Morgunblaðið - 26.07.1962, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 26. júlí 1962
MORGVyBLAÐIÐ
13
Ðr- Benjamí n Eiriksson:
Hugleiðingar um
erindi prófessorsins
FYRIR næstsíðustu helgi birtu
blöð og útvarp þá frétt, að hing-
að til lands væri von á norska
hagfræðiprófessornum Ragnari
Frisch. Væri hann kominn í
boði seytján manna, sem tekið
hefðu sig saman um að bjóða
honum hingað til að flytja fyrir-
llestur um Efnahagsbandalag Ev-
rópu í húsakynnum Háskólans.
Erindi sitt nefndi prófessorinn:
Að'ild að Efnahagsbandalaginu
er í senn óhyggileg og hættuleg.
Fréttinni fylgdi einnig frásögn
af prófessornum. Það var sagt,
að hann væri frægur vísinda-
•naður og einnig sagt nokkuð frá
etörfum hans, bæði heima fyrir
og erlendis. Af vísindamennsku
hans var ekkert ofsagt, en störf
hans sem ráðunauts um efna-
hagspólitík eru mér oi lítið
kunn, til þess að segja neitt um
þau. Þó held ég að það sé ekki
skakkt með farið að segja, að
hann sé eindreginn formælandi
éætlunarbúskapar, a.m.k. þeirr-
ar tegundar hans, sem við hér
á landi nefnum haftabúskap.
Fyrst eftir styrjöldina var
efnahagsmálastefnan í Noregi
mjög í hans anda, enda þénug
þeim vandamálum, sem Noreg-
tu- átti þá við að stríða. En svo
er að sjá, að ríkisstjórn Noregs
hafi síðar sveigzt meir og meir
inn á aðrar brautir. Er ekki ó-
líklegt, að Norðmenn hafi feng-
ið reynslu, ekki ósvipaða þeirri
sem við íslendingar höfum feng-
ið, af haftabúskapnum, og ekki
getizt að.
Það var þvf með nokkurri eft-
irvæntingu að ég lagði leið mína
upp 1 Háskóla á þriðjudagskvöld
ið. Ég hafði að vísu lesið í blöð-
unum, að prófessor Frisch væri
mjög andvígur þátttöku Noregs
1 Efnahagsbandalaginu og að
hann hefði lagt sig mjög fram í
Noregi að vinna þeirri skoðun
sinni fylgi. En ég taldi víst, að
ég mundi græða á því að hlusta
á prófessorinn. Hann mundi án
efa draga eitthvað fram, sem
mér væri ókunnugt eða hefði
sézt yfir í þessum málum. Hér
er um að ræða geysiþýðingar-
mikið mál, ekki hvað sízt fyrir
smáþjóðir eins og okkur íslend-
inga. En útkoman varð í stuttu
máli sú, að ég hef sjaldan orðið
fyrir meiri vonbrigðum á ævi
minni en hlusta á prófessorinn.
Frisch prófessor hefur skrifað
mikið á ýmsum sviðum hagfræð
innar, einkum þeim sviðum, þar
sem stærðfræðilegum aðferðum
verður beitt. Fyrir kunnáttu
sína og hugvitssemi á þessu
sviði hefur hann hlotið mikið
lof og átt drjúgan þátt í þeirri
miklu þróun, sem orðið hefur í
þessum greinum hagfræðinnar
undanfarna þrjá áratugi. l>á hef-
ur hann einnig unnið mikið
verk á sviði þjóðhagsreikninga
og þjóðhagsáætlana. Hann er
einn af höfundum þeirrar grein-
ar hagfræðinnar, sem nefnist
ökonometría og ryður sér meir
og meir tii rúms, samhliða vax-
andi flóði talnalegra upplýs-
inga.
En maðurinn, sem talaði í Há-
skólanum á þriðjudagskvöldið
virtist vera alit önnur persóna.
