Morgunblaðið - 28.07.1963, Síða 15

Sunnudagur 28. júlí 1963
MORGVP/BLAÐIÐ
15

tíðindi
d
i
A FIMMTUDAG náðist í Moskvu
eamkomulag milli fulltrúa Bret-
lands, Bandaríkjanna og Sovét-
ríkjanna um takamarkað bann
við tilraunum með kjarnorku-
vopn. Er hér um merk þáttaskil
að ræða, því að segja má, að nær
óslitnar deilur stjórnmálamanna
hafi staðið um þetta atriði, allt
frá því atómöld hóf innreið sína.
SÍmkomulag þetta náðist vissu
lega ekki án fyrirhafnar. Ótelj
andi ræður hafa verið fluttar um
xiauðsyn þess, í aðalstöðvum Sam
einuðu þjóðanna í New York, í
Genf, Washington, London og
Moskvu. Stundum hefur virzt, að
nú væri samkomulag á næsta
leiti, en þá hefur aftur dregið
úr vonum, og mánuðir liðið, án
þess, að nokkuð miðaði.
Hvergi hefur verið eins mikið
«m þessi mál rætt og í Genf.
Fulltrúar stórveldanna á þeim
fundum hafa árum saman talið
borgina annað heimili sitt. Sum
ir þeirra hafa orðið að heyja
harða baráttu til að missa ekki
sjónar á veruleikanum, eftir að
hafa haft sáttafundi að aðal-
starfi mánuðum, ef ekki árum
saman.
Niðurstaðan varð að lokum sú,
að þríveldin sættust á hálfan
sigur, frekar en engan. Þau komu
sér saman um að leggja bann við
öllum tilraunum með kjarnorku
vopn, nema neðanjarðartilraun
um, en méð þeim er erfiðast að
fylgjast, komi ekki til sérstakt
eftirlit.
Þótt enn skorti því á fullt sam
komulag, eru flestir stjórnmála-
menn þeirrar skoðunar, að mikil
ástæða sé til að fagna unnum
sigri. Það er útbreidd skoðun í
þeirra hópi, að hér sé um að ræða
stærsta skref í samkomulagsátt,
sem stigið hefur verið, allt frá
órinu 1945. Fréttamaður þekktr-
ar fréttastofu hafði þessi ummæli
eftir kunnum stjórnmálamanni.
er fréttist um samkomulagið:
„Þetta kann að vera fyrsta meiri
háttar hlákan í kalda stríðinu“.
Mörgum hugmyndum hefur
verið varpað fyrir borð á undan
förnum árum. Fáar þeirra hafa
þó hlotið aðra eins útreið og hug
anyndin um stóra, alþjóðlega eft
irlitsstofnun, sem hefði það að
meginverkefni að hindra samn-
ingssvik, og stuðla að allsherjar
afvopnun.
Kæmi til þess, að stórveldin
semdu einnig um bann við neðan
jarðartilraunum, er hætt við, að
því yrði ekki framfylgt nema
með eftirliti. Þá yrði að vera
hægt að senda sérfræðinga til
þeirra staða, þar sem grunur lékí
á, að tilraunir hefðu verið fram
kvæmdar á laun. Sams konar eft
irlit yrði einnig nauðsynlegt,
setti að vera hægt að framfylgja
állsherjar afvopnun.
II
Segja' má, að fyrsti þáttur síð
ustu tilrauna til að semja alls
herjar bann, nái yfir tímabilið
31. október 19'58 til 15. september
1961. Að þeim umræðum, sem þá
fóru fram, áttu aðeins Bretland,
Bandaríkin og Sovétríkin aðild.
Eitt sinn virtist, að nú væri sam
komulag að nást. Aldrei tókst
þó að semja um alþjóðlegt eftir
lit.
í upphafi vildu Bandaríkin og
Bretland, að samkomulag yrði
gert um 170—180 alþjóðlégar eft
irlitsstöðvar, víðsvegar um heim.
