Morgunblaðið - 07.08.1958, Page 9

FimmtucTagur 7. ágúst 1958
MORCrlJTSfíT. AfílÐ
9
Helgi Tómasson, dr.med.
25. sept. 1896 - 2. ágúst 1958
SJALDAN hefur mér brugðið
meira heldur en er ég frátti lát
Helga Tómassonar, og svo mun
mörgum hafa orðið, er fregnin
um andlát hans barst yfir landið
með útvarpinu á laugardaginn
var. í>eim, sem þekkt höfðu
Helga Tómasson frá barnsaldri,
fannst hann ávallt vera ungur og
datt ekki í hug að dauðinn ætti
neitt erindi við slíkan mann.
Þótt hann fengi blóðrásartruflun
í hjartað í vetur datt okkur ekki
í hug annað en hann myndi kom-
ast vel yfir það, enda var hann
glaður og reifur og virtist hafa
jafnað sig eftir það, svo að hann
var farinn að ganga til vinnu
sinnar, þegar allt í einu þyrmdi
yfir hann svo að ekki varð við
ráðið. Gott er að fá að deyja svo
snögglega, en hastarlega er vegið
að vandamönnum og vinum, sem
þurfa tíma til að átta sig á þeirri
miklu breytingu, sem er á lifandi
manni og látnum, einkum er sá
var bráðlifandi, sem lézt.
Faðir Helga var Tómas læknir
Helgason, Hálfdánarsonar presta-
skólakennara, og konu hans, Þór-
hildar, sem var dóttir Tómasar
Sæmundssonar. Oft varð mér
hugsað til þessa langafa Helga
þegar hann beitti sér fyrir ein-
hverju sem hann taldi þjóðþrifa-
mál. Atorkan og framfarahugur-
inn héldust í hendur og vinnu-
gleðin stafaði af honum þegar |
hann hafði tekizt á hendur nýtt
viðfangsefni. Hann var hugsjóna-
maður, en enginn draumóramað-
ur. Hann stóð ávallt föstum fót-
um á jörðinni og leit raunsæjum,
glöggum augum á hvert við-
fangsefni. Hann hafði snemma
óbeit á allri hjátrú, en kunni vel
að meta staðreyndir og lét engan
hagga sannfæringu sinni, þótt
hún kynni stundum að fara í
bága við trú og bábiljur annarra.
Fyrir slíkan mann var í raun
og veru erfitt að verða geð-
veikralæknir á þeim tíma sem
Helgi Tómasson tók að nema
þau fræði. Á námsárum okkar
í Kaupmannahöfn, þegar við vor-
um báðir um tvítugt, var Helgi
þegar ákveðinn að verða geð-
veikralæknir. Ég man eftir því,
að ég vék að því við hann þá,
að ég undraðist að hann skyldi
vilja fara í sérgrein, sem menn
vissu lítið um eins og geðsjúk-
dómana, þar sem orsakir
flestra þeirra væru óþekktar og
flestar kenningar því haldlausar.
Ekki gaf hann mikið út á það,
en hélt sitt strik, hvað sem hver
sagði. Þannig var Helgi Tómas-
son þegar frá unglingsárunum:
Hann setti sér ákveðið mark og
stefndi að því í fullri einbeittni,
viss um að sér myndi takast að
ná því. Fortölur annarra höfðu
engin áhrif á hann. Við, sem
þekktum hann bezt, gerðum
okkur ljóst að hann var óvenju-
legur maður, og ekki var Helgi
nema tólf ára gamall þegar ég
var farinn að hugsa um hann
sem efni í mikinn mann, í
fyrsta skipti sem sú hugsun
hvarflaði að mér um nokkurn af
mínum bekkjarbræðrum. Skap-
gerð hans var svo föst, viljinn
svo einbeittur, tápið og vinnu-
þrekið eftir því, hugsunin frjáls
og sjálfstæð, djörf og óhrædd að
leggja út á nýjar brautir, að auð-
séð var að þar fór enginn venju-
legur maður. Samfara þessum
góðu gáfum var hreinlyndi og
dreijgskapur á óvenjulega háu
stigi, svo að óhugsandi var að
Helgi segði eða gerði nokkuð á
móti betri vitund.