Sjálft nafnið á erindinu gefur í
rauninni mjög góða vísbendingu
um þetta. Eins og áður segir
heitir það: ASild að efnahags-
bandalaginu er í senn óhyggileg
og hættuleg. Þetta er í rauninni
ekki nafn, heldur umsögn. Og
því miður var allt erindið í þess
um dúr. Prófessorinn virtist
skipta þjóðfélaginu í f jórar stétt
ir, mjög ' í marxistiskum stíl.
Söguskoðunin, sem kom fram
var öll með þjóðsagnablæ og
hagfræðina virtist prófessorinn
hafa álitið bezt að skilja sem
mest eftir heima. Og lífsskoðun
sinni lýsti hann með einföldum
orðum en framandlegum þó.
Hins vegar flutti hann okkur
stóran farm af alls konar póli-
tískum vígorðum. Ég held, að
prófessorinn hljóti að hafa haft
það á tilfinningunni, áður en
hann kom, að áheyrendurnir
mundu vera heldur lítilsigldar
persónur. Til þess að gera
nokkra grein fyrir máli mínu
er bezt ég reki í sem stytztu
máli nokkur atriði úr erindi pró-
fessorsins.
í upphafi fundarins skýrði
prófessorinn frá því, að hann
kæmi hér ekki sem fulltrúi
norska ríkisins, heldur kæmi
hann sem eins konar fulltrúi
frá þjóð til þjóðar. Hann væri
fulltrúi fjögurra þjóðfélagshópa:
verkamanna, bænda, faglærðra
manna og menntamanna. Þetta
kann að vera ágætur pólitískur
áróður, en ég held að af norsk-
um blöðum megi ráða, að full-
yrðing ' prófessorsins mundi
naumast standast vísindalega
gegnumlýsingu. Hins vegar virð-
ist þessi yfirlýsing prófessorsins
gefa nokkurt hugboð um hvern-
ig hans þjóðfélagsfræði sé.
Aðeins tap
Eitt af því fyrsta sem pró-
fessorinn sagði, var það, að hækk
aðir tollar á rekstrarvörum frá
löndum utan bandalagsins gætu
skert stórum gróðann af lækk-
un tolla í bandalagsríkjunum.
Sömuleiðis gæti kostnaður fyr-
irtækja á heimamarkaðinum,
sem sjá útflutningsfyrirtækjum
fyrir vörum og þjónustu einnig
aukizt vegna hækkaðs (sameig-
inlegs) ytri tolls. Þessi óbeinu
áhrif dreifast um hagkerfið eins
og hringir á vatni, sagði prófess-
orinn.
Ég varð strax dálítið undrandi
yfir þessari röksemd prófessors-
ins. Hann viðurkenndi, að það
væri gróði af lækkun eða brott-
falli tolla á útflutningsvörunum
til annarra aðildarríkja, eftir að
landið væri orðið þátttakandi.
En síðar kom hann með rök-
semd um tap, sem mér fannst
mjög langsótt og röng. Rómar-
samningurinn gerir yfirleitt ráð
ráð fyrir lágum eða engum toll-
um af rekstrarvörum, sem
bandalagsríkin þurfa að flytja
inn. Þetta er þess vegna minni-
háttar atriði, jafnvel þó í hlut
eigi lönd, sem áður höfðu enga
tolla af þessum vörum. En frá
sjónarmiði okkar fslendinga lít-
ur málið þannig út, að í dag
borgum við talsverð aðflutnings
gjöld af ýmisskonar vörum, sem
við þurfum beint til útflutnings-
framleiðslunnar og allháa tolla
af vörum til þeirrar framleiðslu
innlendrar sem útflutningsfyrir-
tækin síðan kaupa. Tollar og að-
flutningsgjöld af ýmisskonar
varningi, sem þessi íslenzku iðn-
fyrirtæki, og jafnvel útflutn-
ingsfyrirtækin sjálf, kaupa, eru
yfirleitt há. Ég held það bland-
ist engum manni hugur hér á
íslandi um það, að þátttaka fs-
lands í Efnahagsbandalaginu, ef
til kæmi, mundi þýða lækkuð
aðflutningsgjöld af ýmiss konar
varningi, sem hér er notaður til
framleiðslunnar og það alveg
sérstaklega hjá fyrirtækjum,
sem ekki eru sjálf í útflutnings-
framleiðslunni, en framleiða
margvíslega þjónustu fyrir út-
flutningsframleiðsluna. Hér á ís-
landi, að minnsta kosti, yrði að
snúa röksemd prófessors Frisch
alveg við. Ennfremur má bæta
því við, að innan híns tollfrjálsa
bandalags myndu aðildarríkin
auka stórlega kaup sín hvert frá
öðru, enda flest þeirra háþróuð
iðnaðarlönd, sem hafa geysilega
mikinn og góðan varning að
bjóða.
