Morgunblaðið - 14.01.1959, Qupperneq 6

6
HORGTJNfíL Afílfí
Miðvikudagur 14. jan. 1959
Vopnað lögreglulið á stræti í LeopoldvilU
ir austan Kongo er svertingjum
ekki trúað fyrir að reka járn-
brautirnar. En strax og járnbraut
arlest þaðan kemur yfir landa-
mærin inn í Kongo tekur biksvört
áhöfn við stjórn hennar. Allir
stöðvarstjórar meðfram járnbraut
arlínunni eru svertingjar og
svona mætti lengi telja.
f Kongo er heldur ekki sami
kynþáttaaðskilnaðurinn sem í ný
lendum Breta. Þar eru sömu verzl
anir fyrir hvíta og svarta, og
sömu lög eiga að gilda fyrir báða
jafnt. Ef hvítur maður kallar
svertingja „apa“ verður hann að
borga 5000 króna fjársekt og hvít-
ur maður sem gerir sig sekan um
móðganir í garð svertingja verð-
ur brottrækur úr landi.
Þarna hefur verið lýst björtu
hliðinni á nýlendustjórn Belgíu-
manna. Hún er sú, að þeir vilja
einlæglega bæta lífskjör Afríku-
manna og láta þá njóta mannlegr-
ar virðingar.
★
Sjálfstæbishreyfing Afríku hefur
grafið um sig meðal
svertingja Kongó
Orsakir óeirðanna i Leopoldville
BELGÍUMENN vöknuðu upp
við vondann draum í byrjun
síðustu viku. Blóðugar óeirðir
brutust út í „fyrirmyndarný-
lendu“ þeirra, Kongo. Allt í
einu standa Belgíumenn
frammi fyrir þeirri bláköldu
staðreynd að þjóðernishreyf-
ingin, sem breiðzt hefur eins
og eldur í sinu út um alla
Afríku hefur ekki stöðvazt
við árflaum Kongó-fljótsins.
Þar eins og annars staðar í
hinni svörtu álfu krefjast í-
búarnir réttar síns. Það er
varla hætta á því að Belgar
geri sömu skyssuna og Frakk-
ar í Alsír. Þeir munu fremur
gefa nýlendunni frelsi en að
eiga yfir höfði sér bardaga og
skæruliðahernað. — Innan
skamms munu svertingjarnir
sjálfir taka undir sín yfirráð
ríkasta landssvæði Afríku,
bæði að gróðursæld og ó-
hemju auðævum í jörð í líki
úraniums og margskonar
málma. Stór spónn verður að
vísu tekinn úr aski Belga, en
þetta verður óhjákvæmilegt og
að því mun draga jafnvel fyrr
en menn búast við.
Kongo-nýlendan er 2,4 millj.
ferkílómetrar að stærð eða 80
sinnum stærri en sjálf Belgía.
Þetta víðáttumikla landssvæði,
sem er mikið til hulið frumskóg-
um var og óþekkt Evrópubúum,
þar til hinn frægi Stanley land-
könnuður stýrði leiðöngrum í
gegnum landið þvert og endilangt
fyrir um 80 árum.
Stanley vildi eigna Bretum
þetta auðuga land ,en fékk enga
áheyrn hjá ráðherrum Viktoríu
Bretadrottningar. Þá sneri hann
sér til Belga, sem voru ein af fá-
um nýlendulausum Evrópuþjóð-
um. Ríkisstjórn þeirra hafði þó
ekki heldur áhuga á málinu, —
en þá ákvað Leopold II. Belgíu-
konungur að taka málið upp á
eigin arma.
Hann sló persónulega eign sinni
á landið og beitti sér fyrir stofn-
un verzlunarfélaga er hagnýttu
jarðargæði.
Leopold konungur græddi ó-
þrælkunarbúðum nazista og
margra dæma . um harðstjórn í
nýlendum varð hans stjórn al-
ræmdust allra fyrir miskunnar-
leysi gegn hinum varnarlausu í-
búum Afríku. Svertingjarnir í
Kongo voru þrælkaðir og beíttir
takmarkalausri grimmd, að ekki
var betra en síðar þekktist í
þrælkunarbúðum nasista og
kommúnista. Enda fór svo á 30
landsins er talin hafa lækkað úr
20 milljónum í 10 milljónir.
