Morgunblaðið - 15.10.1965, Blaðsíða 13

1 Föstudagur 15. oktöber 1965
MORGUNBLAÐIÐ
13
listrænt eðli Jóhannesar Kjar-
val og snilligáíu hans, falla
allir á eina og sömu lund. Allir
iróma snillinginn, afreksmanninn
og heimsborgarann á sviði iistar-
ánnar. í>að líta sjálfsagt ekki allir
eömu augum á einstök verk hans.
Hvernig ætti j>að líka öðruvísi
«ð vera, því marga brestur 'að
6jálfsögðu sjónhæfni til þess að
fylgja eftir hugarflugi og sköpun-
armætti þessa andríka skálds í
lögun og litum þegar hönd hans
dregur pensilinn eftir lóreftinu
eða biýantinn um bókfellið.
„Tign býr í tindum, traust í
björgum, fegurð í fjalldölum og
í fossum afl“. Þannig kveður
Jónas Hallgrímsson um tign og
íegurð og nytsemi sveitabyggða
vorra. Þetta er perla í festi ís-
lenzkrar ljóðagerðar. Þessi tign
©g fegurð sem hér er lýst birtist
í almætti sínu í fjölmörgum
listaverkum Jóhannesar Kjar-
; val. Listamanninum er það
i íjóst, að náttúran sjálf, eins og
1 hún er af guði gerð, er frumleg-
i ust allra hluta með þeim lit-
| brigðum öllum sem fyrir augað
ber. í kvæðinu um Jörund
hundadagakonung lýsir Þor-
et.einn Erlingsson því hvernig
festing himinsins, eyjar og
etrendur speglast í Reykjavíkur-
böfn: „Og eyjar og strendur og
himinsins hvel, þar höfnin
faðminum bar. Slíkt mála r.—‘n
einat og ágæta vel, en Ægir er
enjallastur þar“. Frumleika nátt
úrunnar hefir Jóhannes Kjarval
f verkum sínum hafði til lofs og
dýrðar. Og það er fleira
náttúrufyrirbærum lands vors en
tign og fegurð eins og hún birtist
á stærð sinni og mikilleik, sem
vakið hefir athygli hins hauk-
fráa auga listamannsins. Þar fer
ekkert fram hjá hugkvæmni
hans og athyglisgáfu í leit að
uppsprettulindum listarinnar til
túlkunar fyrir mannlegt auga.
IÞar festir hann auga á því sem
öðrum hefir láðzt að beina at-
hygli sinni og annarra að, það
er litskrúðið á döggvotum mosa
gróðrinum. List Kjarvals
túlkun þeirrar fegurðar sem
þarna birtist er dásamleg perla
í festi myndlistar vorrar eins og
éminstar ljóðlínur Jónasar
á bókmenntunum. Mosinn er
frumgróður í gróðurríki lands
vors, og er því vel verður þess
heiðurssess sem listamaðurinn
hefir búið honum. Það er hátt til
lofts og vítt til veggja á lista
eviðinu þar sem Jóhannes
Kjarval hefir haslað afrekum
eínum völl. Takmörk þessa sviðs
eru, eins og allt annað í lífi hans
og starfi, hans eigið sköpunar-
verk.
Mikinn fjölda mannamynda
hefir Kjarval málað. Smiðshögg-
ið á myndir þessar hefir hann
lagt með sama listaibrag sem á
önnur verk sín. En greinilegt er
eð myndir af þeim mönnum, sem
hafa sérkennilegast andlitsfall
njóta sín bezt. Þar kemst lista-
*naðurinn næst éðli sjálf sin.
Jóhannes Kjarval hefir til þessa
dags verið mikill afkastamaður.
f>að sætir undrun hve verkstór
hann hefir verið. Listamaðurinn
hlýtur að hafa orðið að fara ham-
förum við verk' sitt nótt sem
riýtan dag, þegar ástríðan til
listsköpunar hefir verið harð-
leiknust við hann. Hver skyldi
eá vera er lagt gæti á það mæli-
etiku eða vegið þá orku og þann
kraft sem risið gat imdir slíkum
afköstum? Vafasamt má telja, að
nokkur rafeindaheili nútíma-
tækni gæti leyst þá gátu.
Það sem sagt er hér að framan
um líf og starf listamannsins Jó-
hannesar Kjarval, er að sjálf-
eögðu ekki reist á þvd lögmáli
listarinnar sem fagmenn á því
eviði byggja dóma sína á. Hér
er eingöngu um að ræða hug-
leiðingar bóndans, byggðar á
brjóstvitinu einu saman, rödd úr
eveitinni, sem slæst í för með
t>eim sem meira hafa til brunns
eð bera um þessi efni.. Ég sem
þessar línur rita, hefi um all-
langt skeið haft nokkur persónu-
leg kynni al Jóhannesi Kjarval,
•em ég ávallt minnist með ánægju
©g hlýhug. Það er jafnan
iíf og fjör í návist listamanns-
ins þar sem maður hittir hann
í gÓOT tómi á mannamótum.
