Morgunblaðið - 26.11.1961, Blaðsíða 8

8
MORCVISVLAÐIÐ
Sunnudagur 26. nóv. 1961
Bréf til MorgunbEaðsfns:
Lokasvar til Hann-
esar Péturssonar
Létt rennur
GmSúú
frá Gtisiirari B*aB
Herra ritstjóri!
ÉG GET ekki sagt að mér þyki
kveðjusöngur Hannesar Péturs-
sonar fagur hér í Morgunblað-
inu, ekki heidur að siðasta ræða
hans sé skáldi eða góðum dreng
sæmandi. í þessari grein sinni
leiðir Hannes umræður okkar
út í fen persónuskætings og ill-
yrða, eins og títt er um rök-
þrota menn. En út í þetta fen
tel ég mig ekki geta fylgt hon-
um. Hin taugaveiklaða afstaða
hans til mín og það sálarstríð,
er hann telur sig þurfa að heyja
í hvert sinn, sem hann „sér
Gunnari Dal bregða fyrir á
götu, „hiýtur að verða hans
einkamál og mér og öðrum ó-
viðkomandi. En af hverju staf-
ar öll þessi minnimáttarkennd
Hannesar, sem brýzt út í magn-
vana löngun til að vinna öðrum
sem mest mein?
Persónuskætingi sínum lýkur
Hannes t. d. með bæn um að
„kaupgreiðendur Gunnars Dal“
taki það til „vinsamlegrar at-
hugunar" að „Gunnar Dal kem-
ur óorði á bindiridið." Aðþrengd
ur hlýtur sá maður að vera
sem grípur til slíkra vopna, og
ekki get ég hugsað mér neinn
annan rithöfund, er teldi það
ekki fyrir neðan virðingu sína
að beita jafn lágkúrulegum at-
vinnurógi í ritdeilu um fjar-
skylt efni.
Málefnalega er Hannes kom-
inn í algjör rökþrot með hið
upphaflega mál sitt, árás hans
á afmælisgreinina um Krist-.
mann. Hannes hefur viður-1
kennt réttmæti hinna lofsam-
iegu ritdóma erlendra bók-
menntamanna er ég upphaflega
vitnaði til, og segir: „Hvergi í
grein minni gerði ég minnstu
tilraun til að ómerkja þessa
hjartfölgnu ritdóma". — En til
að vega upp á móti áliti hinna
9 erlendu bókmenntamanna
bætir hann við: — „Satt að
segja, hef ég persónulega engan
áhuga á skáldverkum Krist-
manns Guðmundssonar.“ í síð-
ustu grein sinni sér Hannes
sennilega það broslega við þessa
staðhæfingu og viðurkennir
Kristmann sem „skemmtisagna-
skáld." Hannes yfirgefur sitt
fyrra vígi og segir: — „Heldur
Gunnar, að skemmtisagnahöf-
undur hafi ekki sina kosti?
Hann getur haft „fölsom rytme
i beretningen,“ hann getur „í
höi grad levendegjört en situa-
tion,“ hann getur haft „fantasi,“
og sitthvað fleira, sem ástæða
er til að vekja athygli á.“ —Til
vitnanir Hannesar eru frá
Kristian Elster, eina vitni Hann
esar gegn Kristmanni. En um-
mæli Elsters eru að íangmestu
leyti lof um Kristmann og und-
ir þetta lof virðist Hannes nú
farinn að taka. — Að vísu er
það fölsun hjá Hannesi, er hann
gefur í skyn að Kristmann sé
í hinni norsku bókmenntasögu
Elsters kallaður skemmtisagna-
höfundur. Það orð leggur Hann-
es Elster í munn. Elster segir
orðrétt: „Han er særdeles und-
erholdende. Han er et typisk
forfattertalent en ekte roman-
forteller." — „Hann (Kristmann
Guðmundsson) skrifar frábæri-
lega .skemmtilega, skáldgáfa
hans er rakin og hann er ósvik-
ið söguskáld." Þá- reynir Hannes
einnig að stínga höfðinu í sand-
inn og varast að minnast á þau
ummæli Elsters um Kristmann,
að hann sé íhugull, gáfaður og
hafi djúpan lífskilning. Ástæð-
an til að Hannes stingur þessu
undir stól er sú, að hans síð-
asta og eina vígi, eru þau um-
mæli Elsters, að Kristmann sé
ekki djúpur. Þetta virðist stang-
ast á hjá Elster sjálfum. Mönn-
um kann að vera ráðgáta, hvað
Elster á við, er hann talar um,
að fyrstu bækur Kristmanns
skorti dýpt, fyrst þær lýsa gáf-
um, íhygli og lífsskilningi höf-
undar. Annað hvort er Elster
hér sjálfum sér sundurþykkur
eða hann notar orðið „dýpt“ í
annari merkingu en Hannes.