Jafnvel Bretar, sem eiga þó
ófagra sögu í nýlendustjórn sinni
gátu leyft sér að hneykslast á á-
standinu í Kongó. Fór svo á end-
anum, að Leopold var tilneyddur
að afsala sér völdum yfir Kongó
skömmu eftir aldamótin, en belg-
íska ríkið tók við yfirráðum. Má
segja að þessari evrópsku smá-
þjóð til hróss, að síðan hefur hún
reynt að gera nokkra yfirbót.
Skipti svo í tvö horn eftir áð
kóngur missti yfirráð nýlendunn-
ar, að Belgar hafa sýnt svörtum
nýlenduþegnum sínum á ýmsan
hátt meiri mannúð og mildi en
þekkzt hefur í öðrum nýlendum.
Síðustu fimmtíu árin hefur mest
borið á starfsemi kaþólsku kirkj-
unnar, sem hefur reist trúboðs-
stöðvar og kirkjur út um allt
landið. Er nú talið að um 5 millj.
af nærri 15 milljón íbúum séu
kristinnar trúar, þó sú tala sé
nokkuð á reiki.
★
Nýlendustefna Belgíumanna
eftir stríðslok hefur þótt mjög
sérkennileg og frábrugðin ný-
lendustefnu t.d. Breta og Frakka.
Þeir hafa lagt ennþá meiri á-
herzlu á efnahagslega þróun og
gefið svertingjunum smámsaman
aukinn hlut í nýlenduarðinum.
Heilbrigðismál hafa verið í betra
lagi en í öðrum Afríkulendum og
svartir menn hafa auðgazt og
taka þátt í viðskiptalífinu, opin-
berum rekstri og samgöngum. í
brezka landinu Rhodesíu næst fyr
Dökka hliðin er sú, að svert-
ingjum hefur verið bannað að
mynda stjórnmálasamtök. Belgar
hafa tekið upp þessa stefnu út frá
þeirri forsendu, að svertingjarnir
séu ekki orðnir stjórnmálalega
þroskaðir til þess að taka að sér
stjórn eigin mála. Það má segja
að þeir hafi litið á Congo-þjóð-
ina sem ófullveðja ungling, sem
á eftir að vaxa til vits og þroska.
Belgáumenn hafa slegið járn
tjaldi utan um Congo og leggja
mesta áherzlu á að hindra að
svertingjarnir fái að kynnast
Belgíu og sjá hve lífskjör
manna þar eru ennþá miklu
betri en suður í Afríku. Þeir
telja að það sé óhollt fyrir
svertingja að fá pólitískan
skilning fyrr en framfaraáætl-
un þeirra hefur náð því marki,
að nýlendubúar geti verið „á-
nægðir“ með sinn hag.
Meðan svertingjar frá ensk-
um og frönskfum nýlendum
flykkjast til Evrópu til náms
í Oxford og Svartaskóla er
varla nokkur einasti svartur
stúdent frá Congo við nám í
Belgíu. Ástæðan er einfaldlega
sú, að Belgar telja að æðri
úr
skrifar
daglega iífinu
12 mílur — ísland
LANDHELGISDEILAN er mál
allra íslendinga og allir vilja
veita okkur málstað liðveizlu,
hver á sinn hátt. Bakari einn hér
í bæ hefur fundið ráð til að sýna
hug sinn í Landhelgisdeilunni.
Hann bakar fagurgrænar sítrónu-
gular og bleikrauðar smákökur,
sem eru eins og flatfiskai í lag-
inu, og á þeim stendur stórum
stöfum: „12 mílur, fsland“. Það
má vissulega segja að hver berjist
með sínum vopnum.