Glaðvært og frumlegt umræðu-
efni hans stingur oft mjög í stúf
við tómleika og fábreyttni hvers-
dagslifsins og er engan veginn
bundið við troðnar slóðir. Vil ég
nota þetta tækifaari til þess
að minnast á tveniíl úr sam-
skiptum okkar, sem mér hefir
orðið minnistætt. Hið fyrra
er að ég hafði með nokk-
uð endurteknu nauði mínu
við listamanninn um vissan
hlut, gert honum að lokum
gramt í geði. Þetta vildi ég þó
ekki hafa gert. Til þess er aðdá-
un mín á snillingnum alltof mik-
ik Þetta er nú löngu fallið í
gleymskunnar djúp. Að hinu
atvikinu lá þessi aðdragandi:
Árið 1954 var um það ákvörðun
tekin að íslendingingar tækju
þátt í málverkalistsýningu, sem
Sendibréf til
Jóhannesar Kjarvals
TVÆR þjóðir hafa nú á atóm-
öldinni látið verða af því að reisa
listgyðjunni veglega minnisvarða
í löndum sínum, austan tjalds og
vestan. Og auðvitað báðar stærri
og dýrari en mannabörn höíðu
áður sjónum litið. Snjöllustu
byggingafræðingar og hug-
kvæmnustu. menntafrömuðir
margra landa, létu hér ijós sitt
skína, og allt náttúrlega full-
komnunin sjálf, enda hver fjöl
og hver steinn mældur og veg-
inn af óskeikulum rafheilum.
Litilræði hafði þó láðst að full-
prófa í þessum musterum mikil-
leikans. Mannsbarkinn, og jafn-
vel líka hin margvígða völundar-
smíð, stradivariusfiðlan, þetta
Drottnanna hásal — og Guð sjálf
ur gestur þar.
— ★ —
Þú hefur flestum mönnum
rækilegar kennt okkur að máttur
mannsheilans, tækninnar og fjár-
magnsins sé mikill, og skuli ekki
að ástæðulausu tortryggður. En
af þér höfum við líka lært, að
ennþá hafa þessi reginöfl saman-
lögð ekki megnað að skapa það,
sem máli skiptir fyrir manninn
er til lengdar lætur — lífssönn
verk. Það guðlega leiðarljós, sem
beinir hug manneskjunnar þráð-
beint að uppsprettunum sjálfum,
og forðar henni frá því að leita
þorsta sinum þráðrar svölunar
milljóna mílna veg frá heima-
læknum, sem lætur ókeypis lífs-
ins vatn streyma yfir lönd og
lýði, verður ekki sniðgenginn í
ódauðleikaleit mannsins. Og sé
þessi staðreynd ekki höfð í huga
þé átti að halda i Rómaborg.
Þetta var um þingtímann og var
af áhugamönnum sem að sýning-
unni stóðu sótt til alþingis um
nokkurn styrk 1 þessu skyni.
Var því máli vísað til fjárveit-
inganefndar. Ég var þá formað-
ur fjárveitinganefndar. Barst
mér, meðan málið var til með-
ferðar í nefndinni bréf frá Jó-
hanhesi Kjarval, þar sem hann
heitir 10.000 króna framlagi frá
sér til sýningarinnar. Nokkur
dráttur varð á afgreiðslu málsins
frá fjárveitinganefnd, sem.
stafaði af því að .nokkrir úfar
risu upp í félagi myndlistar-
manna í sambandi við val á
myndum á sýninguna. Meðan á
þessu stóð, var það einn mánu-
dagsmorgun að ég kom inn á
Hótel Borg að fá mér kaffi.
Hafði ég farið heim um helgina
og var að koma heimanað, en
kalsa veður var á. Þegar ég var
ný setðtur að kaffidrykkjunni,
rís þar úr sæti sínu Jóhannes
Kjarval og kemur til mín og
dregur seðlabunka mikinn upp
úr jakkavasa sinum og segir:
„Hérna eru 10.000 krónurnar sem
ég lofði þér í bréfinu að leggja
fram til sýningarinnar". Mér var
hálf hverft við þama í fjöl-
menninu, en tók þessu að sjálf-
sögðu vél og með þakklæti, En
það varð að samkomulagi okkar
í milli, að velja annan stað til
afhendingar á þessari raunsnar-
legu fjárhæð síðar. Það þarf
ekki að segja þessa sögu lengri
að öðru leyti en þvi, að bréfið
sem listamaðurinn skrifaði mér
er hann tilkynnti gjöfina, var
að efni, orðavali og rithönd svo
skemmtilega hreinræktað Kjar-
vals-fóstur að það var sem
hvalreki hefði borizt á fjörur
fjárveitinganefndar. Linum þess-
um lýk- ég með innilegri af-
maalisósk til listamannsins.
