Morgunblaðið - 30.04.1964, Side 13

MORGUNBLAÐIÐ
13
Fimmtudagur 30. aprfl 1954
Geðrænar orsakir drykkju-
hneigðar og lækning
eftir dr. Tdmas Helgason, yfirlækni
DR. Tómas Helgason, prófessor,
yfirlæknir í Kleppsspítalanum,
flutti eftirfarandi erindi á ráð-
stefnu um áfengismál, sem hald
in var sl. laugardag.
DRYKKJUSÝKI er einn af
þremur stserstu geðsjúkdóma-
flokkunum; hinir eru taugaveikl-
un, neuroses, og meiri háttar geð-
veiki eða psychoses. Það eru nú
160 ár síðan Englendingurinn
Trotter skrifaði fyrst um ofnautn
áfengis sem sjúkdóm, sem þyrfti
lækningar við, en ekki bæri fyrst
og fremst að fordæma út frá sið-
ferðilegu sjónarmiði né beita við
refsingum. Síðustu 70 árin a.m.k.
hafa allar kennslubækur í geð-
læknisfræði helgað þessum sjúk-
dómum sérstaka kafla. Það er þó
ekki fyrr en á síðustu 20—30 ár-
um, sem fólk er almennt farið að
líta á drykkjuhneigð sem sjúk-
dóm eða einkenni um sjúkdóm
hjá einstaklingum eða umhverf-
inu.
. Þá einstaklinga, sem eiga við
áfengisvandamál að stríða eða
skapa sjálfum sér og fjölskyldu
sinni örðugleika vegna áfengis-
nautnar, er einu nafni hægt að
kalla ofdrykkjumenn. Þeir neyta
meira áfengis heldur en hóflegt
og venjulegt er í því samfélagi,
sem þeir tilheyra. Slík óhófleg
áfengisneyzla orsakast venjulega
af einhverri ytri eða innri geð-
rænni spennu eða flækju, sem á
einstaklingnum hvilir. Þeir ijeyta
áfengis til’að létta á spennunni,
til að draga -úr kvíðanum, til að
slaka á hömlum sínum, svo að
þeir komist út úr eigin skel í sam
band við aðra menn. Einstakling-
ar með meira eða minna van-
þroskað tilfinningalíf, sem erfitt
eiga með að laga sig kröfum um-
hverfisins og stöðu sinni í lífinu
eða einstaklingar, sem ekki hafa
getað myndað eðlileg tilfinn-
ingatengsl við annað fólk á upp-
vaxtarárum sínum og eiga þar af
leiðandi við aðlögunarerfiðleika
að stríða á fullorðinsárum, verða
oft hugsjúkir eða taugaveiklaðir.
Þeir þjást af ýmsum taugaveikl-
unareinkennum, sem móta dag-
legt far þeirra til þess að afstýra
óbærilegum kvíða eða sífelldu
innra stríði. Aðrir einstaldingar,
cem eru tilfinningalega van-
þroska eða einstaklingar, sem
ekki geta myndað eðlileg tilfinn-
ingaleg tengsl snúa sér að áfengi
til að losna við kvíðann, sem er
þeim ekki meðvitaður, nema
kannske að litlu leyti. Verði þessi
lausn að vana verður maðurinn
Ofdrykkjumaður.
Nefnd, sem fjallað hefur um
geðheilbrigðismál á vegum
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunar-
innar, hefur flokkað ofdrykkju-
menn í þrjá hópa: 1) Þá, sem
neyta áfengis í óhófi óreglulega
vegna einhverra ytri eða innri
persónulegra ástæðna; 2) ávana-
ofdrykkjumenn, þ.e. menn, sem
neyta áfengis að staðaldri af ein-
hverjum ástæðum; 3) áráttuof-
drykkjumenn, addictive drink-
ers, eða alchohol addicts, sem
kallaðir eru á ensku. Það eru
menn, sem eru orðnir svo háðir
éfengi, að þeir geta ekki hætt
áfengisneyzlunni af sjálfsdáðum,
ef þeir á annað borð byrja að
neyta áfengis. Hve fljótt menn,
tem verða áráttudrykkjumenn,
missa stjórn á drykkjunni er
mjög misjafnt, sumir gera það
ekki fyrr en eftir margra ára of-
neyzlu, aðrir fyrr. Þeir, sem hafa
misst stjórn á drykkjunni mega
venjulega aldrei neyta áfengis, j
þar eð þeir geta ekki stoppað
eftir fyrsta glasið eða jafnvel
fyrsta sopann.