Ég hef getið um það áður, að
á 4. tug aldarinnar var það
tízka í Skandinavíu að kalla
bölhyggju og ömurleikalýsingar
„dýpt“ í skáldskap. Fylgi Elster
þessari tízku er fullt samræmi
í dómi hans um Kristmann, því
bölhyggju er ekki að finna í
sögum hans. Ef „dýpt“ þýddi
hins vegar gáfur væri dómur-
inn markleysa, þar sem eitt
raéki sig á annars horn í um-
sögn Elsters. Vona ég svo að
þurfa ekki að ræða lengur um
jafn sjálfsagða hluti sem þessa.
— í „Die Weltlitteratur“, hinni
þýzku heimsbókmenntasögu Frau
wallner, Giebisch og Heinzel
stendur: „Kristmann er meistari
í sálfræði, sér í lagi æskunnar
og ástarinnar." — Og í hinni
heimsþekktu bókmenntasögu
Giecomo Prampolini segir enn
fremur: „Stöðug stendur tær
skynjun, byggð á grunni raun-
veruleikans, skarpt innsæi í mann
lega breytni og þjáningar, hæfi-
leikinn til að bregða blæ draums
og skáldskapar yfir hversdags-
leikann og lyfta honum á æðra
og óbrotgjarnara svið“. Ætti
þetta að sýna, að Hannes verð-
ur einnig að hrökklast úr þessu
síðasta vígi sínu. Staðhæfingar
hans, að Kristmann sé í er-
lendum bókmenntasögum talinn
skorta dýpt og lífsskilning er
eins og allir geta séð markleysa
ein, er stangast á við staðreyndir.
Vegna rökþrota sinna um hið
upprunalega umræðuefni, reynir
Hannes að hylja sig á flóttan-
um, með því að þyrla upp sem
mestu ryki persónuníðs og ill-
yrða. Hann reynir að grafa upp
allt, sem hann telur að helzt
geti rýrt álit mitt hjá lesend-
um Morgunblaðsins, sem var þó
ekki mikið fyrir! — Hannes
bendir mönnum á sem raunar
er rétt, að ég hafi litla mennt-
un og aldrei lokið háskólaprófi.
Þetta álít ég, að sé mitt einka-
mál. — Ég hef alltaf haft þá
skoðun, að rithöfundur, en það
mark setti ég mér snemma að
verða, hefði ekki not fyrir há-
skólapróf — aðeins þekkingu.
Þau fjögur ár, sem ég varði
til heimspekináms erlendis,
reyndi ég að nota til að afla
mér efniviðar í rit mín. Eftir
fyrirfram gerðri áætlun afl-
aði ég mér þessa efniviðar
í Bretlandi, Grikklandi,
Indlandi (þótt Hannes ef-
ist um að ég hafi nokkurn
tíma verið þar) og Ameríku.
Þetta útilokaði próflestur um
eitthvert lítið afmarkað efni
við einn háskóla. Ég varð að
velja, og ég tel val mitt eins
og áður er sagt einkamál .Að
vera löggiltur hugsuður, er jafn
fráleitt og að vera löggilt skáld.
Ég geri mér ljóst að þekking-
mín er lítil og vafalaust orkar
flest eða allt, sem ég hefi skrif-
að um heimspeki tvímælis. Hitt
veit ég, að ef ég hefði varið
þessum árum til að taka háskóla
próf væri þekking mín enn
minni og rit mín óskrifuð.
Prófritgerð mín eru bækur
mínar og með þeim hlýt ég að
standa eða falla.
í hefndarskyni fyrir þá ó-
svífni mína að vitna í eina
fræga ljóðlínu eftir Hannes(!)