Fornritin aftur
GAMLI hefúr aftur sent Vel-
vakanda bréf um íslenzku
fornritin og útgáfu þeirra:
„Þökk skal Velvakandi hafa
fyrir áréttingu sína á því, er ég
sagði um þá þjóðarsmán að snið-
ganga útgáfur Fornritafélagsins,
einmitt þær bækurnar, sem við
getum helzt sýnt með dálitlu
stolti og að tiltölu eru líka flest-
um eða öllum öðrum ódýrari. En
réttmæt er sú aðfinnsla Velvak-
anda, að útgáfunni miðar of seint
áfram. Það ætla ég þó, að ekki
eigi stjórn félagsins neina sök á
seinaganginum; ég hygg einmitt
að rétt eins og okkur sé henni
raun að honum. Sumir þeirra
manna, er fyrir félagið hafa unn-
ið, virðast að marki seinvirkir,
og lengi er það búið að vera í
aflinum það bindið, sem væntan-
lega kemur næst. Við eigum ekki
lengur neinn Finn Jónsson; því
er miður. Og miklir menn gætum
við þótzt ef við ættum þó ekki
væri nema hálfdrætting á við
hann.
Satt er það og samt þjóðinni til
einskis sóma) að betur þarf að
auglýsa ritin en gert hefir verið.
Velvakandi að segja meira en
hann gerði. Hver á að auglýsa?
Ekki er unt að ætlast til að Forn-
ritafélagið sjálft verji meiru fé
til auglýsinga en það gerir. Fjár-
hagur þess er óumflýjanlega allt-
af þröngur og þetta fjarska lága
verð á bókum þolir ekki aukin
útgjöld til auglýsinga.
Spurningunni er auðsvarað.
Mín reynsla er sú, að öll blöð
standi ávallt opin fyrir hverju
því, sem sagt er útgáfunni til
ára einkastjórn hans, að íbúatala En einmitt um þetta atriði átti
stuðnings. Þetta er líka svo sjálf-
sagt að það er naumast þakkar
vert. En þeir eru svo sorglega fáir
sem finna hvöt hjá sér til þess að
leggja lið með penna sínum. Ef
þeir væru nógu margir, ætla ég
að allt mundi ganga vel.
E
Vökumenn
N blaðamennirnir eru vöku-
menn þjóðarinnar; eða ef
þeir eru það ekki, bregðast þeir
skyldunni. Þarna er eitt málefnið,
sem þarf að vaka yfir. Árin
1951—1952 var haldið hér úti
tímaritskorni, sem að staðaldri
flutti þátt um„ gamlar bækur og
nýjar“, og ekkrvar þessum ritum
gleymt þar. Blöðin og tímaritin
eiga að vaka yfir því, að góðar
bækur falli ekki í gleymsku.
Ég er vel kunnugur manni, sem
fyrir meir en fjörutíu árum
dvaldi um skeið á Englandi, og
dagblað, það, er hann hélt þarimilljónablöðin erlendis.
var Daily News, þá undir stjórn
hins ágæta og mikilhæfa ritstjóra
A. G. Gardiners. í því var smá-
greinarflokkur, er nefndist „Und-
er the Clock“ og svaraði til þáttar
Velvakanda. Þetta er einn smá-
letursdálkur, og þann dálk var
unun að lesa, enda fjölbreytnin
frábælega mikil. Dag nokkurn
var ein smágreinin um hina
frægu og frábæru Nýjatestament-
isþýðingu Weymouths, „The New
Testament in Modern Speech",
sem þá var orðin um tuttugu ára
gömul og komin í mörgum út-
gáfum. Þetta varð til þess að hinn
íslenzki lesandi blaðsins aflaði
sér bókarinnar, og í þau full
íjörutíu ár, sem síðsn eru liðin,
hefir hann að jafnaði lesið Nýja-
testamentið, ekki á islenzku, held
ur í þessari fágætlega hugðnæmu
þýðingu, sem líka er með skýr-
ingum, athugasemdum og leið-
beiningum, en er þó seld ákaflega
lágu verði. Ég tek þetta sem við-
eigandi dæmj þess, hve miklu
vitur, árvakur og góðgjarn blaða-
maður getur áorkað. Fingurnir
sem héldu á pennanum þegar
Gardiner skrifaði, eru fyrir löngu
búnir að fara gegnum bálstofuna
og orðnir að ösku, en áreiðanlega
mun þessi útlendi lesari hans
hugsa til hans með þakklæti
(raunar fyrir fleira en þetta) unz
hann sjálfur fer sömu leiðina."
