Morgunblaðið - 24.05.1964, Blaðsíða 13

Sunnudagur 24. maí 1964
MOX**!Nn' AOIÐ
13
Séð yfir innri hluta Hítardals frá Smjörhnúkum. í forgrunni er Grafheiöi og Grafheiðartindar. Dökha fellið sem ber í Hítarvatn hægra megin er Foxufell.
Fyrir enda vatnsins t.v. er Hólmuriun og upp af honum Klifsandur. Vatnshlið heitir hiibln handan vatnsins. — (Ljósm.: Ó. K.).
' *
• Oltar Kjartansson:
HfTARDALIJR
| ELZTI ÍBÚI Hítardals sem
E sögur fara af, mun vera tröll-
S kona sú er dalurinn hefur
S nafn af: „í þann tíma var Hít
| tröllkona uppi ok byggði
H Hundahelli í þeim dal, er síð-
S ar var kallaður Hítardalur".
g Svo hijóðar upphaf kaflans er
= segir frá jólaveizlu Hitar, í
= Bárðar sögu Snæfellsáss. Var
= veizla þessi setin af tröllum
= og þursum viðsvegai- að, önd-
1 vegi skipaði Bárður Snæfells-
= ás, sjáif gekk Hít um beina.
Í Þá er mat, og ekki síður drykk
= höfðu verið gerð verðskuld-
5 uð skil, var gengið til skinn-
B leiks. Aikunnugt er af göml-
E um sögum, að þeim leik iykt-
E aði ekki ætíð friðsamiega,
= fór svo hér: Kolbjörn þurs
| úr Breiðdaisbotnum varð fyr-
E ir íótbragði Gests Bárðarson-
E ar í hita leiksins, „svá at þurs-
= inn hraut þegar út á bergit
| svá hart, at brotnaði í hon-
| um nefit. Féll þá bióð um
| hann ailan. Varð þá upphlaup
| og hruðningar heldr sterklig-
| ar“.
Hítardalur verður ailtaf of-
| arlega á lista, þegar upp eru
“ taldir íslenzkir sögustaðir
= fornaldarinnar: Þar bjó að
| Völlum og síðar að »Hóimi,
E Björn Hítdælakappi sem fræg
= ur varð af afrekum sínum,
E bæði utaniands og innan, og
| þar var hann að lokum veg-
| inh eftir frækilega vörn, þá
| naerri sjónlaus orðinn, þótt
| ekki væri hann gamall að ár-
= um. Og samtíroamaður Björns
| og vinur, Grettir Ásmundar-
= sen, dvaldi þrjá vetur útlegð-
| arára -sjnna i Fagraskógar-
= fjalli. Við Hítará veitti Grett-'
| ir, Gísla Þorsteinssyni hin,um
| sjálfhælna háðuiega ráðn-
| ingu, og á sömu slóðum barð-
| ist hann síðar við ofurefli liðs
= Mýramanna.
Bærinn Hitardalur er höf-
= uðból frá fornu fari, og hafa
| margir stórmerkir menn alið
= þar aldur sinn. Sennilegt er
= talið að jörðin sé iandnáms-
= jörð, þótt raunar muni hvérgi
= standa skýrum stöfum hvar
= Þórhallur Steinason reisti bú
I sitt, en hann „nam Hitardal
= allan ofan til Grjótár fyrir
= sunnan ok fyrir norðan, allt
= á milli Hitár ok Kaidár til
1 sjóvar“, eins og segir í Hauks-
= l)ók. í fornum sögum, þ.á.m.
= Bjarnar sögu Hitdælakappa
= er bærinn nefndur Húsafell.
Kirkja var í Hítardal fram-
undir síðustu aldamót, en ár-
ið 1857 var sóknin sameinuð
Staðarhrauni. Enn er staður-
inn vel setinn, þótt merki um
forna frægð hans sjáist ekki
mjög í dag. Þó geymir núver-
andi ábúandi tvo gamla og
merkilega legsteina ásamt
þriðja steininum, sá er með út
höggnu andliti, haía menn
viljað tengja það nafni Bárð-
ar Snæfellsáss.