Síðarnefndu tveir hóparnir eru
hinir eiginlegu drykkjusjúkling-
ar. Alþ j óðaheilbrigðismálastof n-
unin hefur skýrgreint „drykkju-
sjúklinga, sem þá ofdrykkju-
menn, er svo oru orðnir háðir
áfengi, að áfengið hefur valdið
greinilegum skapgerðarbreyting-
um eða er farið að hafa áhrif á
andlegt og líkamlegt heilsufar,
samskipti við aðra eða félagslega
og fjárhagslega afkomu; þeir,
sem sýna einkenni um, að yfir-
vofandi sé, að áfengi hafi ofan-
greind áhrif teljast og til drykkju
sjúklinga og þarfnast meðferðar
sem slíkir“. Meðal þessara byrj-
unareinkenna er léttirinn, sem
sjúklingurinn finnur við áfengis-
neyzlurnar. Þennan létti þakkar
hann kannske -fyrst í stað að-
stæðum, en smám saman verða
honum ljós áhrif áfengisins jafn-
framt því sem hann þolir minni
spennu og minna mótlæti án þess
að flýja á náðir áfengisins. Eftir
enn nokkurn tíma fer hann að
þurfa meira áfengismagn til að
finna þá fróun, sem hann leitar
eftir. Skyndilega fer sjúklingur-
inn að gleyma sér eftir tiltölu-
lega litla skammta af áfengi, án
þess þó að sofna, hann missir úr,
veit ekki, hvað hann hefur gert
eða hvar hann hefur verið. Upp
úr þessu fer áfengi að verða nauð
synlegt til að geta hitt annað
fólk, drykkjumaðurinn reýnir að
ná í nokkra snapsa án þess að
eftir sé tekið, af því að hann ótt-
ast, að fólk skilji ekki, að áfengi
sé honum nauðsyn,- þó að hann
sé enginn ofdrykkjumaður. Ef
hann fer á mannamót, hugsar
hann um, hvort hægt verði að
ná í nóg áfengi, og fær sér
kannske nokkra sopa áður til ör-
yggis eða byrjar á að hvolfa í sig
nokkrum sopum. Sjúklingurinn
fer nú að finna til sektar vegna
drykkjumáta síns, og hann fer í
felur með drykkjuna og forðast
að nefna áfengi í samræðum.
Það, sem áður var honum hjálp
til að komast í samband við aðra,
verður honum nú fjötur um fót.
Fræðilega séð er ekki hægt að
tala um ákveðna skapgerð eða
persónuleika, sem leiði til of-
drykkju. Menn með hvers konar
skapgerðir geta orðið ofdrykkju-
menn, en þó eru líkur manna
með ákveðin skapgerðarafbrigði
eða skapgerðargalla meiri til að
verða drykkjusjúklingar heldur
en almennt gerist. Þeir brestir,
sem mest ber á eru vilja- og út-
haldsleysi, talhlýðni, þreyta,
uppgjöf, ósjálfstæði, óeðlileg við-
kvæmni, jafnvægisleysi, það má
ekki orðinu halla, án þess að
mönnum þyki nærri sér höggvið
og þeir komist úr jafnvægi. Sum-
ir eru inniluktir, þunglyndir og
fáskiptnir, aðrir kannske þvert á
móti miklir á lofti, þurfa að láta
á sér bera. Margt fleira mætti
telja upp, en flest skylt þessu.
Hins vegar er engin fylgni milli
greindar eða greindarskorts og
ofdrykkju. Fjórðungur ofdrykkju
manna, sem ég hef aflað upplýs-
inga um hafði áberandi skap-
gerðargalla, sem höfðu sérkennt
þá alla tíð burt séð frá þeim á-
hrifum, sem ofdrykkjan hafði, en
eins og alkunnugt er veldur of-
drykkjan líka meiri eða minni
skapgerðarbreytingum.
