Morgunblaðið - 30.03.1968, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. MARZ 1968
Stuðlar - strik - strengir
„Meí> köldu blóði44
— skrifuð á barmi taugaáfalls
— segir höfursdurinn Truman Capote
FYRIR tveimur árum kom
út í Bandaríkjunum bók eft-
ir rithöfundinn Truman
Capote, ,,Með köldu blóði“.
Bók þessi fjallar um morð
á fjölskyldu í Kansas, og
vann Capote að samningu
hennar með aðferðum
blaðamannsins. Hann náði
tali af ættingjum og vinum
hinna myrtu og grandskoð-
aði morðstaðinn og fylgdist
gjörla með rannsókn þessa
máls. Eftir að morðingjarn-
ir, Perry Smith og Richard
Hickock, höfðu verið hand-
teknir heimsótti Capote þá
í fangelsið um fimm ára
skeið og batzt að lokum
nánum vináttuböndum við
þá. Fyrir skömmu átti
bandaríska tímaritið „Play-
boy“ viðtal við Capote um
kynni hans af glæpamönn-
unum tveimur, samningu
fyrrnefndrar bókar og
bandaríska refsilöggjöf al-
mennt. Hér fer á eftir út-
dráttur úr viðtalinu við
Capote, þar sem hann segir
frá samningu bókarinnar.
Smith og Hickock voru
líflátnir í ríkisfangelsinu í
Kansas 14. apríl, 1965.
Spurning: Þér hafið sagt:
„Árið 1955 hóf ég að kanna
hvort minni mitt gæti ekki
komið í stað segulbandstækis-
ins í viðtölu'm við fólk. Ég
þjálfaði mdg í tvö ár og tel mig
hafa náð ágætum árangri". ,Bók
yðar Með köldu blóði sýnir
vissulega haefileika yðar sem
blaðamaður og könnuður; en
fórnið þér ekki einni vídd
sköpunargáfunnar með því að
verða skrásetjari í stað atburða
túlkanda, með því að verða
blaðamaður í stað skáldsagna-
höfundar?
Svar: Þetta tvennt útilokar
ekki hvort annað; ef ég hefði
staðið í þeirri trú, að ekki væri
unnt að samræma blaða-
mennsku og skáldsagnatækni
á listrænan hátt, þá hefðd ég
aldrei gert þessa tilraun. Ég
lét minni mitt koma í stað
segufbandsins vegna þess að
ég hef mjög gott heyrnarmirmi
og ég reyndi einungis að full-
'komna þessa gáfu. Þetta hefur
mikla þýðingu fyrir þá tegund
blaðamennsku, sem ég ástunda,
sökum þess að það hefur tví-
mælalaust neikvæð álhrif, að
nota segulband eða skrifa hjá
sér minnisatriðd meðan talað er
við fólk. Flestir tala mjög
frjálslega við blaðamenn og ef
þeir setja upp einhvern véí-
rænan múr mdl-M sín og við-
talandans spillir það andrúms-
loftinu og lamar að nokkru
leyti eðlilega frásagnargáfu
fólks. Hvað viðvíkur fyrr-
greindri bók minni þá var mér
það lífsnauðsyn að lifa upp aí-
burðarásina, að verða hluti
þess sviðs, sem ég skrásetti og
reyna ekki á nokkurn hátt að
skera mig úr. Þannig þjálfaði
ég mdnni mitt, Hver sem er
getur lært þessa tækni, en að-
eins sérfræðingum eins og mér
kemur hún að gagni.
Sp.: Hvernig iítið þér á skrif
þeirra gagnrýnenda, sem telia
að skrásetning glæps, eins og
hún er í bók yðar, jafnist ekki
á við skáldsöguna?
Sv.: Hvað á ég að segja
nema það, að mér finnst þeir
fávísir?
Ef þeir geta ekki skilið að
blaðamennska er sú tegund rit
forms, sem mest er framúr
(avant-garde) nú á tímum, þá
stinga þeir höfðinu í sandinn.
Þessir gagnrýnendur virðast
ekki skilja, eða sætta sig við,
að skálds’kapur er kominn á
leiðarenda, hvað tilraunum við-
víkur. Hann náði hámarki á
þriðja áratug aldarinnar og
hefur ekki farið fram síðan.
Vitanlega eigum við ritíhötf-
-unda eins og William Burro-
ughs, sem ráða yfir orðtækni,
sem er skemtileg og stöku sinn
um hrífandd, en á þessu sviði
er ekkert framundan — þar
sem blaðamennskan aftur á
móti er víðáttumikið og ókann-
að svæði. Það er svo margt sem
Truman Capote.
hægt er að gera í blaða-
mennsku. Hún er hið eina mark
verða svið skapandi bókmennta
tilrauna, sem við eigum í dag,
og ég hef samúð með þeim
gagnrýnendum, sem eru svo
staðnaðir og svo hræddir við að
gera upp við fordóma sína, að
þeim tekst ekki að koma auga
á þessa staðreynd. Eins og Nap
oleon sagði um Bourbonana:
þeir hafa ekkert lært og engu
gleymt. Á vissan hátt tel ég
það óheppilegt, að ég valdi
glæp fyrir fyrstu miklu til-
raun mína á þessu sviði vegna
þess, að það gerði þeim létt-
ara um vik að rugla saman
etfninu og tækninni og tala um
hana sem sanna glæpasögu.