Auk þess var talið, að nauðsyn-
legt væri að koma á fót eftirlits
aaíndum, sem kannað gætu grun
samlegar jarðhræringar. Sovét-
ríkin höfnuðu þessum tillögum.
Þau töldu, að með þessu væru
Vesturveldin aðeins að reyna að
!koma því svo fyrir, að þau
gætu sent njósnara sína til Sov
étríkjanna undir fölsku yfir-
skini.
Þann tíma, sem engar tilraunir
voru gerðar, vegna yfirlýsinga
þríveldanna þess efnis, héldu um
ræður um algert tilraunabann á
fram. Enn náðist ekki árangur,
þar eð ekki samdist um alþjóð-
legt eftirlit. Þessar viðræður fóru
endanlega út um þúfur, er Sovét
ríkin tóku á nýjan leik upp til-
raunir með kjarnorkuvopn, 1.
september 1961. Þá voru sprengd
um 40 tilraunavopn, þ.á.m. eitt
rúmlega 50 megatonn að styrk-
leika.
Þá komust vonir um samkomu
lag í lágmark, og 15. september
var viðræðum slitið. Áhugi fyrir
tilraunabanni fór þó síður en svo
dvínandi. Hópur vísindamanna
benti á hættuna, sem stafaði af
slíkum tilraunum, sérstaklega í
andrúmsloftinu, á yfirborði jarð
ar og í sjó — þ.e.a.s. öllum teg
undum tilrauna, sem leiddu af
sér geislavirkni í slíkum mæli,
að heilsu manna væri stefnt í
voða.
Á Allsherjarþingi Sameinuðu
þjóðanna komu fram kröfur þess
efnis, að nýjar tilraunir yrðu
gerðar til að ná samkomulagi.
Umræður á Allsherjarþinginu
leiddu til afvopnunarráðstefnu 17
ríkja, sem tók til starfa í Genf
14. marz 1962. 18 lönd áttu að
vísu að taka þátt, en Frakkland
skarst úr leik.
Smærri þjóðir, sem aðild áttu
að ráðstefnunni, reyndu að finna
leiðir til samkomulags, en Bret
land, Bandaríkin og Sovétrík-
in gátu aldrei fundið viðunandi
lausn á gömlu vandamálunum.
Árangurslausar viðræður stóðu í
15. mánuði, og Þrándur í Götu
var eftirlit, eins og fyrr. Hlé hef
ur nú staðið yfir í Genf undanfar
ið, og engar viðræður farið þar
fram.
Fulltrúar Vesturveldanna í
Moskvu nú, þeir Averell Harri-
man, varautanríkisráðherra
Bandaríkjanna og Hailsham lá
varður, vísindamálaráðherra
Bretlands, auðvelduðu lausn,
með því að undanskilja það
vandamál, sem erfiðast var að
finna lausn á — eftirlit með til
raunum neðanjarðar. Nær samn
ingurinn nú ekki tíl slíkra lil-
rauna. Þær tilraunir, sem bann
er lagt við skv. Moskvusamn-
ingum, eru þær, sem valdíð geta
tjóni á heilsu mannkyns, eða
valdið stökkbreytingum.
III
Meginmunur á samkomulagi
því, sem nú hefur náðst, og samn
ingstillögu þeirri, sem Bretland,
Bandaríkin settu fram í fyrra, er
sá, að nú er tekið fram, að sam
komulaginu megi segja upp.
Hver aðildarþjóðin fyrir sig get
ur afturkallað aðild sína, ef til
koma „sérstakir, óvenjulegir at-
burðir", sem lúta að kjarnorku
málum, og „leitt geta hættu yfir
viðkomandi ríki“. Uppsagnar-
frestur er 3 mánuðir.
í samningstillögu Bretlands og
Bandaríkjanna, sem fram korn
26. ágúst í fyrra, var að vísu um
að ræða þrjár greinar, sem viku
að uppsögn, en á annan hátt en
nú.