Ég gat um það í upphafi, að
drykkjusýkin væri einn af þrem-
ur algengustu geðsjúkdómaflokk-
unum. Drykkjusýkin ér miklu
algengari hjá körlum en konum.
Hins vegar eru taugaveiklun og
hugsýki miklu algengari hjá kon-
um en körlum. Mér hefur reikn-
azt til, að líkur íslenzkra karla
til að verða drykkjusjúklingar
væru 6.51%, en líkur þeirra til
að verða ofdrykkjumenn ein-
hvern tíma ævinnar væru 9.78%.
Líkur kvenna til að verða of-
Dr. Tómas Helgason.
drykkju að bráð hafa hins vegar
ekki verið nema 0.5%, þ.e.a.s.
ekki nema 1/20 hluti af líkum
karlanna. Ef lyfjanotkun og of-
drykkja eru hins vegar tekin
saman eru sjúkdómslíkur kvenn-
anna 1/10 hluti af sjúkdómslík-
um karlanna.
Við athugun og samanburð á
einstökum sjúklingum með
drykkjusýki annars vegar og
taugaveiklun hins vegar hefur
komið í ljós, að þessi kvillar hafa
oftast þróazt á svipuðum grunni.
Við hópathuganir finnast líka
mörg samkenni með drykkjusýki
og taugaveiklun. Út frá slíkum
hópathugunum er einnig hægt að
draga nokkrar ályktanir um á-
hrif umhverfisins á hlutfallslega
tíðni drykkjusýki og taugaveikl-
unar. Tíðnin er eins og þegar .er
á minnzt mjög misjöfn eftir kynj-
um. Ef hins vegar tíðni ofdrykkj-
unnar og taugaveiklunarinnar
eru lagðar saman hjá körlum og
konum hvorum fyrir sig, kemur
í ljós, að samanlögð tíðni þess-
ara kvilla er mjög svipuð hjá
körlum og konum. Tíðni þessara
sjúkdóma er líka misjöfn eftir
því, hvar, einstaklingarnir alast
upp, hvort þeir hafa alizt upp í
sveit eða þéttbýli. Þeir eru al-
gengari meðal þeirra, sem hafa
alizt upp í bæjum og þorpum,
heldur en meðal þeirra, sem alast
upp í sveit. Tíðnin er einnig
breytileg eftir því, hvort menn
flytja og þá einnig eftir því hvert
flutt er. Hún er meiri meðal
þeirra, sem flytja til Reykjavík-
ur heldur en meðal þeirra, sem
flytja til annarra staða á landinu.
Þessir kvillar eru miklu algeng-
ari meðal fólks, sem býr í þétt-
býli á fullorðinsárum, heldur en
meðal sveitafólks, einkum of-
drykkjan. Tíðnin er nokkuð óháð
stéttum, ef þeim, sem landbúnað
stunda er sleppt, en meðal þeirra
virðast þessir kvillar koma held-
ur sjaldnar fyrir en ella. Þó eru
þeir kannske heldur algengari
meðal þeirra karla, sem betur eru
settir þjóðfélagslega. Loks er
lítill munur á tíðni kvillarina
meðal þeirra, sem ekki hafa
gifzt annars vegar og meðal
hinna, sem einhvern tíma hafa
gifzt. Hér er þess þó að geta, að
ofdrykkjan leiðir oft til hjúskap-
arslita, svo að meðal þeirra, sem
skilið hafa eru margir drykkju-
sjúklingar.
Ef líkur karla og kvenna til að
verða taugaveiklaðir eða of-
drykkjumenn eru athugaðar eft-
ir uppeldisstað, aðsetursstað, stétt
eða hjúskaparstétt kemur í ljós,
eins og áður, að heildarsjúkdóms-
líkurnar eru svipaðar fyrir bæði
kynin. Yfirleitt er um helmingur
af sjúkdómslíkum karlanna fyrir
taugaveiklun (neuroses), en hinn
helmingurinn fyrir misnotkun
áfengis. Undantekning frá þessu
eru þó karlar, sem búsettir eru í
sveit. Þeir hafa lægstar heildar-
líkurnar til að fá þessa kvilla og
aðeins rúmur fjórðungur af þess-
um heildarlíkum er fyrir of-
drykkjuv
í sambandi við þessar athugan-
ir má benda á, að athuganir í
Bandaríkjunum hafa leitt í ljós,
að tíðni drykkjusýki og tauga-
veiklunar er mismunandi meðal
hinna ýmsu þjóðarbrota og trú-
•arflokka. Þannig er drykkjusýki
talin mun algengari meðal íra
heldur en meðal Gyðinga, en
hins vegar er taugaveiklun mun
algengari meðal Gyðinga. Einnig
er drykkjusýki sjaldgæfari meðal
þeirra, sem eru Gyðingatrúar, þó
að áfengisneyzla þeirra sé nokk-
uð almenn, heldur en meðal hinna
rómverskkaþólsku og mótmæl-
enda.