Ég hafði búizt við því, að pró-
fessorinn mundi taka hin stóru
vandamál fyrir, en eyða ekki
tíma í minni háttar atriði. Sízt
af öllu átti ég von á því, að
hann myndi byrja á þennan
hátt. En í þessum döpru hug-
leiðingum var ég truflaður af
því, að prófessorinn fór að fjalla
íjm pólitíska hluti og það á eft-
irminnilegan hátt.
Hann sagðist vera sannfærð-
ur, persónulega sannfærður um
það, að það væri sjónvilla, að
þjóðin í heild gæti hagnazt veru
lega á aðild að stórum markaði,
sem byggður væri upp eins og
Efnahagsbandalagið.
Hann sagði, að Efnahags-
bandalagið væri stórkostleg til-
raun til þess að endurlífga og
styrkja það sem hann nefndi hið
óupplýsta peningaveldi. Hugtak-
ið „hið óupplýsta peningaveldi"
sagði hann kalt og rólega, að sé
hagfræðimál. Þessu leyfi ég mér
að mótmæla.
í þessu tilfelli var prófessor-
inn svo hugulsamur að gefa skil
greiningu á því hvað þetta hug-
tak væri. Það er á þessa leið:
„Hið óupplýsta peningaveldi
er skipulag, þar sem markaðinn
er frjáls, þar sem auðvaldið hef-
ur frjálst svigrúm bæði innan-
lands og milli landa, þar sem
réttur til atvinnurekstrar er
frjáls, þar sem hrein gróðasjón-
armið einstaklingsins ákveða
hvað sé „bezta“ fjárfestingin o.
s. frv. Þetta óupplýsta peninga-
veldi er það skipulag, sem á sín-
um tíma leysti hið upplýsta ein-
veldi konunganna af hólmi. Pen
ingaveldið átti að starfa svo
sjálfkrafa, að það þarfnaðist
engrar upplýsingar.“
Þegar hér var komið sögu
fóru að renna á mig tvær grím-
ur. Fyrst hafði ég haldið, að sú
aðferð prófessorsins að byrja á
minniháttar atriði, sem þar að
auki væri rangt, væri aðeins til-
viljun og bæri vott um, að hon-
um hefði skjátlazt í mati. Hér,
á mörkum hagfræði, sögu og
stjórnmála, fannst mér koma í
ljós, að prófessorinn væri alger-
lega óvísindalegur maður, þegar
hann væri kominn út fyrir
þrengstu takmörk hagfræðinnar,
mér liggur við að segja: út fyr-
ir svið ökonometríunnar.
Ég skal reyna að gera grein
fyrir skoðunum mínum í sem
stytztu máli. Fyrst er það sagna
ritunin. Hér er dregið jöfnu-
merki milli stjórnskipulags ann
ars vegar, hins upplýsta einveld-
is, og hagkerfis hins vegar. En
það sem leysti hið upplýsta ein-
veldi konunganna af hólmi var
stjórnarfarslegt lýðræði.