Bandarískir sérfræðingar eru
þeirrar skoðunar, að samningur-
inn nú gefi aðilum frjálsari hend
ur í þessum í þessum efnum, en
orðið hefði, skv. tillögum í fyrra.
Orðalagið nú nær einnig til sér
hvers þess neyðarástands, sem
leitt gæti af skyndikjarnorkutil
raunum Kínverja, eða annarra
landa, sem nú hafa ekki yfir
að ráða kjarnorkuvopnum.
í upphafi samningsins segir, að
það sé megintilgangur Bretlands,
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna
að „koma á, eins fljótt og unnt
er, samkomulagi um allsherjar-
og algera afvopnun, sem háð
verði alþjóðlegu eftirliti, skv.
meginstefnu S.Þ. . . .“
Hér er lögð meiri áherzla á
að hraða beri afvopnun, en fram
kom í tillögu Bretlands og Banda
ríkjanna í fyrrahaust.
Moskvusamningurinn er í
fimm greinum, eða einni færri
en tillögurnar frá í fyrra. í
fyrstu grein er kveðið svo á, að
hver aðildarþjóðanna skuli banna
hindra „og ekki framkvæma"
neinar kjarnorkutilraunaspreng-
ingar, eða aðrar kjarnorkuspreng
ingar í andrúmsloftinú, geimn-
um eða neðansjávar — hvorki í
landhelgi né utan hennar.
Þýðingarmesta setningin er
„ . . . ekki framkvæma" neinar
tilraunasprengingar. Þessi var-
nagli var ekki sleginn í eldri tii-
lögunum.
í annarri grein er rætt um
breytingar, sem síðar kynnu að
verða gerðar. Þar segir, að gerist
fleiri ríki aðilar að samkomulag-
inu, þá þurfi meirihluta þeirra,
þ.á.m. þríveldanna, til að breyí-
ingartillögur nái fram að ganga.ú
tillögunum í fyrra var talið rétt,
að 2/3 hluta atkvæða þyrfti til.
Þá er hvergi að finna í nýju
samningunum þá grein eldri til
lagna, er víkur að „sprengingum
í friðsamlegum tilg«ngi“. Bret-
land og Bandaríkin lögðu til á
sl. ári, að slíkar sprengingar
mætti gera með því skilyrði, að
samkomulag allra ríkjanna
þriggja kæmi til.
Því er nú aðeins um að ræða
eina tegund leyfilegra kjarnorku
tilraunasprengina, p.e. sprenging
ar neðanjarðar.
Þá er fast á kveðið um það í
nýju samningunum, að Bandarík
in, Bretland og Sovétríkin munu
„forðast að valda, hvetja til eða
á neinn annan hátt taka þátt í
framgvæmd neins konar kjarn
orkusprenginga neins staðar“.
Þetta ákvæði er til komið með
það fyrir augum, að koma í veg
fyrir, að eitthvert aðildarrikj-
anna láti önnur ríki, sem ekki eru
aðilar að samkomulaginu, fram
kvæma tilraunir fyrir sig. Þar
er meðal annars átt við Kína,
Frakkland, ísrael og allmörg önn
ur ríki, sem gætu komið á fót
kjarnorkuher á komandi árum.
IV
Hernaðarsérfræðingar á Vest
urlöndum hafa að undanförnu
rætt, hvað af slíku banni, sem nú
hefur verið samið um, muni
leiða. Hefur verið reynt að leiða
að því líkur, hvort einhver samn
ingsaðilinn, þá fyrst og fremst
Bandaríkin annars vegar og Sov
étríkin hins vegar, muni hagnast
hinum fremur á samkomulaginu.
Þetta er fyrst og fremst undir
því komið, hvaða árangri má ná
með tilraunum neðanjarðar. Ber
flestum, sem um þetta hafa rit-
að, saman um, að Bandaríkin
standi framar Sovétríkjunum á
sviði smærri kjarnorkuvopna,
sem reyna má neðanjarðar. Hins
vegar standi Sovétríkin nú fram
ar sviði stórkjarnorkuvopna, sem
nú hefur verið tekið fyrir tilraun
ir með.