Það er hægt að setja fram ýms-
ar getgátur um, af hverju sumir
sérstaklega karlar snúa sér að
áfengi og aðrir, einkum konur,
verða taugaveiklaðir, út frá hóp-
athugunum. Bandaríkjamaðurinn
Jellinek hefur sett fram eftirfar-
andi tilgátu, sem mínar athugan-
ir renna stoðum undir. I hópum
þeim, sem óviðeigandi þykir að
neyta mikils magns af áfengi
verða aðallega þeir, sem eiga við
miklar geðrænar truflanir að
etja, og þeir, 'sem hafa tilhneig-
ingu til að ganga á móti almenn-
ingsálitinu vegna mikilla skap-
gerðargalla, drykkjusýkinni að
bráð. En í hópnum, þar sem lítt
þykir athugavert, þó að mikið
áfengi sé drukkið, þarf ekki
nema minni háttar geðrænar eða
aðrar truflanir til þess að mönn-
um sé hætta búin vegna ofnautn-
ar. í þeim aldursflokki, sém at-
huganir mínar taka til, hefur það
yfirleitt þótt mesta hneysa fyrir
konur að láta sjá á sér vín, enda
stafaði ofdrykkja 90% kvenn-
anna af öðrum áberandi geðsjúk-
dómum eða meiri háttar skap-
gerðargöllum. Hins vegar hefur
alltaf þótt mun minna athuga-
vert, þó að vín sæist á körlum,
enda verða miklu fleiri karlar
ofdrykkjumenn án þess að hafa
meiri háttar skapgerðargalla fyr-
ir. Það hefur og jafnan þótt mjög
óviðeigandi, að bændur hirtu
ekki bú sín vegna drykkju.
Auk þess, sem þegar hefur ver-
ið sagt um samkepni ofdrykkju
og taugaveiklunar, er nauðsyn-
legt að minna á, að af ofdrykkj-
unni hljótast oft aðrir alvarlegri
geðsjúkdómar samfara vefja-
breytingum í taugakerfi. Um það
bil helmingur drykkjusjúkling-
anna, ávana- og áráttudrykkju-
mannanna, sem athugun mín tók
til, fékk ýmsar slíkar truflanir,
skapgerðar- og geðslagstruflanir,
minnisleysi, óróa, sljóleika eða
ofskynjunar og óráð. Ennfremur
ýmsar skyntruflanir, lifrar-
skemmdir og meltingartruflanir.
Áður en ég sný mér að með-
ferð drykkjusjúklinga vil ég ekki
láta undir höfuð leggjast að geta
þess, að á síðastliðnum áratugum
hefur einnig mikið verið tmnið
að rannsóknum á drykkjusýk-
inni með lífefnafræðilegum, líf-
eðlisfræðilegum og lyfjafræðileg-
um athugunum. Enn sem komið
er hafa' þessar rannsóknir ekkl
leitt til neinna skýringa á orsök-
um drykkjusýkinnar, nema í ein-
stökum sjaldgæfum tilfellum,
þar sem getur verið um að ræða
skyldléika við flogaveiki.
Meðferð:
Á núverandi þekkingarstigi
verður því ekki um neina skyn-
samlega meðferð, sem miðar að
því að uppræta orsakir sjúkdóms
ins, að ræða nema geðlæknisað-
ferð, sem miðar að því að upp-
ræta áfengisvanann og að gera
sjúklinginum unnt að aðlaga sig
kröfum lífsins á eðlilegan hátt,
og ráða við vandamál sín án þess
að leita á náðir áfengisins.
