Morgunblaðið - 19.10.1956, Síða 13

Fóstudagur 19. okt. 195f
M ORGUNBLAÐl'
13
AlþiiMji skal vera
íslenzka
HERRA FORSETI!
Meginatriði þess máls, sem hér
ligguf fyrir, er það, hvernig Al-
þingi skuli skipað þetta kjörtíma-
bil skv. ákvæðum, anda og til-
gangi stjórnarskrárinnar, og
koma þar fyrst og fremst til at-
hugunar uppbótar- eða jöfnunar-
sætin. En til þess að öðlast nægan
skilning á jöfnunarþingsætunum,
hvernig þau eru til orðin og um
tilgang þeirra, er óhjákvæmilegt
að rekja nokkuð aðdraganda þess
að þau voru tekin upp í stjórnar-
skrána fyrir rúmum tveim ára-
tugum. Við athugun á þessu máli,
sem hefur mikla þýðingu um
stjórnskipun og stjórnarfar okkar
íslendinga, er einnig nauðsynlegt,
vegna missagna og misskilnings,
sem hér hefur orðið vart, að
íhuga hvaða sjónarmið koma eink
um til greina við eðlilega og
skynsamlega skýringu laga.
FRUMVARP
HANNESAR HAFSTEINS
Kosningar til Alþingis, kjör-
dæmaskipun og skipun Alþingis
haía að sjálfsögðu um langan ald-
ur verið eitt af höfuðviðfangsefn-
um þing og þjóðar. Það eru nú
liðin full 50 ár, síðan fyrsti ís-
lenzki ráðherrann, Hannes Haf-
stein, flutti á sínu fyrsta þingi
sem ráðherra, frv. um nýja kjör-
dæmaskipun og kosningatilhög-
un. Þetta frv. var að sjálfsögðu
flutt vegna þess, að þá um langa
hríð hafði mönnum verið ljóst,
að nýja skipan þurfti til að
tryggja sem bezt þingræði, lýð-
ræði og vilja fólksins. Frumvarp
Hannesar Hafsteins fól það í sér,
að landinu skyldi skipt i sjö kjör-
dæmi, er kysi hvert fjóra til sex
þingmenn eftir íbúafjölda, og
skyldu þm. kosnir með hlutfalls-
kosningu. Frv. fékk góðar undir-
tektir þá, en varð ekki útrætt. Á
næsta þingi var það flutt að nýju,
en var þá fellt með litlum at-
kvæðamun.
Síðan virðist þetta mál hafa
legið í þagnargildi um langt
skeið, enda önnur viðfangsefni,
sem altóku hugi manna um langt
skeið, fyrst og fremst samband
íslands og Danmerkur og skilhað-
ur þeirra. En árið 1928 skrifar
Thor Thors, núverandi ambassa-
dor íslands í Bandaríkjunum,
ýtarlega grein i tímaritið Vöku
um kjördæmaskipunina og gerir
ákveðnar tillögur til umbóta. Þær
tillögur voru í stórum dráttum
svipaðar till. Hannesar Hafsteins
um skiptingu landsins í nokkur
stór kjördæmi með hlutfallskosn-
ingu.
HNGROFIÐ 1931
Árið 1931 verður merkisár í
sögu þessa máls. Þá er málið tek-
ið upp á Alþingi. Þáverandi ríkis-
stjórn Framsóknarflokksins, sem
studdist viS hlutleysi Alþýðu-
flokksins, flutti frv. um breyting-
ar á stjórnarskránni, sem einkum
fólu í sér afnám hinna sex lands-
kjörnu þingmanna, þannig að all-
ir þm. skyldu kosnir í einmenn-
ings- og tvimenningskjördæmum
með óhlutbundnum kosningum. í
meðferð þessa stjórnarfrv. kom
það fram, að bæði Sjálfstæðisfl.