Leiðir okkar skildu er ég hélt
heim til að ljúka námi, en hann
hélt áfram í Danmörku, lauk
námi þar 1922 og hóf síðan fram-
haldsnám í sjúkrahúsum í Dan-
mörku. Þegar ég hitti hann
mörgum árum seinna á Bispe-
bjerg-sjúkrahúsinu, spurði ég
hann enn á ný, hvort hann væri
ákveðinn að fara í geðsjúkdóm-
ana. Já, þar var engan bilbug
að finna. Hvort honum fyndist
ekki árangurinn af starfi lækn-
isins vera fremur lítill á því
sviði? Hann hafði þegar athugað
það spursmál, en ég ekki. Niður-
staða hans var sú, að það væri
viðlíka há hlutfallstala þeirra
sem fá bata í geðveikrahælum
og sjúklinga í öðrum sjúkrahús-
um. Síðan minntist ég aldrei
framar á það mál.
Þegar Helgi Tómasson valdi
sér vísindalegt verkefni í dokt-
orsritgerð, sem hann varði 1927,
var það um kalk, kalium, natri-
um og sýrustig í blóði sjúklinga
með þá tegund geðveiki, sem
algengust er á íslandi. Þar kom
í ljós að hann lét sér ekki nægja
að nema orð og kenningar um
sjúkdómseinkenni og hafði að
engu hindurvitni um áhrif frá
illum öndum, heldur lagði beint
út á braut vísindanna, sannfærð-
ur um að geðtruflanir eiga rót
sína að rekja til truflana í starf-
semi líkamans. Þetta var braut-
ryðjandastarf, óvenjulegt og
merkilegt á þeim tíma, en síðan
hefur mikið verið unnið á þessu
sviði, svo að útlit er fyrir að geð-
veikralækningar séu á góðum
vegi með að komast út úr því
miðaldamyrkri, sem hvílt hefur
yfir þeim fram á þessa öld.
Að afloknu embættisprófi í
Kaupmannahöfn dvaldist Helgi
Tómasson á ýmsum sjúkrahúsum
í Danmörku og Svíþjóð í rúm
fimm ár, en síðan kom hann
heim og var skipaður yfirlæknir
á nýja geðveikrahælinu að
Kleppi, 1928. Tveim árum seinna
tók hann að sér kennslu í geð-
sjúkdómum við Háskólann og
gegndi þessu tvískipta starfi
jafnan síðan.
Mikil störf hlutu að hlaðast á
slíkan mann og kom sér vel að
hann var ötull og afkastasamur.
Lengst af hafði Helgi Tómasson
litla aðstoð í læknisstarfi sínu,
en komst þó yfir að gegna sjúkra
hússtörfunum og jafnframt mikl-
um einkalæknisstörfum, sem
ekki varð hjá komizt. Hann varð
trúnaðarlæknir líftryggingadeild
ar Sjóvátryggingafélagsins, og
var áhrifamikill í stjórn Sjúkra-
samlags Reykjavíkur öll þau 22
ár sem hann starfaði þar. .
Helgi Tómasson mun hafa ver-
ið fyrsti yfirlæknir hér á landi,
sem lét sér ekki nægja að kynna
sér sjúkrahússtörf frá læknis-
fræðilegu sjónarmiði, heldur
einnig frá fjárhagslegu hliðinni.
Rekstur hans á sjúkrahúsinu var
til fyrirmyndar, því að allir
þættir voru þaulhugsaðir. Frá
fyrstu tið gaf hann sjúklingum
sínum allt það frelsi sem mögu-
legt var og meðferð hans á geð-
biluðu fólki var öll hin mannúð-
legasta, svo að hann var þar sem
annars staðar frekár á undan en
eftir öðrum.
