Morgunblaðið - 03.02.1962, Side 11

Laugardagur 3. febr. 1962
MORGUNBL .4 Ð1Ð
11

v gpjjjjj^ | MjjMgpmM&|
200 ár frá því fjárkláðinn
barst til íslands
Hefur valdið hörðum deilum i 2 aldir
KVIKF J ÁRRÆKT hefur í
meira en þúsund ár verið einn
aðalatvinnuvegur landsmanna.
Fjárpestir, sem fellt hafa bú-
etofninn, hafa því ætið verið
alvarlegur vágestur. Um þessar
mundir eru 200 ár liðin síðan
sú þeirra sem einna mestur styr
hefur staðið um, barst fyrst til
landsins, að talið er, en það er
fjárkláðinn svokallaði. OMi hann
lengi miklu tjóni og mun gera
vart við sig einstöku sinnum
enn, einkum á Vestfjörðum. IÞrátt
fyrir lögskipaðar sauðfjárbað-
anir, t.d. fannst kláði sl. v>or á
einum bæ á Reykjanesi vestur.
í tilefni þess að tvær aldir eru
liðnar síðan byrjað var að berj-
ast við þennan vágest, verður
hér rifjuð í stuttu máli upp sú
saga, upplýsingar tíndar úr
gömlum blaðafregnum, og síðan
leitað upplýsinga hjá Pá-li A.
Pálssyni yfirdýralækni um á-
trtandið nú.
Barst með kynbótahrútum.
Talið er að fjárkláðinn hafi
fyrst borizt til landsins með
útlendum hrútum, sem sænsk-
þýzkur barón að nafni Friðrik
Vilhelm Hastfer flutti til lands-
ins árið 1761. Barón þessi hafði
komið til íslands 1756 með 10
enska hrúta. Fékk hann 100 ísl.
eer og setti á stafn sauðfjárkyn-
bótabú á Elliðavatni. Heimildir
frá þeim tíma skýra frá því, að
hann hafi látið reisa fjárhús eitt
mikið, sem var afþiljað í hólf
Og gólf og var „meira en flestar
kirkjur". Þótti það æfintýri lík-
ast að slíkur kastali skyldi
byggður yfir sauðkindur. Barón-
inn skildi búið eftir í vörslu
sænsks fjárhirðis og tókst svo
illa til að heylaust varð fyrir
hátíðir, fjárhirðirinn drakk og
ensku hrútarnir féllu úr hor,
eð því er talið var, allir nema
einn.
Þar með endaði sagan þvi mið-
ur ekki. Hastfer barón virðist
hafa haldið áfram að reyna að
bæta fjárkyn á íslandi og út-
vegaði 1760 enska merinohrúta
til landsins. Með þessum hrútum
er talið að kláðinn hafi borizit til
landsins og mun hans fyrst hafa
orðið vart veturinn 1761. Breidd-
jst hann ört út í nær öllum hér-
uðum vestan Jökulsár á Sól-
heimasandi og Skjálfandafljóts.
Voru fyrst gerðar lækningatil-
raunir undir forustu Bjarna
Pálssonar, landlæknis. En árið
1772 þótti ekki annað fært en
»ð fyrirskipa almennan niður-
ekurð, sem mun hafa verið fram'
fylgt vægðarlaust. Telja margir
að kláðinn hafi í það skiptið
verið úr sögunni árið 1780.
Sýndi Thodal stiftamtmaður,
sem forustu hafði um niður-
skurðinn mikla stjórnsemi og
hörku við allar framkvæmdir.
Er kláðinn barst til landsins var
sauðtfjáreign landsmanna talin
357 þús., en 10 árum síðar var
sauðfjáreign landlsmainna talin
komin niður í 140 þús., enda hef-
ur kláðanum verið jafnáð til
hinna verstu hörmunga, er yfir
þjóðina hafa dunið.
Seinni fjárkláðinn.
Talið er að seinni fjárkláðinn
hafi borizt til landsins með fjór-
um enskum lambhrútum, sem
sr. Sigurður Thorarensen í Hraun
gerði fékk til landsins árið 1855
og hugðist nota til kynbóta.
Komu þeir með skipi til Reykja-
víkur um sumarið og voru flutt-
ir austur. Sumarið eftir varð
kláðans svo vart í Miðdal og
þegar rekið var af fjalli reynd-
rot hann hafa stungið sér niður
víða í Gullbringu-, Kjósar-,
Borgarfjarðar- og Árnessýslum.