og Alþýðuflokkurinn töldu þetta
frv. enga lausn vandans, og yrði
að fara allt aðrar leiðir til að
tryggja réttlæti í þessum málum,
þannig að Alþingi yrði sem rétt-
ust mynd af þjóðarviljanum. Að
vísu ríkti allmikill ágreiningur
um leiðir milli þessara tveggja
flokka, en þeir voru sammála um
meginmarkmiðið: að Alþingi yrði
sem réttust mynd af þjóðarvilj-
anum, að stjórnmálaflokkarnir
fengju þingsæti í samræmi við
atkvæðatölu sína við almennar
kosningar. Tillögur um léiðir
voru mismunandi, þar sem Al-
þýðuflokkurinn lagði aðaláherzlu
á, að landið yrði allt eitt kjör-
dæmi með hlutfallskosningu, en
Sjálfstæðismenn töldu aðrar leið-
ir, svo sem einmenningskjördæmi
með uppbótarsætum eða nokkur
stór kjördæmi miklu fremur
koma til greina. En þrátt fyrir
rétt mynd af
þjóðin, fólkið
því, sem
sjálft, vill
RœÖa Cunnars Thoroddsens við um-
rœðurnar um kjörbréfin á Alhingi
skiptar skoðanir um leiðir milli
Sjálfstæðismanna og Jafnaðar-
manna, virtust nokkrir möguleik
ar á því að ná samkomulagi um
gagngerar endurbætur á kjör-
dæmaskipuninni. Slíkt mátti
Framsóknarflokkurinn ekki
heyra nefnt, rauf þingið 14. apríl
1931, og var ein af meginástæð-
um þingrofsins sú, eins og sagði
í þingrofsboðskapnum, „að sam-
vinna milli Jafnaðarmanna-
flokksins og Sjálfstæðisflokksins
er þegar hafin, meðal annars til
að leiða í lög víðtækar breyting-
ar á kjördæmaskipun landsins."
FRAMSÓKN FÉKK MEIRI-
HLUTA MEÐ RÚMUM
ÞRIÐJUNG ATKVÆÐA
Þetta varð upphaf mikilla
átaka um stjórnarskrárlög og
kjördæmamál, átaka, sem stóðu
í þrjú ár. Framsóknarflokkurinn
vann í þingrofskosningunum
1931 mikinn sigur, en sá sigur
var Pyrrhusarsigur. Flokkurinn
fékk 21 þm. af 36 kjördæmakosn-
um, auk þess hafði hann 2 land-
kjörna þm. af 6. Hann hafði því
•samtals 23 þm. af 42 eða hreinan
meirihluta á Alþingi. En atkvæða
magnið, sem stóð á bak við flokk-
inn í þessum kosningum var að-
eins 35,9% eða rúmur þriðjungur
þjóðarinnar. Sjálfstæðisflokkur-
inn og Alþýðuflokkurinn, sem
höfðu á bak við sig í kosningun-
um um 60% greiddra atkvæða
samtals, fengu kosna 15 þm.,
höfðu 4 landkjörna fyrir og fengu
því samtals 19 þm. á móti 23 þm.
Framsóknarflokksins. Hafi menn
ekki áður skilið, að kjördæma-
skipunin þyrfti endurskoðunar,
þá var það nú fullljóst, að svo
mátti ekki lengur standa. Kröfur
almennings urðu svo ákveðnar og
háværar um breytingar til að
tryggja lýðræðið, að Framsókn-
arflokkurinn gafst upp ári síðar,
þrátt fyrir hreinan meirihluta á
Alþingi. Stjórn hans sagði af sér,
og ný stjórn var mynduð, með
það höfuðverkefni að leysa kjör-
dæmamálið.
FORUSTA JÓNS ÞORUÁKS-
SONAR OG JÓNS
BALDVINSSONAR
í þessum átökum öllum komu
skýrt fram; í frumvörpum, grein
argerðum og þingræðum; megin-
sjónarmiðin í málinu. Forustuna
höfðu hinir mikilsyirtu leiðtogar,
Jón Þorláksson formaður Sjálf-
stæðisflokksins og Jón Baldvins-
son formaður Alþýðuflokksins.
