins,
sem notað var á árinu 1953, eða
um 29%, var að uppruna erlent
fé: lán og nýtt mótvirðisfé.
Seðlaveltan jókst um 60 millj.
kr. á árinu 1953, en það samsvar-
ar um 11% heildarlánveiting-
anna. Hvers kyns sparnaður ætti
þá að hafa numið 60% lánveit-
inganna. Þetta er þó ekki unnt
að fullyrða, þar sem aukning
seðlaveltunnar er ekki óyggjandi
mælikvarði á peningaþensluna.
Af aukinni seðiaveltu leiðir, að
innstæður í bönkum hljóta að
vaxa og útlán aukast því um
meira en seðlaveltuaukningunni
nemur. Aukning seðlaveltunnar
hefur þannig skrúfuáhríf, og
verður að teija, að nokkur hluíi
sparifjáraukningarinnar á árinu
1953 eigi þangað rót sína að rekja.
Ekki verður þó sagt, hve mikill
hluti sparifjáraukningar hefur
verið af þeim toga spunninn, þar
sem þessi mál hafa verið lítt
könnuð hér á landi hingað til.
Peningaþenslan var hið óheilla
vænlegasta í þróun þessara mála
á árinu 1953, og stuðlaði hún að
vaxandi jafnvægisleysi í þjóðar-
búskapnurn, stórkostlegri eftir-
spurn eftir gjaldej^ri, vinnuafls-
skorti og dulinni verðbólgu.
Hljóta efnahagseríiðleikar þj.óð-
arinnar að fara vaxandi, á meðan
haldið er • áfram á þessari braut.
SPARNAÐUR
Til sparnaðar í víðustu merk-
ingu telst allt lánsfé af innlend-
um uppruna annað en það, sem
orðið er til vegna peningaþenslu.
Mikilvægustu þættir þess eru
aukning sparifjár og veltiinnlána
í bönkum, rektrarafgangur ríkis-
Sjóðs, eiginfjáraukning banka og
lánsstofnana, sjóðssöfnu.n trygg-
ingarfélaga og eftirlaunasjóða og
endurgreiðslur eldri lána. Sam-
kvæmt þessari skilgreiningu
byggðist, eins og fyrr segir, um
60 % af lánveitingum ársins á
sparnaði innan lands.
Langstærstur er hlutur spari-
fjáraukningar í bönkum og spari-
sjóðum, en hún nam alls 187 millj.
kr. að meðaltali aukningu fjár í
innlánsdeildum kaupfélaga.
eftirlaunasjóðir, en lánveitingar
þeirra námu 51 millj. kr. á árinu.
Sjóðssöfnun þessara aðila er mjög
mikilvægur þáttur í sparnaði
þjóðfélagsins, og er það vafalaust,
að 'nægt yrði ao stórauka sparnað
á þessu sviði, ef aðsíæður væru
gerðar hagkvæmari fyrir líf-
tryggingar og starfsemi eftir-
launa- og lífeyrissjóða. Fé það,
sem sparað er fyrir tilstilli þess-
ara aðila, er bundið til langs tíma
og er því í raun og veru miklu
traustari undirstaða fjárfesting-
arlána en sparifjárinnlög í bönk-
um, en meginhluta þeirra má
taka út fyrirvaralaust.
Nokkur hluti lánsfjárins á ár-
inu hefur verið tekinn af rekstr-
arafgangi ríkissjóðs, með sérstök-
um sköttum eða af tekjurn ann-
arra opinberra aðila. Beinar lán-
veitrngar ríkissjóðs sjálfs námu
17,5 millj. kr. Auk þess fengu
fjárfestingarsjóðir framlög frá
rjkissjóði, sveitarféiögum og með
sérstökum sköttum, alls að upp-
hæð 17,3 millj. kr.
Enn einn þáttur sparnaðarins
er aukning varasjóða og eigin fjár
banka og peningastoínana. Ekki
liggja fyrir fulinægjandi upplýs-
ingar um þetta atriði, en hjá
bönkunum — að hinum nýstofn-
uðu bönkum undanskildum —
nam hún alls um 33 millj. kr.
Loks eru endurgreiðslur lána, en
um þær er litlar upplýsingar að
fá. Hjá bönkum og sparisjóðum
er hér áreiðanlega um mjög há-
ar upphæðir að ræða. Margir
hinir opinberu fjárfestingarsjóðir
lána hins vegar með svo lágum
vöxtum og til svo langs tíma, að
þeim berst hiutfallslega lítið fé
í endurgreiðslum og vöxtum. Ef
ekki hefði verið lagt stórfé til
flestra þessara sjóða frá ríkis-
sjóði, heíði raunvsrulegt verð-
gildi þeirra stórminnkað á und-
anförnum árum vegna hinnar sí-
íelldu verðbólgu.