Risu nú upp miklar deiLur
meðal áhrifamanna um það hvort
beita skyldi lækningum til að
ráða niðurlögum fjárkláðans eða
Skera niður allt fé á þeim svæð-
um, sem sýkt og grunuð voru tal-
in. Var deilt hart um þetta mál
í blöðum og á mannfundum.
Norðlendingar fylgdu nær ein-
huga niðurskurðarstefnunni, en
oddviti þeirra var Pétur Havstein
amtmaður. En margir Sunnlend-
ingar hölluðust að lækningum.
Helztu talsmenn þeirrar stefnu
voru Jón Hjaltalin landlæknir
og Halldór Kr. Friðriksson,
skólakennari. Veikinnar hafði
ekki orðið vart á Norðurlandi,
og ruku Norðlendingar til undir
forustu amtmanns, skipuðu 28
menn úr Húnavatnssýslu til að
gæta varnarlínu frá Hrútafjarð-
arbotni til Langjökuls, og aðra
varnarlínu settu þeir milli Hofs-
jökuls og Langjökuls, siðan voru
settir 29 varðmenn úr Mýrasýslu
meðfram Hvítá og nokkrir milli
Arnarfells og Tungnafellsjökuls.
Auk þess létu amtmenn Norður-
og Vesturamts kaupa upp dýru
verði forustusauði og fjallsækið
fé Borgfirðinga og Pétur Hav-
stein amtmaður ferðaðist um
kláðasvæðið fyrir sunnan og
með honum 5 norðlenzkir bænd-
ur og eggjuðu þeir bændur sunn-
anlands til niðurskurðar.
Niðurskurður eða lækning.
Á alþingi um sumarið urðu
harðar deilur um stefnuna í
kláðamálinu. Var meirihlutinn
fylgjandi niðurskurði, en lækn-
ingamenn áttu þar og harðvítuga
málsvara, einkum Halldór Frið-
riksson og Jón Sigurðsson.
Beittu þeir fyrir sig þeirri skoð-
un dýralækna, sem fengizt höfðu
við kláðalækningar, að veiki
þessa mætti hæglega lœkna með
lyfjum. Sú var skoðun dýralækn-
ingaráðsins í Kaupmannahöfn, er
taldi fjárkláða tiltölulega auð-
læknaðan. Byggði stjórnin í
Kaupmannahöfn, svo og Trampe
stiftamtmaður, stefnu sína í mál-
inu á grundvelli þessara kenn-
inga.
Stóð nú urn langan tíma hin
grimmasta barátta manna á mieð-
al um útrýmingu fjárkiáðans.
Sumarið 1859 ákvað stjórnin að
láta til skarar skríða og fól
tveimur mönnum, þeim Tsohern-
ing prófessor við dýralæknahá-
skólann í Höfn og Jóni Sigurðs-
syni óskorað vald til að beita
sér í þessu máli. Var þeim með
kóngsbréfi veitt ótakmarkað um-
boð og vald til að skipa Og af-
ráða hvað eina, er þeir sæju að
best hentaði og var yfirvöldum,
æðri sem lægri skipað að að-
stoða þá að viðlögðum embættis-
missi. Korou þeir hingað 15. júni
frá Danmörku og höfðu meðferðis
gnægð af kláðameðulum, er allir
hinir snauðari skyldu fá ókeypis.
Þeir félagar ferðuðust um sum-
arið um Suðurland og unnu
kappsamlega að útrýmingu fjár-
kláðans. Víðast hvar var þeim
vel tekið, en þó voru þess dæmi
að niðurskurðarmenn reyndu að
gera þeim erfitt fyrir. Og úr
ýmsum áttum, einkum að norð-
an fékk Jón Sigurðsson kaldar
kveðjur fyrir að takast á hendur
þetta starf. Voru þeir Tscherning
kallaðir „kláðakóngar,“ „kon-
unglegir kláðarekar" og Jón
„leiguþjónn dönsku stjórnarinn-
ar.“ Hefur oft verið sagt frá
hans hlut í máli þessu og verður
ekki komið nánar inn á það hér.