Þeir voru í fararbroddi og í eld-
línunni fyrir sína flokka. Megin-
markmið þeirra beggja var það
sama, og það er orðað svo í 1. gr.
stjórnarskrárfrv., sem þeir fluttu
sameiginlega 1932, Jón Þorláks-
son, Jón Baldvinsson og Pétur
Magnússon;
„Alþingi skal svo skipað, að
hver þingflokkur hafi þingsæti í
samræmi við atkvæðatölu þá,
sem greidd er frambjóðendum
flokksins samtals við almennar
kosningar.“
Jón Baldvinsson flutti margar
og skeleggar ræður í þessu máli.
Hann tók það hvað eftir annað
skýrt fram, að þingflokkar yrðu
að fá þingsæti í samræmi við
atkvæðatölu þeirra, að Alþýðu-
flokkurinn hefði haldið og mundi
halda fast við þær kröfur, sem
hann hefði barizt fyrir undan-
farinn hálfan annan áratug og
það þýddi ekki til lengdar að
standa á móti þessu máli. Annar
áhrifamaður Alþýðuflokksins
fyrr og síðar, núverandi formað-
ur hans, Haraldur Guðmundsson,
sagði í þessum sömu átökum:
„Afstaða okkar Jafnaðarmanna
þá, að landsmálaflokkarnir eða
þingflokkarnir verða að fá þing-
sæti í samræmi við þá kjósenda-
tölu, sem stendur að baki hverj-
um þeirra. Með því er jafnrétti
kjósendanna tryggt og á engan
annan hátt verður það tryggt.“
Og enn segir prófasturinn um
þetta réttlætismál Alþýðuflokks-
ins: „Við Framsóknarmenn erum
þess fullvissir að . . . fáa óhappa-
menn hafi þjóðin átt meiri . . . en
þá, sem nú bera fram breytingar
á stjórnarskránni."
Öll hefur þessi barátta fyrir
uppbótarsætum, jöfnunarsætum,
hlutfallskosningum, beinzt í eina
og sömu átt, — það er að tryggja
réttlæti, tryggja lýðræði, að þing-
ið verði sem sö'nnust mynd af
þjóðarviljanum á hverjum tíma.
GUNNAR THORODDSEN
í stjórnarskrármálinu er mjög
skýr. Við höfum lagt fyrir þing-
ið frv. sem er í samræmi við okk-
ar stefnu, þ.e. þingflokkarnir fái
þingsæti í réttu hlutfalli við at-
kvæðatölu við almennar kosn-
ingar.“
GREINAGERÐ MEÐ STJÓRN-
ARSKRÁRFRV. 1932
Til þess að marka skýrt og
greinilega þá afstöðu, sem Sjálf-
stæðisflokkurinn hefur fylgt um
aldarfjórðung, sem síðan er lið-
inn, vil ég lesa hér upp kafla úr
ýtarlegri greinargerð Jóns Þor-
lákssonar og Péturs Magnússon-
ar með stjórnarskrárfrv. 1932.
Þar segir:
„Eftir kosningarnar 1931 hefur
Framsóknarflokkurinn algeran
meirihluta í þinginu, 23 þm., sem
eftir kjósendafylgi á aðeins að
hafa einn þingmann umfram
þriðjung þingsæta.
