Morgunblaðið - 01.04.1959, Blaðsíða 6

6
MORGVNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 1. apríl 1959
KrdiM-l
Kara~ ' S y~
kuiw- ev^i-'^A'
rnbrKin/
PERSlA
AF GA W I 5TAH
Uppdrátturinn sýnir legu Sovétlýðveldanna Turkmenistan og Uzbekistan austur af Kaspíahafi.
Uppteisnir gegn nýlendukúgun
Rússa í Mið-Asíu
Berst frelsishreyfing Araba norður
fyrir járntjaldið
NÝLEGA komu tvö svonefnd
Sovét-lýðveldi í Mið-Asíu,
Turkmenistan og Uzbekistan við
sögu í heimsfréttunum. Hreins.
anir fóru þar fram, foringjum
kommúnistaflokkanna og ráðherr
um var vikið úr stöðum sínum
fyrir ódugnað og jafnvel fyrir
samsæri gegn Sovétríkjunum.
!>að er ekki meira en svo að
fólk átti sig á því, hvar þessi lands
svæði eru. Þau koma sjaldan við
fréttir, enda hefur þéttu rúss-
nesku járntjaldi verið slegið um
þau og öryggislögreglan rúss-
neska hefur allt þar í sínum helj-
arklóm.
Lönd þessi eru á svæðinu aust-
ur af Kaspíahafi, fyrir norðan
Persíu og Afghanistan. Þau eru
mjög víðáttumikil, en mest eru
það þurrar eyðimerkur. Þar sem
vatn er fyrir hendi í dölum fljót-
anna Amu og Syr er þó mikil
gróðursæld og hægt að rækta þar
bómull tóbak og ávexti.
Turkmenistan og Uzbekistan
eru mynduð við skiptingu Tur-
kestan 1924. Þau eru talin sjálf-
stæð Iýðveldi innan Sovétsam-
bandsins, en í rauninni eru þau
lítið annað en rússneskar ný-
lendur. Lengi vel voru þau svo
einangruð, að lítið bar á rúss-
nesku landnámi. En ílutningur
Rússa þangað austur hefur sér-
staklega aukizt síðasta áratuginn
í sambandi við landbúnaðaráæt]-
anir stjórnendanna í Kreml. —
Veldur ásókn Rússa nú sífelldum
árekstrum, enda eru hinir tyrk-
nesku íbúar þessarar héraða stolt-
ir af þjóðcrni sínu og fastheldnir
á trú sína. en þeir eru múham-
eðstrúar.
★
Asama tíma og aðrar þjóðir
Vestur-Evrópu voru sem óð-
ast að kasta eign sinni á svörtu
álfuna Afríku, og skipta henni
eins og tertu á milli sín í nýlendu-
sneiðar, sendi rússneski keisarinn
hershöfðingja sinn, Skobeljev,
austur yfir eyðimerkur Mið-Asíu
til landvinninga í Túrkestan. —
Þessir landvinningar urðu þó með
öðrum hætti en landnám Vestur.
Evrópumanna í Afríku, því að hér
mættu Rússar tyrkneskum þjóð-
um á háu menningarstigi, sem
skipulögðu sannkallaða frelsis-
baráttu gegn hinum rússneska
innrásarher. Varð styrjöld þessi
mjög harðvitug á köflum og geng-
ur Skobeljev hershöfðingi enn
austur þar undir nafninu blóðugi
hershöfðinginn.
í rússnesku byltingunni hugð-
ust þessar þjóðir að nýju að losa
sig undan ánauð Rússa, en allt
fór á sömu leið. Byltingarstjórn-
in rússneska bældi uppreisnirnar
niður með mikilli grimmd og
landið var innlimað í Sovétríkin.
Skæruliðar, hinir svonefndu „baz
machi“ gengu þó lausum hala í
landinu fram yfir 1930, er þeir
sáu að baráttan var vonlaus. Við
og við hafa Rússar framkvæmt
fjöldahandtökur og aftökur í þess
um löndum til að bæla niður frels
ishreyfingar.