Stúdentunum fannst gott að
vera á Kleppi, því að þeir lærðu
vel þar og yfirlæknirinn hafði
ánægju af að veita þeim tilsögn.
Alla ævi hafði Helgi Tómasson
ánægju af að umgangast ungt
fólk og það hafði bæði gagn og
gaman af að umgangast hann,
því að öllum fannst hann vera
ungur. Það var því engin tilvilj-
un að hann, sem hafði verið
skáti frá barnsaldri, skyldi vera
kjöiinn skátahöfðingi íslands og
gegna því starfi síðustu tvo ára-
tugina, sem hann lifði.
Frá því að læknaráð var
stofnað, 1942, sat Helgi í því og
fjallaði um flest mál sem þar
komu fyrir. Skyldurækni hans
og þekking nutu sín þar vel,
enda var hann jafnan kunnug-
astur hverju máli sem lá fyrir
fundi og það þótt málsskjöl væru
upp á fleiri hundruð blaðsíður.
Var ánægjulegt að vinna með
honum þar, því að hann var
manna glöggskyggnastur á það
sem i*áli skipti, sanngjarn og til-
lögugóður.
Fyrri konu sína, Kristínu
Bjarnadóttur, missti Helgi fyrir
níu árum síðan, en seinni kona
hans, Ragnheiður Brynjólfsdótt-
ir, lifir mann sinn ósamt sex ára
syni þeirra, Brynjólfi. Af fyrra
hjónabandi eru þrjú uppkomin
börn, hvert öðru mannvænlegra:
Tómas, læknir, Ragnhildur,
alþingismaður, og Bjarni, sem
stundar jarðvegsrannsóknir í
Skotlandi.
Það er mikið áfall fyrir ís-
lenzka læknastétt og fyrir þjóð-
ina að missa slíkan mann, því að
skarð hans verður vandfyllt.
Hann var sístarfandi að ein-
hverju, sem til gagns mátti
verfia. Ef það voru ekki læknis-
störfin, var hann austur í Haga-
vík, þar sem hann hafði gróður-
sett mörg hundruð þúsund trjá-
plöntur til þess að sýna öðrum,
af hverjum 100 sjúklingum heils- einn aðalhvatamaður að stofnun
una aftur. Að því starfaði dr. | skátafélags í Reykjavík og starf-
Helgi, og í því fann hann mikla aði þar af miklum dugnaði til
gleði. | ársins 1917 að hann varð að hætta
En það var fleira, sem átti hug ] skátastörfum vegna náms.
hans, — skógrækt, skátafélögin,
Rótaryhreyfingin. Hann kom hér
einnig á Geðverndarfélagi í
tengslum við merka erlenda
hreyfingu, og vann að því að fá
sjúklingum og mönnum í aftur-
bata hæfileg viðfangsefni.
Hann var víðförull maður,
ólatur og ósérhlífinn, sótti marga
vísindafundi úti um heim og
flutti oft erindi. Hann skrifaði í
erlend sérfræðirit og átti mikil
bréfaskipti.
Þá hafði hann mikla ánægju af
ýmsum dægradvölum sínum, og
hann hvíldi sig á því að skipta
um vinnu og viðfangsefni. Hann
stundaði veiðiskap. Hann safnaði
árum saman fílamyndum úr ýms-
um efnum, málmi, tré, jaði og
Helgi Tómasson, dr. med.
að hér mætti koma upp nytja-
skógi. Eins og eðlilegt var, hafði
hann alla forystu í geðveikra-
málum þjóðarinnar og varð mik-
ið ágengt. Margar vísindalegar
ritgerðir liggja eftir hann í inn-
lendum og erlendum læknarit-
um og mun nafn hans lengi uppi
verða vegna starfs hans fyrir
geðveika sjúklinga.