NOTKUN LÁNSFJÁRINS
Ekki er hægí að fá tæmandi
upplýsingar um það, til hverra
hluta lánsfé það, sem til lagðist
á árinu 1953, var notað, en þó
eru höíuðatriði málsins ljós. IVíun
láta nærri, að meira en helming-”
ur hins nýja lánsfjár hafi farið
annars vegar til að auka rekstrar-
fé útfiutnikigsatvinnuveganna og
utanríkisverzlunarinnar og liins
vegar íil stórframkvæmda. Þeg-
ar þess er gætt, er varla furða,
þótt farið hafi verið að þrengjast
á lánsfjármarkaðinum og ekki
verið nóg fé til þess að fullnægja
eftirspurn annars síaðar að.
Lán til virkjana Sogs og Laxár
og byggingar Áburðarverksmiðju
námu alls 161 millj. kr. á árinu.
Af þessu fé voru 128 millj. kr.
lán úr Mótvirðissjóði og Fram-
kvæmdabankanum, en 33 millj.
kr. voru erlent lánsfé. Þar sem
•mótvirðistféð er einnig af erlend-
um uppruna, er ljóst, að þessar
lánveitingar hafa ekki haft mikil
bein áhrif á lánsfjármarkaðinn í
landinu.
AUKNING LÁNA
TIL UTANKÍKISVERZLUNAR
Útlán bankanna jukust gíf-
urlega á árinu 1953, cg stafaði
það fyrst og fremst af aukn-
um lánum til sjávarútvegs og
verziunar, en aukningin á báð-
um þessum sviðum átíi eink-
um rót sína að rekja til
breyttra viðhorfa í utanríkis-
verzlunni og aukinna við-
skipía við vöruskiptalöndin.
Útlán tíl sjávarútvegs hækk-
uðu um 107 millj. kr., og var
það nær eingöngu vegna hærri
upphæðar afurðavíxla.
Rekstrarlán til sjávarútvegsins
eru að mestu veitt út á birgðir af-
urða eftir föstum reglum, svo að
bönkunum er ekki í sjálfsvald
sett, hve mikið þeir lána til þeirra
hluta á hverjum tíma. Það hefur
stefnt í þá átt mörg undanfarin
ár, að rekstrarfé útgerðarfyrir-
tækja hefur minnkað hlutfalls-
lega í samanburði við lánsféð, og
stafar það annars vegar af mjög
erfiðri afkomu í ýmsum greinum
sjávarútvegsins og hins vegar af
því, hve sérstaklega hagkvæm
afui'ðalánin eru. Er ótrúlegt, að
unnt verði að draga aftur úr út-
lánum til útflutningsframleiðsl-
unnar, fyrr en hægt er að reisa
efnahag hennar úr þeirri niður-
lægingu, sem hann hefur verið
í nú um margra ára skeið. Á árinu
1953 jukust birgðir af útflutnings-
vörum, sérstaklega fram um mitt
ár, en jafnframt höfðu viðskiptin
við vöruskiptalöndin það oft í
för með sér, að greiðsla fékkst
seinna fyrir afurðirnar, og hlaut
þetta hvort tveggja að valda
aukinni lánsfjárþörf.
Aukning útiána til verziunar,
cn hún nam alls 75 millj. kr. á
árinu, var að mestu leyti af sama
toga spunnin. Voru útlán til
kaupa frá vöruskiptalöndunum
stóraukin til þess að greiða fyrir
viðskiptum við þau og flýta fyrir
því, að útflytjendur fengju
greiðsiu fyrir útfluttar afurðir.
Einnig er oft nauðsvnlegt í við-
skiptum við þessi lönd að kaupa
meira magn í einu af hverri vöru-
tegund en áður hefur tíðkazt og
eiga meiri birgðir í landinu. Hef-
I ur útlánaaukningin orðið einna
mest til olíufélaganna, þegar far-
ið var að flytja benzín og olíur
frá Rússlandi, en áður höfðu olíu-
íélögin til nota mikið rekstrarfé
frá viðskiptafyrirtækjum sínum
erlendis.
LÁNVEITINGAR
TIL ATVINNUVEGANNA
Auk lánveitinga þeirra til sjáv-
arútvegs, sem þegar hefur verið
dí'epið á og stöfuðu einkum af
breyttum aðstæðum í útflutn-
ingsverzluninni, veittu ýmsir fjár
íestingarsjóðir alls 10,7 millj. kr.
lán til sjávarútvegsins, og var
hlutur Fiskveiðasjóðs þar lang-
stærstur.
Nýjar lánveitingar til landbún-
aðar námu alls rúmum 20 millj.
kr., þar af nam útlánaaukning
bankanna til hans 5 millj. kr.