PÉTUR OTTESEN.
innblásna hljóðfæri, gert af lista-
mönnum fyrir mörgum öldum,
vildu ekki láta sveigjast sjálf-
krafa að lögmálum margföldun-
aröfiunnar, en héldu í þrjózku
sinni áfram að gefa, án afbökun-
ar, sitt takmarkaða hljómmagn
og ákveðna lit. Með alúð og nær-
færni má þó, eins og við vitum
báðir, að vissu hámarki magna
og skýra hljóm þeirra og lita-
spjald, en ekki eftir beinum
formúlum raforkufræðinnar.
Þetta hafði allsherjarheilinn ekki
tekið fyllilega með í reikninginn,
svo hinn eini, sanni, hreini tónn
lenti einhvern veginn utangátta í
þeirra göfugu dísarhöllum.
Þetta var állt mikið og óefni-
legt gilligogg.
— ★ —
Það er varla lengur í frásögu
færandi að rússneski geimfarinn
Gagarín, lét vélgamminn geisa
um loftin blá og alla leið uppí
sjöunda himinn. Þar þurfti nú
ekki loftferðabæn né „tungJið,
tunglið taktu mig“ til að auka
sér bjartsýni. Og því síður neinar
vangaveltur um landhelgi og
vegabréf. Eða leggjast svo lágt
að biðja um lóss frá loftsiglinga-
yfirvöldum hinna óþekktu heims-
álfa. Bara styðja á hnapp á mæla-
borðinu og himnarnir upplukust
hver af öðrum í allri sinni dýrð,
samkvæmt fyrirfram gerðri á-
ætlun.
Geimfarinn fann flest það, sem
sál hans hafði dreymt um, frá þvi
hann lék sér drengur á döprum
strætum alþýðuríkisins. Hann
fann á ferðum sínum um geim-
inn allt, nema aðeins eitt. Hann
fann ekki Guð á sjálfum 'himn-
unum.
Svona fer stundum þegar leið-
sögu forsjónarinnar er hafnað,
menn leita langt yfir skammt. Að
enginn úr hópi okkar fjölmennu
Sovétvina skyldi benda tunglfar-
anum á að heimsækja heldur
postulann Jóhannes Sveinsson
Kjarval í Sigtúni 7, þar sem ekki
þarf annað en biðja barn að
kveikja á litlu kerti, eins og í
gamla daga, að breyta hversdags-
leeri vinnustnf u jjtjjDjturunj: 1
hverja stund, megnar fjármagn
og tækni ekkert, ekkert nema
flýta flótta okkar í náðarfaðm
atómspren gj unnar.
— ★ —
Fyrir nær aldarfjórðungi, er
armæða var mikil hér í borg,
komuð þið saman nokkrir fátæk-
ir máiarar og tókuð þá ákvörðun
að reisa hús það, sem þú sagðir
nýlega við mig, að mundi vera
bezti sýningarskáii í heimi. Og
þið reistuð náttúrlega ykkar
hús, því þá var enn ekki orðinn
siður að kjósa nefnd til að kæfa
eldinn, í stað þess að tendra
hann. Þetta hús málaranna stend-
ur enn, þó óásjálegt sé nú orðið,
eftir mikil veður og misbrúkun.
í dag ríkir aftur á móti við-
reisn í landinu og bjartsýni um
síldargöngur og jarðargróða, en
gamli Listamannaskálinn vestan
undir Alþingishúsinu heldur á-
fram að rigna niður og enginn
virðist sjá útgönguleið framar að
koma upp nýju skýli yfir einn
áhrifamesta og ábyrgasta söfnuð
þjóðarinnar.
Einhver kynni nú að spyrja
hvort velferðarrikið, með gratís
sjónvarp og ókeypis landvarnir,
þessa illræmdu útgjaldapósta
annarra þjóða, væri að spila
fallítt. Heldurðu, Jóhannes, að
þú þurfir kannske enn einu sinni
að hlaupa undir baggann og gefa
þeim hjá ríkinu sjóðina þína?