Þetta ástand er algerlega óvið-
unandi í landi, sem vill telja sig
lýðræðisríki. Eftir réttarmeðvit-
und nútímans er þjóðfélagsvaldið
í lýðræðislöndum byggt á þeim
grundvelli, að valdið sé sameigin-
leg eign hinna fullveðja borgara,
hluti af mannréttindum hvers
einstaks þeirra, sem eigi verður
með neinu lagaboði réttilega af
þeim tekinn eða misjafn ger, þótt
hitt geti komið fyrir, að einstakl-
ingur brjóti þessi réttindi af sér
um stundarsakir eða fyrir fullt
og allt með því að gera sig sekan
í athæfi, sem varðar við lög og
svívirðilegt er að almennings-
dómi. Meðferð þessa valds fela
borgararnir þinginu í umboði
sínu, en þar af leiðir beint, að
þingið á að vera hlutfallslega rétt
smækkuð mynd af þeim skoðun-
um, sem uppi eru meðal kjósend-
anna. í öllum löndum koma þess-
ar skoðanir nú á tímum fram á
þann hátt, að þeir sem eru sömu
skoðunar í þeim málum, sem
aðallega koma til greina við kosn-
ingar, hópa sig saman í lands-
málaflokka, með tilsvarandi þing
flokkum innan þinganna. Af hin-
um jafna rétti fullveðja borgara
til þátttöku í ríkisvaldinu og
áhrifa á meðferð þess, leiðir það
TEKIN UPP 11 ÞINGSÆTI
TIL JÖFNUNAR
Þessi barátta leiddi til merki-
legs áfanga þar sem var stjórn-
arskrárbreytingin 1933. Sú leið
að markinu var valin í bili að
hafa kjördæmaskipunina í meg-
inatriðum eins og hún hafði verið
en taka upp 11 þingsæti til jöfn-
unar til þess að hver þingflokkur
fái þingsæti í sem fyllstu sam-
ræmi við atkvæðatölu sína við
almennar kosningar. Þetta
ákvæði stjórnarskrárinnar er
kosningajafnréttis á íslandi. Hér
var því veruleg lagfæring fengin.
merkur áfangi í sögu lýðræðis og
Nú liðu 8 ár, það kom í ljós, að
þessi breyting, þótt hún stefndi
í rétta átt, — var engan veginn
fullnægjandi. Það stafaði fyrst
og fremst af markvissum tilraun-
um Framsóknarflokksins til þess
að f ara í kringum lögin og til þess
að fá sem allra flest fámenn kjör-
dæmi út á sem allra fæst atk.
En eins og kunnugt er, þá hefur
það lengst af verið ein af sér-
greinum Framsóknarflokksins að
misnota kjördæmaskipunina.
Síðan gerist það árið 1942, að
Alþýðuflokkurinn tekur upp kjör
dæmamálið að nýju. Þá eru aðal-
atriði frv. hans að upp skuli tekn-
ar hlutfallskosningar í 6 tvímenn
ingskjördæmum, en uppbótarsæt-
unum haldið. Þetta frv. hlaut
stuðning Sjálfstæðisflokksins og
Sósíalistaflokksins og varð að
lögum, gegn eindreginni and-
stöðu og ofsa Framsóknarflokks-
ins. Meðal flutningsmanna þessa
réttlætisfrv. voru 2 af núverandi
þm. Alþýðuflokksins, formaður
hans, Haraldur Guðmundsson, og
utanríkisráðherra, Emil Jónsson.
í greinargerð frv. segir:
UMMÆLI HARALDAR OG
EMILS
„Aðalatriði þessa frv. stefna
að því marki að jafna atkvæðis
rétt þegnanna og skapa jafnvægi
milli flokka á þingi . . . Hér er
stefnt að því að endurbæta skipu-
lag lýðræðisins í okkar landi. Ein
staklingarnir og réttur þeirra er
undirs'taða þess, og þingið á að
vera rétt mynd af þjóðinni“.
Það er vissulega fróðlegt og
til nokkurrar skýringar á afstöðu
Framsóknarmanna í þessum rétt-
lætismálum fyrr og síðar, að at-
huga hér nokkrar setningar aðal-
málsvara Framsóknarflokksins í
þessu máli 1942. Sveinbjörn
Högnason sagði meðal annars í
þessum umr. „Alþýðuflokkurinn
hefur nú gefið upp alla von um
að vinna ný kjördæmi, en vill
koma ár sinni þannig fyrir borð,
að honum verði not af atkvæðum,
sem greidd eru honum víðsvegar
um landið, þó ekkert kjördæmi
vilji þá fyrir þingmenn. En svo
getur farið, að þótt ný kjördæmi
séu stofnuð fyrir þá, að atkvæðin
týnist og verði þeim ekki að til-
ætluðum notum. Frv. gengur allt
út á að segja við kjósendur: þó
að þið viljið okkur ekki fyrir þm.,
þá skuluð þið samt hjálpa okkur
til að koma mönnum á þing ....