Ýmsir fjárfestingarsjóðir veittu
lán til landbúnaðar, alls að upp-
hæð 15,3 millj. kr., en þá eru
ótalin lán til byggingar íbúðar-
húsa og til rafmagnsframkvæmda
í sveitum.
Til raforkuframkvæmda, ann-
arra en virkjunar Sogs og Laxár,
voru, að því er vitað er, veitt
13,3 millj. kr. lán, og var þar
mestmegnis um lánveitingar úr
Raforkusjóði að ræða.
Útlánaaukning bankanna til
iðnaðar nam alls 35,1 millj. kr.,
en af því voru útlán hins nýja
Iðnaðarbanka 17,0 millj. kr. Þar
fyrir utan voru lán úr Iðnlána-
sjóði að upphæð 1,0 millj. kr.
Iðnaður er hér tekinn í þrengstu
merkingu. Allur hinn mikli iðn-
aður, sem vinnur úr sjávarafla,
er taiinn með sjávarútvegi í lána-
flokkun bankanna. Þar við bæt-
ast svo lán til hins nýja, risa-
vaxna iðníyrirtækis, Áburðar-
verksmiðjunnar.
;
LÁN TIL BYGGINGAR
ÍBÚÐARHÚSA
Einna mest hefur verið rætt að
undanförnu um skort á fé til bygg
ingar íbúðarhúsa, og hefur því
sérstaklega verið reynt að safna
skýrslum um lánveitingar á þvl
sviði. Ekki hefur reynzt kleift
að fá nákvæmar eða tæmandi
upplýsingar, en þó er sennilegt,
að tölur þær, sem hér verða birt-
ár og eru að nokkru leyti áætl-
aðar, séu nærri réttu lagi og sízt
of háar.
Alls mumi lánveitingar til
íbúðarhúsa hafa numið um 70
millj. kr. á árinu 1953. Af þessarl
upphæð voru um 27 milli. kr.
lánveitingar eftirtalinna lána-
sjóða: Byggingarsjóðs, Lánadeild-
ar smáíbúða, Byggingarsjóðs
verkamanna og Fasteignalánafé-
lags samvinnumanna. Eftirlauna-
sjóðir og tryggingarfélög keyptu
skuldabréf byggingarfélaga fyrir
alls um 14,5 millj, kr. og veittu
þar að auki önnur lán til íbúðar-
húsabygginga, sem áætlað er, að
numið hafi um 4 millj. kr. Láns
sparisjóða til byggingar íbúðar-
húsa eru áætluð 20 millj. kr., og
keyptu þeir þar að auki skulda-
bréf byggingarsamvinnufélaga
fyrir hátt upp í eina millj. kr.
Byggingarsamvinnufélagsbréf, að
nafnverði alls um 4 millj. kr.,
munu hafa verið seld öðrum en
iánastofnunum þeim og sjóðum,
sem upplýsingar hafa fengizt frá.
Flest hafa þau verið seld ein-
staklingum og fyrirtækjum og oft
með allmiklum afföllum.
Þessar tölur bera það með sér,
að mikið fé hefur verið lánað til
húsbygginga á árinu 1953, en þó
var eftirspurn alls ekki fullnægt.
Þetta mun hafa stafað af því
fyrst og fremst, hve gífurleg
eftirspurn er eítir fé til fjárfest-
ingar á öllum sviðum og þá sér-
staklega til húsbygginga. Jafn-
framt var mikið af lánveitingum
til húsbygginga með sérstaklega
hagkvæmum kjörum, en það
hlaut að hafa örvandi áhrif á
eftirspurnina og verða til þess,
að lánsféð nýttist ekki til að full-
nægja henni. Aðrir, sem í bygg-
ingar hafa ráðizt, hafa hins vegar
orðið að sæta okurkjörum á hin-
um svarta lánsmarkaði.
ÓFULLKOMINN
LÁNSFJÁRMARKAÐUR
Lánsfjármarkaðurinn hér á
landi er mjög ófullkominn, og
fer því fjarri, að um frjálsan
markað sé að ræða. Á frjálsum
markaði mundu vextirnir, sem
eru verð það, sem greitt er fyrir
iánsfé, koma á jafnvægi milli
framboðs og eftirspurnar láns-
fjár. Þá mundu einnig vera
greiddir jafnháir vextir fyrir öll
lán, sem veitt eru til jafnlangs
tíma og með jafngóðri tryggingu.
Það er langt frá því, að þannig
sé ástatt á peningamarkaðinum
hér á landi. Eftirspurn eftir flest-
um tegundum lána er miklu meiri
en framboð, en þó eru vextir oft
lágir og mikill hluti lána veittur
Frh. á bls. 25.