En frásaga, sem byggir á stað-
reyndum getur fjallað um allt
milli himins og jarðar — allt
frá glæp til frímerkjasöfnunar.
Sp.: Af öllum þeim glæpum,
stórmeiðingum, pólitískum sam
særum og alþjóðlegu vand-
ræðaástandi, sem þér hefðuð
getað valið í slíka þrautkann-
aða staðreyndafrásögn (work
otf nonfiction), hversvegna
kusuð þér einmitt að fjalla um
morð á lítt þekktum Kansas-
bónda og fjölskyldu hans?
Sv.: Ég valdi ekki þessa
Kansas-tfjölskyldu: ýkjulaust
þá valdi hún mig. Ég hafði um
langan tíma gert tilraunir með
staðreyndasögu, og ég byrjaði
oft en mér tókst ekki.
Ég leitaði að heppilegu efni
af jafn mikilli natni og bakt-
eríufræðingurinn skoðar gerl-
ana sína í smásjá. Ég grand-
skoðaði efnið en varð að lok-
um að hafna því. Þetta var
eins og að leysa jöfnu þar sem
aðei.ns ein stærð er þekkt.
Loks einn dag þegar ég var
að lesa The New York Times
sá ég falda á baksíðu örlitla
frétt um fjölskyldumorð í
Kansas. Mé- datt strax í hug:
Hversvegna ekki glæpur? Ef
ég notfærði mér kenningu
mína og tækndþekkingu gæti
ég kannað nægilega mikið etfni
til þess að tilraunin tækdst.
Mér fannst efnið ekki aðlað-
andd; hér var einungis fundin
ný stærð í jötfunni. Nú, ég
hélt til Kansas og hóf að
rannsaka glæpinn og mœtti
þegar í stað ótal erfiðleikum.
Gætið að því, að öll gögnin
biðu ekki eftir mér í Garden
City, eins og sumdr virðast á-
líta; þegar ég hófst handa var
morðgátan óleyst og í fyrstu
fékk ég mjög ldtla aðstoð frá
ættingjum Cluttersfjölskyldunn
ar og nágrönnum og lögregl-
unni. . . Ég hafði í rauninni
ekki ákveðið hvort ég mund'i
VICTOR Vasarely, einn
kunnasti frumkvöðull sjón-
hverfingalistarinnar „opti-
cal art“, bæði í heimalandi
sínu, Frakklandi, og utan
þess og jafnt austanshafs og
vestan, verður sextugur á
næsta ári. Hann hefur ný-
verið látið hafa það eftir sér
að nútírnaborgin, stórborg-
in, eigi hug hans allan og
jafnvel látið að því liggja
að listaverk þau sem hann
hefur unnið að til þessa og
borið hafa hróður hans víða
um heim séu hjóm eitt í sam
anburði við þau stórvirki í
myndsköpun er nú brjótist
um í huga hans.
Það fylgdi þessari sögu að
Vaerley ætlaði sér e'kki að láta
sitja við orðin tóm heldur á-
formað'i hann að stofna til nán-
ari kynna og samstarfs með
borgarskipuleggjendu'm ýms-
um arkítektum og Mstamönn-
um á vettvangi einhvers kon-
ar rannsóksarmiðstöðvar, stofn
unar er jatfnframt myndi ann-
ast eitt og annað sem fáir eða
engir vita enn sem komið er
nákvæmlega hvað er. Vasarely
áformar að stofnun þess taki
tl starfa að ári.
Victor Vasarely er mikilvirk
ur listamaður og liggur þegar
skrifa bókina fyrr en ég hafði
dvalist þarna í meira en eitt
ár. Jafnvel etftir að morðingj-
arnir voru handteknir horfðist
ég í augu við það, að þeir
mundu ekki vilja við mig tala.
Vitanlega vann ég trúnað
þeirra og við urðum mjög
nánir vinir, en ég hafði enga
tryggingu fyrir því, sem sam-
ræður okkar mundu leiða í
ljós. Síðan mj'ökuðust dagarn-
ir áfram og urðu að árum og
efnið hrannaðist upp og lög-
fræðingar töfðu fyrir lokádóm
inum. Ég vissi ekki enn hvort
mér tækist að ljúka við bók-
ina. Eftir þrjú ár var ég kom-
inn á fremsta hlunn með að
hætta við allt saman; ég var
orðinn of tilfinningalega sam-
samaður efninu og ég þoldi
ekki stöðugan viðbjóðslei'k
þess. Hér var í rauninni um
líf og dauða að tefla fyrir
sj’álfan mig. En ég neyddi mig
til að halda áfram og lauk loks
þessu helvízka viðfangsefni’.
Bókin er skrifuð á barmi tauga
áfalls. Ef ég hefði vitað það
fyrir, að ég hefði þurft að
þreyja þessi sex ár — engu
máli skiptir hvað við tók þá
— hefði ég aldrei byrjað á þess
ari bó’k. Það var of sársauka-
f-ullt. Ekkert er þess virði.