★
ATHYGLIN hefur sérstaklega
beinzt að undanförnu að Uz-
bekistan, sem er auðugazt þess-
ara landa — í því er m. a. hinn
frjósami Fergana-dalur. Land
þetta er um fjórum sinnum
stærra en ísland, 407 þúsund fer-
kílómetrar. Mestallur vesturhluti
þess er eyðimerkur. Byggðin er
austan til og þar eru stærstu borg
irnar, Taskent, Samarkand og
Bukara. í landinu búa um 7 millj.
manna. Um 20% þeirra eru rúss-
neskir. Fer rússneskum landnem-
um stöðugt fjölgandi á kostnað
innfæddra.
Rússar láta líta út fyrir að Uz-
bekistan njóti verulegrar sjálf-
stjórnar, cn í rauninni halda þeir
þjóðinni í heljarklóm. Rússneska
er opinbcrt mál í landinu. Ríkis-
stjórnin er að mestu leyti skipuð
Rússum, öryggislögreglan er und-
ir rússneskri stjórn og flestir liðs-
menn hennar koma frá Moskvu.
Þá hafa þeir tekið að sér upp-
eldi og menntun æskunnar. í
sögukennslubókum er hinum blóð
uga hershöfðingja Skobeljev lýst
Manzur Mirza-Akhmedov var
rekinn úr embætti forsætisráð-
herra Uzbekistan.
sem frelsnra landsins. Allt tal um
sjálfstæði og frelsisbaráttu þess-
arar tyrknesku þjóðar er bann-
fært. Bókmenntir hennar hafa
verið færðar á bál, gömul þjóð-
skáld bönnuð og er nú eins og
þau hafi aldrei verið til. Nútíma
skáldum þjóðarinnar er forboðið
að dýrka gamlar þjóðhetjur. Hafa
hreinsanirnar á undanförnum
áratugum ekki sízt bitnað á and-
legum leiðtogum þjóðarinnar,
skáldum hennar, rithöfundum og
blaðamönnum. Múhameðstrúin
hefur líka verið ofsótt og bæna-
hús hennar brennd. en æskunni
innrætt guðleysi.
Smám saman hafa Rússar þó
fengið til fylgis við sig nokkra
af íbúunum, sem ýmist töldu að
ekki yrði rönd reist við yfirgangi
Rússa eða metorða og valda-
girni hefur ráðið. Vafalaust er
þessi stuðningur þó oft meir á
tungunni en í hjartanu með sak-
biti og vitund um að í honum
felist svili við sterkar þjóðernis-
kenndir íbúanna.
FYRIR nokkrum dögum til-
kynnti Kreml-stjórnin að
tveimur af helztu fylginautum
hennar í Uzbekistan hefði verið
varpað fyrir borð. Mun þar hafa
farið fram mikil og víðtæk hreins
un, en helzt voru nefndir á nafn
forsætisráðherra landsins Man-
zur Mirza-Akmedov og fram-
kvæmdastjóri kommúnistaflokks
ins Sabir Kamalov. í tilkynning-
unni er sagt, að þeir hafi verið
reknir úr embættum vegna ódugn
aðar og sviksemi og fráviks fra
kenningum sósíalismans.
Ekkert var tilkynnt nánar,
hvaða glöp þessum mönnum hefði
orðið á. Og skýringin um frávik
frá stefnu sósíalismans virðist
næsta ósennileg, þar sem þeir
hafa um langt árabil verið tryggir
flokksmenn. Gengu þeir báðir í
kommúnistaflokkinn um 1930.
Síðan hafa þeir stöðugt hækkað
í tign. Kamalov er 49 ára og var
kjörinn framkvæmdastjóri flokks
ins í desember 1957, þegar Nurit-
din Mukhinteinov, sem gegnt
hafði því starfi, fluttist til
Moskvu.