í Hítardal hefur orðið mann
skæðasti húsbruni sem um get
ur á íslandi. Var það árið
1148, á dögum Þorleifs bgis-
kalda er þá sat staðinn. Þá
lét þar iíf sitt við áttugasta og
annan ,mann, Magnús Einars-
sin Skáiholtsbiskup. Sjö
þeirra er fórust, aðrir en
Magnús biskup, voru prestar.
Þorleifur beiskaldi slapp
naumlega úr bruna þessum,
varð hann gamall maður. Á
dögum Þorleifs, tveim ára-
tugum eftir brunann, var stofn
að kiaustur í Hítardal, mun
það hafa staðið skamma hríð.
Ólíkindlega sögu um dauða
Þorieifs beiskalda má lesa í
Þjóðsögum Jóns Árnasonar.
Meðal merkustu ábúenda i
Hítardal á seinni öidum var
séra Jón prófastur Halldórs-
son, hann þjónaði þar árin
1691—1736. Sér Jón var mik-
ill fræðimaður og afkasta-
sagnaritari á sinni tíð. Hafa
verið prentuð eftir hann mörg
rit, svo sem Hirðstjóraann-
á.11, Biskupasögur, Hítardals-
annáll og fleira, einnig mun,
mikið liggja eftir hann óprent
að. Tvéir synir séra Jóns
náðu fullorðinsaldri, var ann
ar þeirra Finnur, síðar Skál-
holtsbiskup.
Haft er eftir Ögmundi Sig-
urðssyni, skólastjóra, sem
lengstum var fylgdarmaður
Þervaldar Thoroddsens á
ferðum hans um landið að
Hítardalur sé einn fegurstur
dalur á íslandi (Árni Óla,
Blárra tinda blessað land).
Ummæli í þessum dúr verða
víst seint sönnuð eða afsönn-
uð tölulega, enda óþarft, því
náttúrufegurð, er sem betur
fer, fyrst og fremst matsat-
riði hvers og eins. En nokkuð
hefur sá merki maður til síns
máls, um það munu flestir
sammála, er Hítardal líta aug
um.
Hið forna höfuðból, Hítar-
dalur, er nú efsti bærinn í daln
um. Svo heíur þó ekki alltaf
verið, því býlum hefur farið
þar fækkandi allt fram á
þessa öld. Vestan Hítarár, und
ir Fagraskógarfjalli stóðu
Vellir, en þar bjó Björn Hít-
dælakappi um tíma, áður en
hann flutti að Hólmi. Vellir
fóru í eyði laust eftir síðustu
aldamót. Nokkru innar í daln
um, einnig vastan Hítarár,
voru Hróbjargarstaðir, þeir
voru í ábúð fram til 1920 eða
þar um bil. Þá voru einnig
heiðarbýli lengst inni í botni
dalsins, við norðurenda Hít-
arvatns. Tvö býli, Gínandi og
Bjúgkot hafa verið í byggð
einhverntíma fyrr á öldum,
mun fátt vera kunnugt um
sögu þeirra, eða þá sem þar
Við Bjarnarhelli i Hítardal.
háðu Hfsbaráttu sína. Á sömu
slóðum byggðist svo Tjald-
brekka árið 1840, sá sem þar
reisti bú hét Sigurður Jóns-
son (f. 1800, d. 1870), hann
bjó þar í 25 ár við góðan orð
stír og kom upp stórum barna
hópi. Sigurður flutti frá Tjald
brekku árið 1865. Eftir hann
bjuggu þar fimm bændur,
hver eftir annan, allt fram
til ársins 1891, en þá fór býl
ið í eyði og hefur verið það
síðan. Um Tjaldbrekkubænd-
ur skrifaði Gunnlaugur Jóns-
son ýtarlega, í bók sinni Bónd
inn á heiðinni.