, — ★ —
Eg brá mér í síðastliðnum mán-
uði, eins og þú mannst, inní Laug
arnes að skoða sýninguna hans
Sigurjóns Ólafssonar. Hann Sig-
urjón hefur dæmalaust þjálfaða
handleggsvöðva, enda klofið mik-
ið og hart grjót um dagana. Það
var svei mér gott hann var ekki
vegamálastjóri, hann hefði höggv
ið göt á öil fjöll að fara gegnum,
og fólk misst af að klífa þau, en
það er örfandi fyrir blóðpump-
una, sem alltaf er að bila nú
orðið. Nú er hann, bara í frí-
stundum sínum, búinn að reisa
vinnustofu og stóran og vegleg-
an sýningarsal. Mikið roættu þeir
í Lincoln centfer öfunda hann af
bessari smekkleeu oe notalefiu
byggingu. Fyrir sínar milljónir
hefðu þeir eystra og vestfa getað
byggt þúsund svona sali og þús-
und leikhús, og þá aldrei íramar
neitt kynþátta- eða kommúnista-
vandamál. En við skussarnir,
sem Færeyingar fullyrða þó að
getum allt, erum að kikna undir
innantómu lærdómsstagli og
almeiningarlausum flottræfils-
framkvæmdum, en eigum innan
tíðar enga sýningarhússmynd,
nema einkasali þeirra Sigurjóns
og Ásmundar, og svo húsið
fræga, sem þú skenktir rikinu og
er vel geymt í eldtraustu banka-
hólfL
Við erum enn að bíða og biða,
að verða svo ríkir, að geta byggt
sýningarhús, sem ekki þarf nein-
ar myndir, heldur bara sjálft sig
og nafnkunna arkitekta, eins og
þeir í Lincoln center og undir
Fjöllunum, þar sem þeir mála 1
flýti yfir klessiunálverkin, sem
snobbararnir eru að troða inná
þá.
Á meðan allur borgarlýður bíð-
ur og bíður og bíður að fáist leyst
smá listvandamál, byggir hann
Kristján vinur okkar á B.S.A.
þessa feikna himnahöll, sem
nægja mundi Sameinuðu þjóðrm-
um, bara yfir nýju jeppana sína
og Fordana sína. Og hann er ekki
að tvinóna við hlutina eins og
við. Hann er bæði á jörðinni og
í loftinu eins og frændur okkar
í Öræfunum.
Það þurfa auðvitað að vera
rétt hlutföll í framkvæmdunum,
og ekki aðeins innan hvers ein-
staks verks, heldur og í heild-
inni. Hugvísindi og rauhvísindi
er sitthvað og list enn annað.og
hann Ásmundur nágranni þinn
Sveinsson sér svo sem eins og þú
og önnur óspilt börn náttúrunnar
hvað er að gerast hinumegin við
Laugaveginn, og hann er nú að
keppa við veturinn að fá í tíma
mótað nýja „Helreið“ og í gífur-
stærð. Þið listamennirnir eruð
ekki vökumenn þjóðanna fyrir
ekki neitL
— ★ —
Það er fullyrt þú sért áttræður
i dag, Jóhannes, enda má víða
sjá merki þins rismikla og mikil-
virka anda. Og enginn íslending-
ur hefur fyrr eða síðar verið
jafnstórgjöfull og þú, jafnt á þín
eigin listaverk og aflmiklar hug-
myndir. Og ætlar nú að fórna
deginum að gera enn úrslitatil-
raun með mennina, freista að
beina hugum þeirra einn dag
að málefnum andans og hjartans,
fá þá til að veita þér stuðning að
endurreisa gamla, kæra Lista-
mannaskálann, sem ekki hefur
þolað stórveður lífsins eins vel
og þú, kominn að faili mitt í alls-
nægtunum. í þessu hrörlega húsi
áttu margar minningar geymdar
og þar hefurðu unnið marga stór-
sigra, sem sagan og þjóðin þín
mun geyma í hjarta sínu. Vinir
þínir skilja vel að þér sé þessi
staður kær.
Þú afþakkaðir boð að heiðra
þig á afmælisdaginn með frægri
Kjarvalssýningu, en bauðst fram
listamannsnafn þitt að skrifa
uppá fyrir unga fólkið í bænum
þínum, sem nú berst sömu bar-
áttu innan velferðarríkisins og
þú háðir fyrir hálfri öld á víð-
áttum eymdarinnar.
Við gestir þinir í Listamanna-
skálanum i dag, munum ekki I
annað sinn bregðast þér, en fjöl-
menna og fylgja eftir til sigurs
þinni göfugu hugmynd og fyrir-
ætlan. Fólkið á íslandi mun ekki
fara erindisleysu í það hús, sem
þú reisir því, og við biðjum ÖU
með þér í dag, að einnig Guð
verði gestur þar.
RAGNAR JÓNSSON.
Meistaiinn kemui
alltaf í ljós
HERRA iistmálari Jóhannes Kjar
val. Kæri vinur. Um leið og ég
óska þér hjartanlega til hamingju
á þessum merkisdegi og þakka
þér fyrir allt gott fyrr og síðar,
þá langar mig til að senda þér
í kveðjuskyni það, sem ég sagði
listunnendum á austurströnd
Bandarikjanna um þig í fyrir-
lestri, er ég flutti þar um islenzka
myndlist í september siðastliðn-
um.
Jóhannes S. Kiarval er stór-