Vísindamenn greinir á um,
hvers árangurs megi vænta á
hernaðarsviði, með tilraunum
neðanjarðar. Þó er ríkjandi skoð
un sú, að þær geti eklci leitt til
sama árangurs og tilraunir í and
rúmsloftinu, og neðansjávar.
Þá eru menn ekki á einu máli
um heildarstyrk kjarnorkuherja
Syndið j
200 j
metrana
Sovétríkjanna og Bandaríkjanna.
Fullyrða má þó, að Bandaríkin
eigi meira magn kjarnorkuvopna.
Þá er sú skoðun einnig ríkjandi,
að Bandaríkin eigi yfir að ráða
fjölbreyttari kjarnorkuvopnum,
Útbreidd skoðun er það hins
vegar ,þótt ekki aðhyllist hana
allir hernaðarsérfræðingar
Bandaríkjastjórnar, að tilraunir
Sovétríkjanna á síðari árum, hafi
fært þeim forystu á þremur svið
um kjarnorkushernaðar:
• Þeir hafa gert mjög vel heppn
aðar tilraunir með gagnflaug
ar, þ.e. flaugar, sem beitt yrði
gegn flugskeytum með kjarn
orkuhleðslum, og kæmu er-
lendis frá.
• Þá er talið, að Sovétríkin haíi
náð lengra í því að búa lang
dræg flugskeyti sín þeim ör
yggisútbúnaði, sem varið gæti
þau fyrir gagnflaugum óvin
arins.
• í þriðja lagi er augljóst, að
Sovétríkin hafa náð lengra í
því að smíða risakjarnorku-
sprengjur.
Þeir hafa sprengt stærstu kjarn
orkusprengju til þessa, 58 mega
tonn. Augljóst er, að sovézkar
sprengjur af ákveðinni stæð og
þyngd hafa að geyma meiri
sprengikraft en jafnstórar og
þungar bandarískar sprengjur. •
í ljósi þessara upplýsinga telja
margir, að Sovétríkin muni hagn
ast meira á banninu, hernaðar-
lega séð, en Vesturveldin. Þau
hafi náð lengfife í smíði þeirra
tækja, sem úrslitaþýðingu myndu
hafa í kjarnorkustyrjöld. Þykir
ekki loku fyrir það skotið, að
stærstu kjarnorkusprengjur Sov
étríkjanna myndu eyðileggja
stærsta hiuta ratsjár- og varnar
kerfis Bandaríkjanna, yrðu þær
sprengdar í lofti yfir meginlandi
N-Ameríku.
Segja má því, að niðurstaðan,
þ.e., hvor aðilinn hagnist raun
verulega á banninu, sé undir því
kominn í fyrsta lagi, hvernig
samningurinn verður í fram-
kvæmd, í öðru lagi, hver er raun
verulega vígstaða stórveldanna
í kjarnorkukapphlaupinu, — og
loks, hvort reynist þyngra á met
unum, tæknileg og vísindaleg á-
hætta, eða hugsanlegur ávinning
ur á stjórnmálasviðinu .
Einn helzti sérfræðingur um
hernaðarmál í bandarískri blaða
mannastétt segir: „Sennilega er
enginn sá maður til í Washing-
ton nú, sem getur fullyrt, hvort
tilraunabann brýtur í bága við
þjóðarhagsmuni eða ekki.“
Hitt efast enginn um, að til-
raunabann kemur í veg fyrir, að
mannkynið verið drepið eða af-
myndað með tilraunum einum
saman.
GUNNAR JÓNSSON
LÖGMAÐUR
Þingholtsstræti 8 — Siirn 18259
GUSTAF A. SVKINSSON
hæstaréttarlögmaður
Simi i 11 71.
Þórshamri við Templarasund