Prófessorinn skilgreindi vand-
lega hvað hann ætti við með hinu
óupplýsta peningaveldi. Þetta
óupplýsta peningaveldi, sem
hann svo skilgreindi, er hagkerfi
eða módel, sem mikið er notað
í kennslubókum meðan verið
er að kynna nemendum hag-
fræðinnar einföldustu undir—
stöðuatriði hennar. Þá er gert
ráð fyrir ýmsum hlutum, sem
ekki eru til í veruleikanum, til
þess að einangra tiltekin fyrir-
brigði og gera þau einfaldari
og skiljanlegri. Og ég hefi aldrei
séð það nefnt því nafni, sem
prófessorinn notar. Þetta óupp-
lýsta peningaveldi hefur hvergi
verið til og verður sennilega
aldrei til. Og hann segir, að
þetta hagkerfi sé stjórnskipu-
lag.
Það stjórnarfar, það efnahags-
kerfi, og það þjóðfélag, sem kom
á eftir hinu upplýsta einveldi,
þeirra tíma þjóðfélagsskipan og
efnahagskerfi, hafði í för með
sér, að lífskjör almenings bötn-
uðu til stórra muna, og að þá
fyrst var hægt að innleiða skóla-
skyldu, og þar með menntun
alls almennings. Ef nokkuð má
segja frá menningarlegu sjónar-
miði um það stjórnarfar, sem
kom á eftir hinu upplýsta ein-
veldi, þá er það það, að í kjöl-
far einveldisins sigldi lýðræði
með vaxandi upplýsingu. Upp-
lýsinguna — uppfræðsluna —
var kleift að gera aðgengilega
almenningi vegna þess að efna-
hagskerfið, sem þá þróaðist, jók
afkastamátt vinnunnar gífur-
lega. Frelsið og frjálst stöðuval
gaf framrás athafnaþörf manna.
Með því fylgdi fjörkippur á öll-
um sviðum. Hugvitsmennirnir
fengu framrás fyrir hugmyndir
sínar og nýjungar. Framtaks-
mennirnir fengu svigrúm til þess
að beita skipulagningargáfu
sinni. Fjármagnið var notað í
sambandi við hina nýju skipu-
lagningu á þeim sviðum, þar
sem skipulagningin með aðstoð
fjármagnsins mundi auka fram-
leiðnina og þar með velmegun-
ina mest. Á þessu grundvölluð-
ust síðan hinar miklu efnahags-
framfarir sem urðu. Þetta hef-
ur smám saman leyst þjóðir
hins frjálsa heims úr viðjum
sárustu fátæktar. Töfrasprotinn
var frelsið.
í sambandi við þróun auð-
valdsskipulagsins hafa að sjálf-
sögðu komið fram mýmörg ný
vandamál. Iðnvæðingin hefur
skapað ný vandamál og menn
hafa leitað að lausnum á hin-
um nýju vandamálum. Að sjálf-
sögðu hefur, eins og prófessor-
inn segir, verið lögð mikil á-
herzla á að efla velferð almenn-
ings í sambandi við slíkar ráð-
stafanir. Vandamálin standa
fyrst og fremst í sambandi við
það, að þetta nýja atvinnukerfi
leiðir til þess, að í atvinnulífinu
skapast gífurlegur forði verð-
mæta í mynd húsa, véla, hrá-
efna, fullunnar vöru o.s.frv. —
Síðan koma ýmis félagsleg
vandamál í sambandi við hið
vaxandi þéttbýli, sem fylgir iðn-
væðingunni og velmeguninni.