Trúað gæti ég því, að þeir, sem
flytja nú þetta frv. í því skyni að
sjá fylkingar sínar vaxa, sæju
þær hverfa. Og það er ekki annað
en við má búast, er menn bjóða
þjóðinni naglasúpu í stað rétt-
lætis.“
FRAMSÓKN ALLTAF
STREITZT Á MÓTI
Lengst af hafa Alþfl. og komm-
únistar þótzt eiga samleið um
meginstefnuna með Sjálfstæðis-
mönnum. Einn flokkur hefur
alltaf streitzt á móti, Framsókn-
£
arflokkurinn.
Síðan 1942, þegar þetta stjórn-
arskrárfrv. Alþýðuflokksins var
samþykkt, sem var stórt spor í
rétta átt, hefur þó sigið á ógæfu-
hlið og ranglætið orðið meira og
meira, þótt út yfir taki nú, þar
sem öll fyrri met eru slegin í
pólitískum hrekkjabrögðum.
Það er eðlilegt, að flokkar
reyni að vinna sem flest kjör-
dæmi með því að auka stefnu
sinni fylgi með þjóðinni, og vit-
anlega hafa flokkar heimild til
að vinna saman og gera bandalög
sín á milli. En nú hefur það gerzt
sem er óþekkt í íslenzkri stjórn-
málasögu. í rauninni er það
tvennt, sem gerzt hefur jafn
snemma. Kosningabandalag
Framsóknar og Alþýðuflokksins,
kosningaflokkur þeirra, gerði
þrauthugsaða, útspekuleraða til-
raun til þess að ná sem flestum
fámennustu kjördæmunum á sitt
vald, en um leið og þessi tilraun
er gerð, reynir þessi sami kosn-
ingaflokkur að hremma sem allra
flest uppbótarsæti. Glöggt dæmi
þessa er Seyðisfjörður. Um nokk-
urra ára skeið var Seyðisfjörður
Alþýðuflokkskjördæmi, og síðari
árin, meðan Sjálfstæðisflokkur-
inn hefur haft það kjördæmi, hs'
ur aðal-andstæðingurinn verið
frambjóðandi Alþýðuflokksins.
Framsóknarflokkurinn hafði sára
lítið fylgi þar.
Nú gerast þau undur í sumar,
að ákveðið er að afhenda Fram-
sóknarflokknum Seyðisfjörð.
Vegna hvers? Af þeirri einföldu
ástæðu, að það er nauðsynlegur
liður í samsærinu. Ef Alþýðu-
flokkurinn hefði unnið Seyðis-
fjörð úr höndum Sjálfstæðis-
manna, þá hefði Alþýðuflokkur-
inn fengið einu uppbótarsæti
færra. En með því að afhenda
Framsóknarflokknum þetta kjör-
dæmi, þá gat Alþýðuflokkurinn
fengið uppbótarmann engu að
síður.
ENGIN FORDÆMI
Það eru engin fordæmi fyrir
þessu. Málsvarar bandalagsins
hafa reynt að vitna í samstarf
Bændaflokksins og Sjálfstæðis-
flokksins í kosningunum 1937 til
samanburðar. Það hefur verið
marghrakið, að þetta tvennt sé
sambærilegt. Bændaflokkurinn
og Sjálfstæðisflokkurinn höfðu
mótframbjóðendur hvor á móti
öðrum í mörgum kjördæmum, en
Framsóknar og Alþýðuflokkur-
inn nú algerlega samstöðu, sömu
frambjóðendur og bandalag í
hverju' einasta kjördæmi um
menn og málefni.
En til viðbótar því, sem ræðu-
menn Sjálfstæðisflokksins hafa
sagt hér um þetta mál, er eitt
atriði enn, sem ég vil minna á.
Bandalag Framsóknar og Al-
þýðuflokksins er gert til þess að
hremma sem flest af fámennustu
kjördæmunum og næla í uppbót-
arsæti um leið, þvert ofan í anda
og tilgang stjórnarskrárinnar. En
bandalag Sjálfstæðisflokksins og
Framh. á bls. 14.
I