„Hvað er svo gott, sem glaðra
vina fundur,“ reynir Hannes að
tæta sundur kvæði mitt, Skáld-
ið, með kynlegum útúrsnúningi
og misskilningi. Þennan mis-
skilning hef ég þegar leiðrétt í
síðustu grein minni, en Hann-
es ber höfðinu við steininn og
telur sig skilja það allt miklu
betur en höfundur þess. Og
rökin, sem hann færir fyrir
því eru þau „að hans skilning-
ur á kvæðinu sé upprunalegri"
en minn. Þetta finnst mér full
langt gengið. Ætla verður, að
ég hafi haft minn skilning á
kvæðinu, þegar ég orti það!
Ef skilningur Hannesar er
„upprunalegri", eins og hann
fullyrðir, þá hlýtur Hannes að
hafa verið búinn að mynda sér
skoðun á kvæðinu, áður en ég
orti það!!!
Hannesi verður enn tíðrætt
um einhvern ímyndaðan hóp rit-
höfunda og listamanna, er hann
velur nafnið „þjáningarbræð-
ur“, og þykist góður. — En eru
ekki allir listamenn þjáningar-
bræður? — Á skáldið ekki að
vera kvika og samvizka mann-
fólksins? Hingað til hefur mér
vitanlega enginn listamaður eða
rithöfundur notað orðið þjáning
sem skammaryrði. — Hannes
Pé. kann að vera alsæll með
sjálfan sig og list sína, en hætt
er við að fáir kæri sig um að
öðlast hlutdeild í þeim fögn-
uði. —
Ekki virðist Hannes telja að
eigin vitsmunir nægi honum í
þessari orustu. Hann grefur því
upp þann hraklegasta ritdóm,
sem um mig hefur verið skrif-
aður og endurprentar úr hon-
um verstu kaflana. Hannes
býsnast yfir því, að ég skyldi
ekki taka mark á þessum rit-
dómi og hætta að skrifa, —
kvartar undan því að síðan hafi
ég skrifað „Sókrates“ og „gefi
í óðaönn út smápésa um heim-
spekileg efni.“ — Vonast Hann-
es nú til að geta það sem Páli
Árdal (höf. ritdómsins) mis-
tókst: að fá mig til að hætta að
skrifa. Grein sína kallar Hann-
es „Gunnar Dal kvaddur", og
telur sig greinilega vera að
skrifa eftirmæli um mig!
Þessi ritdómur Páls Árdal nú
doktors í heimspeki, var um
bók mína, „Þeir spáðu í stjörn-
urnar“, og kom fyrir nokkrum
árum í „Birtingi."
Þessum ritdómi svaraði ég
ekki fremur en öðrum ritdóm-
um, þótt ég væri honum um
flest ósammála. Á engin rit er
jafn auðvelt að deila hart og
deila um og heimspekirit. Þetta
liggur í hlutarins eðli. Og það
er langt frá því, að ég hafi
nokkuð á móti hörðum ritdóm-
um, ef þeir eru málefnalegir
eins og ritdómur dr. Árdals var.
— í hrifningu sinni telur Hann-
es sjálfsagt, að dr. Árdal hafi
alls staðar rétt fyrir sér og ég
alls staðar rangt. — Auðvitað
leggur Hannes hér ekkert sjáif-
stætt mat á þessi mál, — trúir
aðeins í blindni eins og sak-
laust englabarn.
Hámark þessara skamma er
útaf þeim mistökum, að í bók-
inni er birt skökk mynd af
David Hume. Það er til marks
um drenglyndi dr. Árdals, að
hann svarar sjálfum sér í Birt-
ingi til að benda á að ekki eigi
ég alla sök á þessu. En um
þetta getur Hannes vitanlega
ekki. Mér finnst annars dr.
Árdal (og Hannes) barnalega
stórorðir útaf þessum mistök-
um, en það kann að stafa af
því, að Hume er eftirlætis filó-
sóf dr. Árdals, og um hann mun
doktorsritgerð hans skrifuð. I
sambandi við þessa mynd vil
ég taka þetta fram: 1) Sjálfur
tel ég mig eingöngu bera ábyrgð
á skrifum mínum, ekki þeim
myndum, sem forlagið birtir með
þeim. — 2) Hér er ekkert
mannamyndasafn af heimspek-
ingum. Þessar myndir verður
því að taka úr erlendum bók-
um. 3) Myndin af D. Hume var
tekin úr bók eftir Tomlin
„Frægir heimspekingar". Þar
eru þessi mistök. Árdal skellir
í síðari grein sinni skuldinni á
Tomlin og er þungorður í hans
garð. — Ekki er þetta þó full-
komlega fræðimannlegar skamm
ir hjá dr. Árdal, þar sem hann
rannsakar ekki, hvort hið enska
forlag eða höfundurinn bar
ábyrgð á vali mynda og frá-
gangi bókarinnar. Og ekki meira
um það.