Ásakanir um frávik frá stefnu
sósíalismans virðast því heldur
ósennilegar. Hitt þykir miklu
sennilegra að brottrekstur þess-
ara manna standi i sambandi við
vaxandi árekstra Rússa og hinna
innfæddu. Liggur þá næst að
álykta, að „dugnaðarskortur"
þessara manna og svonefnd „frá-
vik frá stefnunni" felist í því, að
þeir hafi ekki verið nægilega lið-
ugir að ganga verka Rússa, þeg-
ar þjóðernisárekstrarnir fóru að
færast í aukana.
Benda og ótvírætt til þess frétt
ir af hreinsunum, sem fóru fram
um áramótin í Turkmenistan, ná-
grannaríki Uzbekistan.
★
TURKMENISTAN er lítið eitt
stærra en Uzbekistan, um
450 þúsunr íerkm. íbúarnir
eru hins vegar miklu færri eða
aðeins um 1% milljón, enda er
landið ófrjórra.
skrifar úr
daqlega hfínu
Gamlir munir
og verkfæri.
ITÍÐA liggja gamlir munir og
’ verkfæri, sem ekki koma að
neinum notum lengur og ekki
þykir ástæða til að hirða um. Þó
befur á síðari árum vaknað hér
á landi áhugi fyrir að halda slík-
um hlutum til haga og láta þá
bera vitni um og minna á aðra
tíma og önnur vinnubrögð. Bera
byggðasöfnin úti í sveitum og
hér i höfuðstaðnum, vitni um
þennan vaknandi áhuga.
Gætu sumir þessara gömlu
muna sagt frá því, sem þeir hafa
orðið vitni að á langri ævi, ja,
þá væri gaman að eyða tímanum
innan um þá á söfnunum. Þeir
H. C. Andersen og Jónas Hall-
grimsson hefðu ekki verið í vand
ræðum með að leggja nokkrum
munum, sem nýlega voru gefnir
Minjasafni Þjóðræknisfélag ís-
lendinga í Vesturheimi orð í
munn og gera úr því skemmti-
leg samtöl í stil við það, sem legg -
urinn átti við skelina eða flibbinn
átti við hinar tuskurnar hjá papp
írsframleiðandanum um allar
kærusturnar sínar. En Velvak-
andi leggur ekki út i að apa þessa
meistara í ævintýragerð.
Munirnir, sem borizt hafa
Minjasafni Þjóðræknisfélagsins,
éru þessir (og svo getur hver sem
vill gefið hugmyndafluginu iaus-
an tauminn og imyndað sér hvað
á daga þeirra hefur drifið):
Úr búslóð
Vesturfaranna.
PENNASTÖNG gefin af Gísla
Jóhannssyni, Selkirk, Man.
Honum gaf Guðjón Friðriksson,
sem eitt sinn var barnakennari
í Reykjavík á íslandi, nú dáinn
í hárri elli á Betel. Penninn er
sagður vera 150 ára gamall.
Eldspýtukassi, gefinn af Gísla
Jóhannssyni, ’Selkirk. Honum gaf
Jón Árnason. Piney, Man. Kass-
inn er sagður vera 100 ára gam-
all. Er hann gerður úr hálfri
kindarklauf, silfurbúinn, með
loki og hjörum og á lokinu eru
grefnir stafirnir Þ. E.
Bíldur, gefinn af Daníel Pé:-
urssyni, Betel.
Kaffikvörn, keypt á ísafirði 1896,
Áttu hana Trausti Vigfússon, Guð
mundssonar frá Skarfanesi á
Landi og Rósa Aldís Oddsdóttir,
Gíslasonar prests í Grindavík,
og síðan við íslendingafljót. —
Trausti og Rósa giftust 27. okt.
1894 á Akranesi og voru þar í tvö
ár, þá tvö ár á ísafirði en fluttu
svo til Kanada 1898 og settust að
við íslendingafljót. Kvörnin var
eitt af því, sem þau höfðu með-
ferðis.
Brauðkefli, sem Trausti Vig-
fússon við íslendingafljót í Man.
renndi árið 1898, þá nýkominn frá
íslandi. Ileflið er úr birkibút og
var notað alla búskapartíð
Trausta og Rósu konu hans, þar
til þau fluttu til Árborg, Man.,
1950.