Frá bænum Hítardal, inn að
Hítarvatni, eru nálægt átta
kílómetrar í beina línu. Þessa
leið hefur ekki verið gerður
bílvegur, en flestir ferðabíl-
ar aka inn með Hólmshrauni
svo langt sem komizt verður,
er þá ekki langur gangur að
Hólmi, þar sem bú Hítdæla-
kapparre stóð í eina tíð. Að
Hólmi er nú leitarmannaskáli,
er talið að rústirnar af bæ
Bjarna sé að finna þar
skammt norðan við. Skálinn
stendur á sléttri flöt sem sam
kvæmt því mundi vera hið
forna túnstæði, á eystri bakka
Hítará, skammt frá upptök-
um hennar úr Hítarvatni. —
Þessi staður er undir vestur-
horni samnefnds fells, Hólms
eða Hólmsfjalls eins og það
er nefnt í Bjarnar sögu Hít-
dælakappa. Fell þetta stend-
ur hér þvert í miðjum dal,
gengur Hítarvatn fast að því
að norðanverðu.
Hólmurinn er eitt af mörg-
um stökum móbergsfjöllum í
Hitardal, hlýlegt fell, algró-
ið, og er vegna staðsetningar
sinnar ágætasti útsýnisstaður,
enda munu flestir sem að Hít-
arvatni kema, leggja leið sína
þar upp.
í Vesturhlíð Hítardals,
gengt Hólminum, rís annað
allmikið og sérkenmlegt mó-
bergsfell. Heitir það Klifsand
ur. Hítará fellur fast upp að
rótum. Klifsands, þar -hefur
hún grafið sig inn í hlíðina,
gengið á lagið vegna þess hve
bergið er mjúkt. Stóreflis
björg hafa brotnað úr fjall-
inu og liggja þau nú niðri
i ánni. Og enn er hún að verki
slípar mjúkan steininn og
skapár, með aðstoð veðurs
og vinda, ný og ný listaverk,
misjafnlega merkileg eins og
gengur.
Innan við Klifsand tekur
við Klifsgil. Gilmegin er all-
hátt standberg í fjallinu, þar
vekur athygli manna sér-
kennileg lagskipting móbergs
ins. Norðan Klifsgils eru svo
Hvítingshjallar, þar var
Björn Hítdælakappi veginn,
er hann gekk til hrossa að
„skera þeim mön“, eins og
sagan gegir. Hafði hann til
þeirra hluta skæri mikil, ný-
hvött, urðu þau honum það
vopn er hann beitti síðast í
lífinu.
Þegar Hvítingshjöllum
sleppir tekur við Vatnshlíð,
nær hún meðfram öllu Hítar
vatni vestanverðu, nálægt 5
kílómetra veg. Nokkur und-
irlendisræma er meðfram
öllu vatninu, en annars rís
Vatnshlíðin þverbrött upp í
allt að 743 metra þar sem
(Ljósmynd: Ó. K.)
hún er hæst. Þótt Vatnshlíðin
sé brött, mun vera þar gott
beitiland. Fjallvegur sem nú
mun fáfarinn, liggur milli
Hítardals og Hörðudals. Til
forna hét það að fara Hitar-
dalsheiði, samanber Bjarnar-
sögu Hítdælakappa, en nú kall
ast það Svínbjúgur eða Bjúg
urinn. Svínbjúgurinn er all-
mikið fjall, þvert fyrir botni
Hítardaisins. Þar framundir,
fyrir botni Hítarvatns, eru
eyðibýlin sem áður hafa verið
nefnd. Þegar farið er norður
yfir Svínbjúgsheiði, er fyrst
komið í dal sem nú kallast
Burstadalur, en mun hafa heit
Á slóðunt Ferðafélagsins
Framh. á bls. 11.
■r
HJiiiiiiniiihiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiitmitiiimmiiiiiiiiiiiiimiiiiiuiHiiiMiiimiHiiiiiHimiiiiiiiimntiiiiiiiiiitiiiitiiiiiii