Ályktunarorð Hannesar um
myndina eru: „Það er þess
vegna, eins og ég sagði, full
ástæða til að taka orðum Gunn-
ars Dal um hitt og annað með
varúð, hann er sem sé alltaf að
flagga röngum myndum.“ Hin
heiðarlega „bókmenntagagn-
rýni“ Hannesar lætur ekki á
sér standa!
Hér er vitanlega ekkert rúm
til að ræða dóm dr. Árdals í
heild. En fyrst Hannes hefur
gert þennan ritdóm að umræðu-
efni, leyfi ég mér að taka af
honum smá sýnishorn. Og til að
ég verði ekki sakaður um að
velja það sýnishorn, sem er
mér hagstæðást, tek ég þær
málsgreinar úr bók minni, sem
Árdal (og Hannes(!) ) telur
„vitlausastar." Ég gef Hannesi
orðið: — „Ein stutt málsgrein,
sem höfndur ritdómsins (dr.
Árdal) vitnar til „er morandi í
vitleysum,“ segir hann, og leið-
réttir þær eina eftir aðra.“
—■ Og hvernig er svo þessi
„stutta málsgrein,“ sem dr. Ár-
dal tekur í gegn og segir að
sé „morandi í vitleysum?" —
Hún er í kaflanum um Kant
og er þannig: — „I fornöld var
heimspekin andleg eign líkt og
skáldgáfan. Heimspekingar 16.
og 17. aldar eins og Descartes,
Spinoza, Leibniz, Locke og
Hume, litu á heimspekina, sem
andlega íþrótt, sem ögraði getu
mannsins til að ráða gátuna
miklu um manninn og tilver-
unna. Háskólaheimspeki, álitu
þeir, yrði of hefðbundin og bók-
stafleg, dræpi niður skapandi
hugsun og gerði heimspekinginn
steinrunninn í fornum jarðlög-
um andans. Kant er fyrsti for-
ystumaður heimspekinnar, sem
gerðist prófessor við háskóla, og
með honum heldur heimspekin
innreið sína í háskólana — og
verður atvinna“. — Ég er
hræddur um að ég hafi hér
óafvitandi hitt viðkvæman blett
á dr. Árdal, þótt ég hefði hann
sízt í huga við samning þess-
arar ádrepu á háskólaheimspek-
ina.
„Vitleysurnar," sem dr. Ár-
dal þykist leiðrétta í „máls-
greininni“ eru fjórar:
1. leiðrétting: — „Heimspek-
in hefur að sjálfsögðu aldrei
verið gáfa, þótt menn hafi mis-
munandi góðar gáfur til heim-
spekilegrar hugsunar." Á þess-
ari leiðréttingu finnst mér lít-
ið að græða. Ég sagði raunar
ekki „heimspekin er gáfa“,
heldur: „í fornöld var heim-
spekin, andleg eign líkt og
skáldgáfan“. Eg sé ekkert at-
hugavert við að tala um skáld-
gáfuna sem andlega eign, og
hvers virði er sá vísdómur sem
ekki er andleg eign? — Ég hafði
hér sérstaklega í huga skoðanir
frægustu heimspekinga Grikkja.
Hjá Plató t. d. er hin sanna
heimspeki ekki skoðanir byggð-
ar á ytri skynjun, heldur eilíf-
ar óhagganlegar „Hugmyndir“ í
ríki andans. Það var hlutverk
heimspekingsins að uppgötva
þennan yfirskilvitlega veruleika
í sál sinni og losa þannig um
þau bönd er binda hann jörð-
inni. Það er þetta sem ég á
við, er ég tala um, að til forna
hafi heimspeki verið skoðuð sém
andleg eign, líkt og skáldgáfan.