Frófessorinn var svo ósvífinn,
að segja, þrátt fyrir ákvæði Róm
arsamningsins, þrátt fyrir marg-
yfirlýstan vilja þeirra, sem að
honum standa, og þrátt fyrir að-
gerðir aðildarríkjanna heima
fyrir, að hann sé andóf á móti
þessu, þ.e.a.s. móti vaxandi um-
hyggju fyrir velferð almenn-
ings. Hann segir berum orðum:
„Það er grundvallarhugsun
bandalagsins að endurlífga og
styrkja hið óupplýsta peninga-
veldi. — — Það er þetta veldi
sem er kjarni Rómarsamnings-
ins.-----Bandalagið------hlýt-
ur að hamla á móti velferðar-
þróun.“
Þegar þess er gætt, hve vel-
ferðarhugsjónin er orðinn sterk-
ur þáttur í stjórnarfari og hugs-
un alls þorra manna, alþýðu-
manna jafnt sem ráðamanna í
hinum vestrænu lýðræðislönd-
um, þá er furðulegt, að svona
staðhæfing skuli geta komið
fram. Og maður hlýtur að
spyrja sig eftir að hafa heyrt
þetta, hvort prófessorinn sé í
raun og veru maður, sem sé á-
byrgur orða sinna. í rauninni
væri mér skapi næst að hætta
hér, en málin eru of alvariegs
eðlis til þess að hægt sé að láta
svona fásinnu trufla sig.
Prófessorinn hélt því fram að
félagslegar umbætur yrðu minni
hjá ríkjunum í bandalaginu en
utan þess. Nefnir hann sem
dæmi að þar sem sumarfrí séu
lengri þar muni þau stytt að
kröfu atvinnurekendanna af sam
keppnisástæðum (það verður þá
samkeppni þrátt fyrir allt tal
um einokun). Spurningin sem
vaknar er nánast þessi: á hvaða
stjörnu á prófessorinn heima?
í þeim heimi sem ég þekki bezt
heimta verkalýðsfélögin sífellt
kjarabætur á þeim grundvelli
að aðrir launþegahópar hafi þeg-
ar fengið þær. Það er ekki nokk-
ur ástæða til þess að ætla að
þetta sé eða verði öðruvísi inn-
an bandalagsins. Þeir sem hafa
styttri sumarfrí koma til með
að heimta lengingu þeirra til
samræmis við aðra. Það hefir
vissa ókosti að dvelja í sjálfinu
frekar en í mannfélaginu.
Mér hefur alltaf þótt skorta
á tilfinningu fyrir innlifun í at-
vinnulífið í módelum prófessors-
ins. Einnig eru þau yfirleitt fríð
hagkerfi, peningarnir aukaatriði.
Ég held að ég fari ekkert rangt
með þótt ég segi að þau séu
bezt einkennd sem strangasti
„real analysis". Við sjáum nú
að hann tekur einfalt kennslu-
bókardæmi, sem notað er fyrir
byrjendur, skýrir það „hið ó-
upplýsta peningaveldi” og segir
það vera veruleikann í kringum
okkur, a.m.k. í Efnahagsbanda-
laginu. í fræðigrein sinni sneið-
ir hann yfirleitt hjá hinu fræði-
lega viðfangsefni, sem pening-
arnir eru, en kennir þjóðfélags-
kerfi sem hann hatar við pen-
inga. Af þessu dreg ég þá álykt-
un að viðhorf prófessorsins til
peninga gæti verið athygilsvert
rannsóknarefni fyrir hagfræð-
inga, en einnig fyrir sálfræð-
inga.
Vandamálin
Það var áberandi í fyrirlestri
prófessorsins, að hann reyndi
ekki að gera áheyrendum sínum
grein fyrir því, hvers vegna
markaðsbandalagið væri fram
komið, hvaða þróun það sé, sem
hefði knúið menn í Evrópu til
þess að taka þessa afstöðu, hvaða
vandamál Evrópu það væru,
sem leiða til þessarar markaðs-
stofnunar og til þeirrar eining-
ar, sem sjáanlega er stefnt að
í málefnum Evrópu. Prófessor-
Framh. á 17