Við, sem áttum því láni að
fagna, að þekkja Helga Tómas-
son og vinna með honum, mun-
um lengi geyma minninguna um
hinn áhugasama, glaða og góða
mann, sem á sínu sviði var einn
af mestu framfaramönnum þjóð-
ar sinnar á þessari öld.
Niels Dungal.
★
AÐ dr. Helga Tómassyni er mikill
sjónarsviptir. Hann var mikil-
hæfur maður með mjög hispurs-
lausum sérkennum, maður, sem
setti mark á umhverfi sitt. Kring-
um hann var alltaf líf og hreyf-
ing, athöfn og gleði. Hann var
einlægt að endurnýja sjálfan sig,
ávallt að leita að nýjum úrlausn-
arefnum, nýjum umbótum. Ég
held, að leitun sé á manni í sam-
tíma okkar hérlendis, sem fylgd-
ist eins vel með utanlands og
innan á sviðum hugðarmála
sinna, og áhugaefni hans stóðu
víða fótum.
Fyrst og fremst fylgdist hann
með í sérgrein sinni. Hann hafði
sérstaka bókastofu fyrir sérfræði-
tímarit sín um læknisfræði og
sálarfræði. Leikmaðurinn hugsar
oftast um ömurleika geðveikra-
hælisins. Hitt gleymist stundum,
að á Kleppi tókst að gefa 80—90
postulíni. Hann gerði sér það
stundum til gamans að reyna
þolrifin í málinu með því að
þýða þunga kafla úr erlendum
tungum, t. d. man ég eftir kafla
úr Shakespeare, sem hann sýndi
mér eitt sinn. Annars voru það
einkum mannlýsingar og sálar-
lífslýsingar, sem hann hafði
áhuga á í skáldskap, — og svo
það, sem var fyndið og skemmti-
legt, hlægilegt. Hann gat verið
allra manna mestur hlátramaður.
í eðli sínu var hann þó alvöru-
maður. Hann var einstaklings-
hyggjumaður í skoðunum, þótt
hann væri mjög áhugasamur um
félagsmál. Lífsviðhorf hans mörk
uðust af vísindalegum sjónarmið-
um læknisfræði og náttúrufræði,
en hann átti einnig víða, húman-
istiska útsýn og djúpa samúð og
trú á gildi lífsins og fegurð. Hann
var fágaður maður, en fastur fyr-
ir og þungur á bárunni, þegar
því var að skipta, manna geig-
lausastur við að segja meiningu
sína, þegar honum þurfa þótti.
Dr. Helgi var ættrækinn og
vinfastur. Hann var heimilisræk-
inn og barngóður. Börnum sín-
um var hann trúnaðar- og sam-
verkamaður og hvatti þau til
stórra starfa.
Nú er hljóðara *g snauðara en
áður, þar sem hann fór með
áhuga sinn, samúð sína og gleði,
en úr sporum hans á víða eftir
að vaxa gróður.
V. Þ. G.
★
ÞAÐ mun hafa verið árið 1910
að Helgi Tómasson kynntist fyrst
skátahreyfingunni. 1912 var hann
Árið 1938 er hann kjörinn
skátahöfðingi og gegndi því virðu
lega og ábyrgðarmikla starfi til
dauðadags.
Skátahreyfingin var Helga
Tómassyni mjög hjartfólgin.
Hann var víðsýnn umbótamaður
með óbifanlega trú á gildi góðr-
ar félagsstarfsemi fyrir æsku-
fólk allra tíma. En hann lagði
áherzlu á, að félagsform þyrftu
jafnan að vera svo sveigjanleg,
að þau fylgdu þróun tímans. Því
var hann óþreytandi að leita
nýrra leiða, finna ný verkefni,
svo að skátastarfið mætti verða
ungmennum siðferðilegur styrk-
ur, veita þeim félagslegt öryggi
og undirbúning til að mæta
vandamálum dagsins, vera jafn-
an viðbúin. Hann taldi að ung-
ar herðar þyldu ábyrgð, gætu
borið hana og vaxið með henni
í skjóli góðrar félagsstarfsemi.