Fyrr á árum var meðferð
drykkjusjúklinga aðallega-fólgin
í því að koma þeim fyrir til lang-
dvalar í drykkjumannaheimilum.
Þá höfðu menn ekki gert sér
nægilega ljóst, að nauðsynlegt
væri að bæta hina almennu að-
lögunarhæfni drykkjusjúkling-
anna og að til þess þyrfti lang-
varandi stuðning utan sjúkra-
húsa. Þá var og oft ruglað saman
orsökum og afleiðingum drykkju
sýkinnar eins og mjög er hætt
við, að margir geri enn í dag,
vegna þess að skapgerðargallar
valda oft drykkjusýki og öfugt
við veldur drykkjusýkin oft
mjög svipuðum skapgerðartrufl-
unum eins og t.d. úthalds- og
viljaleysi. Hugsunin með þessari
meðferð var, að við langvarandi
innilokun og þvingað bindindi
mundi afstaða sjúklinganna til
áfengisins og þjóðfélagsins breyt-
ast. Slík meðferð ein dugir eng-
an veginn, heldur verður að
fylgja mikil geðlæknismeðferð
fyrir hvern einstakling svo og
hópmeðferð, ásamt eftirmeðferð
eftir að sjúklingurinn útskrifast
af stofnuninni.
Á seinni árum hafa menn horf-
ið meira frá því að láta áfengis-
sjúklinga dveljast langdvölum í
hælum, nema þá, sem mjög langt
eru leiddir af drykkjusýkinni og
eru búnir að fá miklar vefrænar
skemmdir. Leiti sjúklingurinn
læknis nógu snemma er iðulega
reynt við lækningu án þess að
leggja sjúklinginn í sjúkrahús,
en oft getur slíkt f>ó verið nauð-
synlegt vegna lélegs ástands
sjúklingsins, yfirvofandi krampa,
óráðs eða annarra geðtruflana.
Markmið meðferðarinnar er allt-
af margþætt og aðferðirnar til að
ná takmarkinu eru margvíslegar.
Fullkomnastir eiga möguleikarn-
ir til meðferðar að vera, ef hún
er rekin í góðu geðsjúkrahúsi eða
geðsjúkradeild eða í mjög nánum
tengslum við slíkar stofnanir.
Um tíma óttuðust sumir, að
áfengissjúklingar fengjust ekki
til að leita meðferðar, ef með-
ferðin ætti að vera tengd geð-
sjúkrahúsum. Hafi sá ótti átt við
rök að styðjast virðist hann hafa
horfið að mestu eða öllu á sein-
ustu árum. Ekki má heldur
gleyma því, að eitt meginskilyrði
til þess að meðferð megi takast,
er að sjúklingnum og aðstandend
um hans sé ljóst, hvers eðlis
sjúkdómurinn er. Fyrsta tak-
markið er alltaf að stöðva drykkj
una og fleyta sjúklingnum yíir
hin andlegu og líkamlegu eftir-
köst hennar. Til þessa getur iðu-
lega þurft að nota lyf og aðra
meðferð eins og við meiri háttar
geðsjúkdóma auk þess sem
byggja þarf líkamlegt þrek sjúkl-
ingins upp. Næsta markið er að
brjóta áfengisvanann, hann verð-
ur að brjóta algjörlega og sjúkl-
ingurinn verður að fara í ævi-
langt bindindi, ef hann á ekki að
eiga á hættu að veikjast á nýjan
leik. Hvaða leið, sem farin er til
að brjóta vanann verður alltaf að
miða við ævilangt bindindi. Ekki
hefur enn tekizt að finna neina
leið til að bæta drykkjusjúkling
svo, að hann verði fær um að
neyta áfengis í hófi að nýju. Til
þess að brjóta áfengisvanann eru
farnar ýmsar leiðir. Hægt er að
skapa skilorðsbundin viðbrögð
hjá sumum sjúklingum, svo að
þeir fái ógeð á áfenginu, jafnvel
bara á að sjá það. Antabus var
mikið notað og er nokkuð notað
enn. en er engan veginn einhlítt.
Framh. á bls. 15