Tóbaksponta, tóbaksdósir og
þrjár gamlar bækur, gefið af Jóni
Jónssyni, forseta Fróns í Winni-
peg og mortél, gefið af Jóhannesi
Cristie, úr búi Jóns Jónssonar á
Snæringsstöðum í Svínadal í
Húnavatnssýslu.
Eftir fall þeirra Stalíns og Ber-
ía gætti hlákunnar í stjórnarhátt
um Rússlands nokkuð þarna aust-
ur frá og varð það ein afleiðing
þess, að framkvæmdastjóri kom-
múnistaflokksins i Turkmenistan
að nafni Sukham Babajev leyfði
sér að fara að hugsa sjálfstætt,
eftir áratuga þjónustulund við
Rússa.
Þótti það nokkrum tíðindum
sæta, að hann birti árið 1957 grein
í stjórnmálariti kommúnista-
flokks landsins, þar sem hann
krafðist þess að innfæddir menn
í landinu fengju setu á þjóðþingi
og í ríkistjórn í hlutfalli við íbúa
töluna. En ástandið hafði verið
slíkt í ríkistjórn Turkmenistan
að menn af rússnesku bergi brotn
ir voru í miklum meirihluta, þótt
Sabir Kamalov var rekinn úr
embætti framkvæmdastjóra
kommúnistaflokks Uzbekistan.
þeir væru aðeins lítill hluti íbúa
landsins. Þá krafðist Babajev
þess í grein sinni, að hinir inn-
fæddu íbúar fengju einnig að sín-
um hluta aðgang að háskóla lands
ins og að embættum í sínu eigin
landi. Síðan reyndi hann að
koma þessum hugmyndum sínum
í framkvæmd, en mætti strax
sterkri mótspyrnu Rússa. Hann
fékk þó að sitja í embætti
sínu þangað til um síðustu ára-
mót. Þá var framkvæmd hreins-
un í kommúnistaflokknum og
Babajev var rekinn. Herma síð-
ustu fréttir, að hann sé nú sak-
aður um samsæri gegn Sovétríkj-
unum. Hafi hann viljað stofna
sjálfstætt ríki í Turkmenistan og
segja landið úr lögum við Rúss-
land.
Slík sjálfstæðisstefna er talin
höfuðglæpur í Rússlandi, enda
þótt svo sé ákveðið í stjórnar-
skrá Sovétríkjanna, að einstök
Sovét-lýðveldi megi ganga úr
ríkjasambandinu. Það ákvæði er
dauður bókstafur eins og fleira
í þeirri stjórnarskrá.
★
SÍÐUSTU ár hafa frelsishreyf-
ingar farið báli um lönd mú-
hameðstrúarmanna í nálægum
Austurlöndum og Norður-Afríku.
Sú fgrelsisbarátta hefur beinzt
gegn Vestur-Evrópuþj óðum, sem
höfðu haldið Aröbum í viðjum
pólitískrar og efnahagslegrar
ánauðar. En norðan við járntjald
Sovétríkjanna eru enn margar
fleiri múhameðstrúarþjóðir, sem
eiga um sárt að binda vegna rúss
neskrar kúgunar. Er ekki ósenni-
legt að sjálfstæðishreyfingar
frænda þeirra sunnar, berist yfir
landamærin til þeirra, jafnvel
þótt járntjaldið eigi að vera þétt
og öruggt.
Spilda undir
fjárhús við
Breiðholtsvcg
Á FUNDI sínum fyrra þriðjud.
útíhlutaði bæjarráð Reykjavíkur
Fjáreigíindafélagin'U nokkru land-
rými undir fjárhús félagsmanna.
Var eamiþykkt að félagið fengi
5 ha. spildu til 5 ára, í tungunni
milli Breiðholtsvegar og Nýbýla-
vegar. Var skipulagsstjóra ogr
bæjarverkfræðingi falið að setja
nánari skilmála þetta varðandi.