Sp.: Eruð þér samd maður
og þér voruð þegar þér hófuð
eftir hann fjöldi verka úr ýms-
um efniviði og margbreytileg
að gerð. Svo er hann frægur
af sjón'hverfing'amyndum sín-
um ef svo má kalla, er byggj-
ast á kunnátt'usamlegri og list-
rænni niðurröðun skærljóm-
andi. M'tflata, otftast marghyrn-
inga einhvers konar, í græn-
um litum eða bláum og stund-
um purpuralitum, svo að í fjar
lægð sýnist slétbur myndíflötur-
inn ekki einasta gæddur dýpt
held’ur hreyfingu líka að *æp-
ast er á annarra færi en mestu
auðmanna að f.esta kaup á verk
um hans.
Ekki er listamaðurinn sjáif-
ur alls kostar sáttur við slíkt
og kveðst sjálfur ætíð hafa
verið þeirnar skoðunar að lista
verk eigi aMir að geta hatft sér
til augnayndis, þau eigi ekki að
vera munaðarvara, sem aðeins
hinir ríku geti veitt sér, held-
ur á hvers manns færi, rétt eins
og bílar og ísskápar, sem nú
teljist sem næst til Mfsnauð-
synja. Vasarely hugðist sann-
reyna hvort ekki væri hægt að
hefja fjöldaframleiðslu lista-
verka, rétt eins og heimilis-
tækja eða annars söluvarnings
og fékk aðstoðarmenn til að
fjölga eintökum af listaverk-
um þeim er í bígerð voru.
Ekki hatfði meistarinn af
þessu uppátæki sínu erindi sem
erfiði ef dæma má eftir undir-
tektum manna. í desember s.I.
að vinna að bókinni árið 1959?
Sv.: Það er ég augsýnilega
ekki. Hér var ekki um að ræða
vandamálið, sem fylgdi ritun
bókarinnar; ég varð að litfa át-
vikin, dag eftir dag í sex ár.
Ég varð hluti af lífi alls þessa
fólks, sem sumt var af eðMleg-
um orsökum ekki vingjarnlegt
við mig og við átbum fátt sam-
eiginlegt. Hugsið yður hvað
það þýðir, að samsama yður
gjörsamlega Mfi tveggja manna
sem bíða eftir því að verða
hegndir, að fi-nna klukkusbund-
irnar ldða með þeim, að deila
með þeim sérhverri geðshrær-
ingu. Ég hef að vísu ekki sjálf-
ur verið í fangelsi, en ég gæti
ekki hafa komizt nær þeirri
reynslu, sem fangavistinni
fylgir. Ég lifði lífi, sem var
fullkomlega ólíkt því sem ég
nokkru sinni hafði áður lifað
og ég fór að skilja, að dauð-
inn er mesti áhrifavaldur
lífsims. Sá sem skilur
ur þetta verður aldrei samur
maður síðan. Það er athygMs-
vert, að þessi stöðuga vitund
um dauða elur upp í manni
sérstæða kímni, glágahúmor,
bókstaflega talað. Sam-ræður
mínar við Smith og Hickock
hetfðu fyllt hinn tilfinninga-
sljóa viðbjóði, vegna þess að
þær voru svo hráar, svo rudda
svo dœmi sé nefnt, voru á boð-
stólum í Vestur-Þýzkalandi
listaverk eftir Vasarely og
menn hans, gerð úr tré og
öðrum efnum. Þau voru kölluð
Vasarely-Multipes og töluvert
hampað af seljendum en func.u
litla náð fyrir augum vænx-
anlegra kaupenda. Kunnáttu-
menn sögðu að verk Vaser'ys
væru ámóta vel til fjöldafram-
leiðslu fallin og Rolls Royce
bifreiðar, en sjálfur undraðist
listamaðurinn stórum að ve”k-
in skydu ekki verða jafogóð
þótt um þau fjölluðu aðrir en
sjálfur hann.
Eins og áður sagði, áform-
ar Vasarely að stofnun sú er
áður sagði frá hefji starfsemi
sína árið 1969 og segir það
markmið hennar að stuðla að
aúkinni myndrænni fegurð
borga í heiminum, fagurt um-
hverfi sé manninum ekki síður
nauðsynlegt en bætiefni og ást.
Ein sbórborga þeirra sem
Vaserly metur mikils og segir
borga fegursta að næturlagi er
New York. (Sjálfur býr hann
á ríkmannlegu sveitasetri rölu
vert utan við Parísarborg en
það er önnur saga). í New
York stendur um þessar mund
ir yfir sýndng á verkurn Vas-
arelys, hálfu hundraði þeirra,
og er mynd sú sem þessum
línuim fylgir af sýningunni,
Prentist hún vel ætti hún að
gefa dágóða hugmynd um
myndibyggingu þá sem Vasar-
eiy er frægas'tur fyrir.
Frá sýningu er nú stendur yf ir á verkum Vasarelys í New York.
Framihald á bls. 20
„Nútímaborgin á hug minn allan“
Vasarely vill hasla sér víðari völl