Sama hugmynd liggur í orð-
inu „innblástur“: — Maðurinn
var talinn verða skáld, þegar
hann var „yfirskyggður af hin-
um yfirskilvitlega veruleika". 1
fornöld er bilið mjórra milli
heimspekinga og skálda, en síð-
ar varð. Heimspekingurinn tal-
aði mál skáldsins og oft af
andagift fremur en hversdags-
legri skynsemi.
2. „leiðrétting" dr. Árdals er
þessi: — „Hume sótti tvisvar
um prófessorstöðu við háskóla."
Þetta er eins og menn vita rétt,
en það breytir ekki þeirri stað-
reynd, að hann varð ekki há-
skólaprófessor, einfaldlega vegna
þess að hann fékk ekki stöðuna.
Það er fyrst prófessorsembætti
Kants, sem markar þáttaskil
hvað þetta snertir. XJpp frá því
verða helztu spámenn heim-
spekinnar kennarar við háskóla.
Þetta held ég, að standi óhagg-
að.
3. „leiðrétting" dr. Árdals er
þannig: — „Plató og Aristótel-
es kenndu báðir heimspeki og
Sófistarnir voru atvinnukenn-
arar, þótt sumir væru ekki
ómerkir heimspekingar. Kant
var því ekki fyrsti atvinnu-
heimspekingurinn.“ . A
Ég ræddi aðeins um atvinnu-
kennara við háskóla. Og eins
og dr. Árdal veit manna bezt,
voru engir háskólar í nútíma-
merkingu þess orðs til á 4.
öldinni f. Kr. — Allir heim-
spekingar eru á vissan hátt
kennarar í heimspeki. En það
er ekki rétt, að Aristóteles hafi
haft tekjur af heimspekikennslu
við skóla sinn í Aþenu. Hann
fékk eins og dr. Árdal hlýtur
að vita fé sitt frá Makedoniu-
konungum og eyddi því í heim-
spekiiðkanir sínar, rannsóknir
og skólahaldið í Áþenu.
Svipuðu máli gegnir um Plató
og Sókrates. Þeim var heim-
spekin ekki tekjulind, þvert á
móti varð Sókrates fátækur á
að kenna heimspeki, og Plató
virðist hafa lagt meira fé til
Akademíu sinnar, en hann fékk
frá henni.
Sófistarnir aftur á móti voru
atvinnukennarar og tóku fé fyr-
ir fræðslu sína. Þeir voru hins
vegar flestir fremur kennarar
í mælskulist, en eiginlegir heim
spekingar. Og þótt nokkrir telj-
ist allmerkir hugsuðir, getur
enginn þeirra talizt til þeirra
„forustumanna heimspekinnar“
sem ég ræddi um í hinni „vit-
lausu málsgrein.“ Þessi leiðrétt-
ing er því nokkuð út í hött.
Hins vegar hefur dr. Árdal mik
ið til síns máls, er hann held-
ur áfram og segir: „Mér þyk-
ir sennilegt, að viðhorfið til
„háskólaheimspeki,“ sem höf-
undur eignar löngu liðnum hugs
uðum, sé einungis persónuleg
skoðun hans sjálfs".
Að D. Hume e.t.v. undan-
skyldum held ég þó að um-
ræddir heimspekingar hefðu
verið mér í aðalatriðum sam-
mála! — En vitanlega skilur
dr. Árdal að hinir gömlu heim-
spekingar gátu ekki í ritum
sínum tekið afstöðu til hug-
taks, sem varð ekki til fyrr
en eftir þeirra dag. Umrædda
setningu ber því að skilja, sem
hugleiðingu mína, en ekki sagn-
fræðilega staðreynd. j
4. leiðrétting. — Það er eins
og allir vita rétt hjá dr. Árdal,
að Hume er 18. aldar maður,
Ég nefndi hann þó í þessu sam-
bandi með heimspekingum 16.
og 17. aldar, aðeins vegna þess,
að hann eins og þeir kenndi
ekki við háskóla.
Þetta er sem sagt „málsgrein-
in“, sem sögð var „morandi í vit-
leysum“. Ég hef rakið „leið-
réttingar" dr. Árdals og ég fsa
ekki séð, að það sé mikið á
þeim að græða, eða að stóryrð-
in styðjist við nægilega hald-
góð rök. ,
Keynið að vera jákvæðir,
herrar mínir. Það er röng leið
að reyna að verða stór, á því
að gera aðra smáa.
Gunnar DaL