Eitt þessara verkefna og hon-
um mjög hugleikið var skáta-
skólinn á Úlfljótsvatni. Fyrir at-
beina hans fékk Bandalag ísl.
skáta ábúðarrétt á Úlfljótsvatni í
Grafningi árið 1941 og var hafin
skátastarfsemi þar sama ár. Sið-
an hafa skátar rekið þar skáta-
skóla og ýmsa aðra starfsemi.
Það var markmið skátahöfð-
ingjans að starfið á Úlfljótsvatni
yrði þýðingarmikill þáttur í ís-
lenzku skátastarfi almennt. En
það vakti einnig fyrir honum,
að ungmennum, bæði piltum og
stúlkum, yrðu sköpuð skilyrði til
hvers konar ræktunar og land-
búnaðarstarfa á fögrum stað und-
ir merki skátahreyfingarinnar.
Starfsemin á Úlfljótsvatni ur enn
ekki komin í fast form, tu Sjón-
armið hans var að frjálsræði og
fjölbreytni væri grundvöllur hins
lifandi starfs, undirstaða lýð-
ræðis og menningar. Starfið á
þessum stað ætti því að mótast
af þörfum tímans hverju sinni.
Helgi Tómasson var mikill
ræktunarmaður. Vaxandi gróður
og dugmikil æska var hálfur
heimur hans. Hann vildi klæða
landið skógarskrúði og ala þar
upp drengilegt og starfsamt fólk.
íslenzkir skátar munu seint
gleyma Helga Tómassyni skáta-
höfðingja. Hann var óvenjulegur
athafnamaður, alltaf viðbúinn, er
til hans var leitað, frjór forystu-
maður, einbeitt Ijúfmenni.
Heimili hans stóð jafnan opið
skátum og margir voru fundirnir
heima hjá honum. En nú er hann
allt í einu horfinn — farinn
heim.
í dag, þegar skátahöfðingi ís-
lands er kvaddur hinztu kveðju,
drúpa íslenzkir skátar, piltar og
stúlkur, höfði í hljóðri þökk og
djúpri virðingu. Allar þakkir fyr-
ir örugga leiðsögn, fórnfúst starf
og trygga vináttu fela þeir í orð-
unum: Með skátakveðju.
Jónas B. Jónsson.
í DAG fer fram útför dr. Helga
Tómassonar yfirlæknis. Vildi ég
gjarnan mega minnast hans ör-
fáum orðum í kveðjuskyni.
Fyrstu minningar mínaT um
Helga Tómasson eru frá barna-
skólaárunum í Reykjavík, en i
rauninnj bar fundum okkar fyrst
saman á norrænu stúdentamóti
á Voss í Noregi sumarið 1919.
Nokkrir Islendingar tóku þátt
í því móti, og lítill samvalinn
hópur þeirra, þ. á. m. við Helgi,
fór í smáferðalög um nágrennið,
sumpart í bíl, en sumpart gang-
andi um skógivaxfiar hlíðar, sem
umlykja Vossevangen og vatnið.
Við Helgi telgdum okkur
göngustafi úr eini, og þrömm-
uðum um skóginn í broddi hinn-
ar litlu samvöldu fylkingar —
ungir og ástfangnir, og allt var
fagurt og yndislegt. En ekki mun
okkur þá hafa grunað, að við
ættum eftir að starfa saman
heima á íslandi um árabil að
sameiginlegu hugðarefni verk-
efni, sem þarna var brugðið upp
fyrir sjónum okkar.
Fáum árum seinna heimsótti ég
Framh. á bls. 14