Ég held mér sé óhætt að full-
yrða að ísl. blaðamenn séu ekki
síður góðgjarnir en erlendir
starfsbræður þeirra og ekki vanti
þá viljann til að vera „vöku-
menn“, eins og gamli kemst að
orði, en það sem mest háir þeim
sé tímaskortur. Blöð í fámennu
landi verða að sjálfsögðu að tak-
marka starfslið sitt meira en
menntun fæði af sér gagnrýni.
Á allra síðustu árum hafa Belg-
ar þó neyðst til að gefa eftir í
þessu efni. f hittifyrra var stofn-
aður vísir að svertingjaháskóla í
Kimuenza skammt frá Leopold-
ville og sl. sumar fengu svert-
ingjar í fyrsta skipti að taka
þátt í bæjar- og sveitarstjórnar-
kosningum í landinu. Voru svert-
ingjar þá kosnir „bæjarstjórar" í
fjórum hverfum Leopoldville.
Þessir nýkjörnu „bæjarstjórar"
hafa þó aðeins ráðgefandi vald í
málefnum bæjarhverfanna.
Við framþróun efnahagsmál-
anna, aukningu námugraftar,
iðnaðar og verzlunar hefur orðið
býlting í atvinnumalum Kongó
á síðasta áratug. Þetta hefur haft
það í för með sér að fjöldi borga
hefur myndast í landinu. Fólkið
streymir úr sveitunum til meiri
atvinnu og hærri tekna í borgun-
um. Á sex árum hefur íbúatala
Stanleyville í Norður Kongo
stigið úr 7 þúsund í 28 þús., íbúa-
tala Elisabetville í Suður Kongo
úr 40 þús. í 120 þús. og höfuð-
borgarinnar Leopoldvilles úr 55
þús. í 350 þús. Þessi mikli mann-
fjöldi er rótlaus og getur orðið
hættulegur, hvenær sem blossa
stjórnmálaofstækis slær niður í
honum.
Þetta var einmitt það sem gerð-
ist í óeirðunum í Leopoldville í
fyrri viku. Fyrir hálfu ári dróst
atvinna í borginni skyndilega
saman. Hráefnavinnsla hafði
minnkað um stundarsakir vegna
afturkippsins í efnahagsmálum
Vesturlanda. Þegar atvinnuleysið
bættist ofan á rótleysi hins
svarta almennings var eldhættan
orðin mikil.
★
Óþarfi er hér að rekja hvernig
óeirðirnar brutust út, enda
greindi Þorsteinn Jónsson flug-
maður frá því í skemmtilegu
bréfi, sem birtist í Mbl. í gær, en
Belgíustjórn hefur gefið út
skýrslu um tjónið. í henni segir,
að 42 svertingjar hafi látið lífið,
208 svertingjar og 49 hvitir menn
særðust. Skemmdirnar nema
hundruðum milljóna krónum. 40
sölubúðir voru lagðar í rúst,
sömuleiðis 14 skólar, 3 lögreglu-
stöðvar, 11 félagsheimili og 11
birgðasvæði. Um 100 svertingjar
hafa verið handteknir fyrir að
æsa til óeirðanna.
★
Belgíska þingið var kvatt sam-
an til skyndifundar strax eflir
atburði þesá og gerði Maurice van
Hemelrijk Kongómála-ráðherra
grein fyrir atburðunum.
Skýrsla hans var í stuttu
máli á þá leið, að óeirðirnar
ættu sér pólitíska undirrót.
Það var hinn svonefndi
Abako-félagsskapur sem skipu
lagði óeirðirnar. Ætlunin var
að efna til óeirða og skemmd-
arverka í Leopoldville og í
fleiri borgum Kongo, þann 13.
janúar, daginn sem Belgíu-
stjórn ætlaði að birta reglur
um nýjar réttarbætur til
handa íbúunum. Finnst leið-
togum Abako-manna að þær
réttarbætur nái alltof skammt
og er krafa þeirra um óskorað
sjálfstæði til handa Kongo
ekki síðar en 1960.
En svo miklar voru æsingarnar,
að leiðtogum félagsskaparins
tókst ekki að hafa hemil á fylgis-
mönnum sínum. Þegar svolítið
kastaðist í kekki milli lögreglu
og fundarmanna á fremur litlum
fundi Abako-hreyfingarinnar log-
aði upp úr. Stjórnarerinddrekar
Belga segja jafnvel að það hafi
Framh. á bls. 17