Bkki varð f járkláðanum þó út
rýmt í það sinn. 10 árum eftir að
hans varð vart í seinna skiptið,
var hann enn útbreiddur. Þá
var haldirm almennur fundur
Sunnlendinga í Reykjavik, þar
sem voru mættir 33 fulltrúar
bænda Og borgara Og samiþykkt
að beita sér fyrir niðurskurði
í þeim sveitum, sern sjúkar voru
eða grunaðar. Munu flestir hafa
verið með niðurskurði.
Aldrei alveg kveðinn niður.
Ekki varð þó af því að niður-
skurður færi fram og létu stjórn-
arvöld engan bilbug á sér finna.
Árið eftir sendi danska stjómin
hingað danskan dýralækni og út-
vegaði baðlyf. Var unnið af kappi
að kláðalækningum. Af blöðum
1868 sést. að þá hafa menn gert
sér vonir um að vágestur þessi
væri yfirunninn. Það reyndust
þó tálvonir. Og enn var haldið
áfram, böðunum og lækningatil-
raunum. Árið 1880 er enn rétt
einu sinni talið að sigrast hafi
verið á kláðanum fyrir fullt og
allt. Þá hafði Jón landritari Jóns-
son í nokkur ár verið fram-
kvæmdastjóri aðgerðanna gegn
fjárkláðanum og þótti ganga
fram í því af framúrskarandi öt-
ulleik og harðfylgi. Ekki dugðl
sam.t herferð hans. Eftir að hann
gerði þessa hríð að kláðanum,
var slegið slöku við um baðanir
um skeið með þeim afleiðingum
að um aldamót var kláði kom-
inn um allt land, en þó eitthvað
haldið í skefjum.
Böðunarmenn ferf. iðust um.
Þannig stóðu málin um síðustu
aldamót, en strax upp úr þeim
var enn hafinn lækningaherferð
gegn kláðanum. Um upplýsingar
um kláðann á þessari öld og
hvernig málin standa nú snerum
við okkur til Páls A. Pálssonar,
yfirdýralæknis. Skýrði hann svo
frá, að eftir að kláðinn var aftur
orðinn útbreiddur, hafi Páll
Briem gengist í því að sett voru
lög á Alþingi, sem heimiluðu
landstjórninni að gera ráðstaf-
anir til að útrýma kláðanum með
lyfjum. Var Norðmaðurinn Ole
Myklestad fenginn sem fram-
kvæmdastjórL Hann kom til
landsins árið 1902 og byrjaði á
að mennta menn sem kláða-
lækna. Náði hann í ágæta menn
til þess, en þá var tóbakið enn
notað til baðana.
Ole Myklestad var ákaflega
stjórnsamur og duglegur. Fjár-
böðunarmennirnir ferðuðust bæ
frá bæ á árunum 1902 til 1906
og reiddu með sér 100 lítra potta,
sem í var soðið tóbakið í 1—2
klst. og var blandað 1 pundi í 10
lítra af vatni. Þessir pottar eru
sums staðar til enn. Stundum
reiddu þeir líka með sér kassa
til að baða í. Svona var maliað
baðlyf á allt fé á landinu. Var
það að sjálfsögðu mjög örðugt,
auk þess sem böðunum fylgdi
sífellt þref. Er sagt að Myklestad
hafi ekki látið mótmæli neitt á
sig fá. Eftir að hafa þrefað við
viðkomandi bónda sagði hann
undir kvöld: — Saa begynder vi
allsá i morgen! Til gamans má
geta þess, að Myklestad setti
m.a. þær reglur að menn mættu
ekki vera undir áhrifum áfeng-
is við að baða kindur. En
reglur sýna hve nau2
hann taldi að böðunin væri
framkvæmd með vandvirkni og
samvizkusemi.
— Næst þegar maður heyrir
um kláðann, er það í sambandi
við deilur um baðlyf, segir PálL
Magnús Einarsson dýralæknir
stofnaði ásamt fleiriun til fram-
leiðslu á „Kreolinbaðlyf j um“
Og Garðar Gíslason byrjaði að
flytja inn enslcu baðlyfin svo-
kölluðu, Coopers baðlyf. Um
þessi baðlyf og fleiri var svo
deilt, þangað til ensku lyfin urðu
ofan á.
Eftir þetta gekk á ýmsu. Árið
1935 voru sett ny lög um út-
rýmingu fjárkláðans og 1938 um
þrifabaðanir. Átti nú að taka
málið föstum tökum. En þá kom
mæðiveikin, féð var viðkvæmt
Framhald á bls. 16.
LIX CHCHg-
Sn Þóafc