Morgunblaðið - 17.10.1969, Síða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. OKTÓBER 196»
17
Aldaskil í íslenzkri atvinnusögu
Landsfundarræða dr. Bjarna Benedihtssonar
Akveðið hafði verið að ha.lda
Landsfund á s.l. vori, en vegna
þeirrar óvissu, sem þá ríkti um
vinnufrið og þar með stjórnmála
horfur, þótti réttara að fresta
fundinum til haustsins. Þessi
óvissa var ein afleiðing efna-
hagsörðugleikanna, sem við hef-
uir verið að etja niú utm tveiglglja-
þriggja ára tímabil.
í setninganræðu minni á síð-
asta Landsfundi í apríl 1967, vék
ég að því að neyðarástand mundi
þá þegar skollið á, ef gagnráð-
stafanir hefðu ekki verið gerðar.
Von manma var þá sú, að um svo
tímabundna örðugleika væri að
ræða, að verðstöðvunin, sem lög-
heimiluð hafði veirið rétt fyrir
jól 1966 mundi, ásamt öðrum,
minni háttar ráðstöfunum, nægja
til að firra vandræðum. Raunin
varð öll önnur. Svo sem nógsam-
lega er kunnugt, þá varð efna-
hagsþróun áranna 1967 og 1968
fslendingum með eindæmum
óhagstæð. Þar voru að verkj
ástæður okkur með öllu óviðráð-
anlegar:
Minnkandi afli, lækkandi verð
lag, markaðslokun og aukinn til
kostnaður vegna þess, hversu
sækja þurfti á fjarlæg mið. Allt
lagðist þetta á eina sveif um að
áorka því, að hreinar gjaldeyr-
istekjur af sjávarútvegi urðu
a.m.k. helmingi minni á árinu
1968 en þær höfðu verið á ár-
inu 1966. Svo skjót umskipti eru
með öllu óþekkt í sæmilega
tækniþróuðum þjóðfélögum og
mundu hvarvetna hafa leitt til
hinna miestu vandræða, eða öllu
heldur víðast til beinnar upp-
lausnar. Þetta er viðurkennt af
öllum hlutlausum aðilum, er skyn
bera á og málið hafa skoðað.
Kemur þar í einn stað, hvort um
er að ræða sérfróða erlenda
blaðamenn, fulltrúa annarra
ríkja eða alþjóðastofnana.
Því ber og ekki að neita, að
örðugleikarnir hafa sett ríkis-
stjórnina og þinglið hennar í
nokkra varnarstöðu á undan-
förnum misserum. Ekki hefur gef
izt færi á að siininia ýmisuim öðir-
um málum eins og skyldi af því,
að mestu máli skipti að brjótast
fram úr efnahagsörðugleikunum,
og gera það með þeim hætti, að
sem léttbærast yrði fyrir allan
almenning og án varanlegs tjóns.
ÝmsiiMn framfaramiáiluim hefur
engu að síður verið hrint áleiðis
að undanförnu, en játa ber, að
tími og kraftar hafa ekki enzt í
því skyni eins og verið hefði,
ef höfuðáherzlu hefði ekki þurft
að leggja á lausn hins geigvæn-
lega efnahagsvanda.
Með svipuðum hætti og menn
veturinn 1966 til 1967 höfðu von
að, að verðstöðvunin mundi duga
sem varnargarður á meðan
versta ólagið riði yfir, þá var að
því sbefnt að ráða bót á vax-
andi vanda með gengislækfcuin-
inni haustið 1967, er varð
ó(h(jlá)kivæmiifllag vagmia lælktkiuimar
pumdsins þá í nóvember. En
vegna þess að allar ytri aðstæð-
ur versnuðu enn stórtega á ár-
jniu 1968, þá varð lljósrt, er á ár-
ið leið, að til enn róttækari ráð-
stáfana þyrfti að grípa.
Vegna hins nýja viðlhorfs,
sem allir þessir örðugleikar
sköpuðu, var það hugleitt síðari
hliuta suimars 1968, hvort rétt
væri að rjúfa þing og æskja nýs
úrakurða.r og umiboffis kjósenda.
Að athuguiðu máli þótti slíkt
ekki tiltækiliegt. Harðvítuigar
stjórnmiáladeilur mundu einumg-
is auka vandræðin en ekki
minnka, enda bæri þiingmieirihlut
anum skylda til þess að bregð-
ast ekki þeim trúnaði er stjórn-
arfliakkunuim hafði verið sýndur
mieð sigri þeirra í alþimgiiskosn-
ingunuim 1967.
Hins vegar þótti eðli'legt að
leita samráðs við stjórnarand-
Sböðiuiflloikkania, svo alvartegt
sam ástandið var, og kanma,
hvort við þá væiri fláanliegt saim-
komulag uim nokkrar viðhlítandi
ráðstafanir. Samtöl voru tekin
uipp við þá síðari hluta suimars.
Þau stóðu fram eftir hausti. Sá
háttur var hafður á, að fulltrú-
um þeirra var gefinn kostur á
að kynnast jafnóðum öllum gögm-
um, er ríkisstjórnin lét afla um
ástand og horfur. Þær greinar-
gerðir voru að þessu sinni mun
ítarlegri og gagnsamlegri en
nokkru sinni áður, er undirbúa
batfði þumft efnahagisnáðlsibafamir.
Þegar teið á viðræðurmar, varð
ljóst, að ekkert sam'komulag var
hægt að fá um meginatriði.
Stjórnarandstæðiingar véku sér
hjá að ræða um — hvað þá bera
fraim tifl!lög(u uim — ákveðna
lausm höfuðvanidamálanna. I stað
þesis drápu þeir á ýmsiar svokall-
aðar hliðarráðstafanir. Sumar
þeirra gátu út af fyrir sig vel
komið til álita, en engar, hvorki
mein sérstök né allar í heild,
voru nokkuð nærri því að veita
lausn á aðalviðfangsefnimu. Þó
að hugmyndir þeirra um lausn
á því væru allar á huldu, varð
samt bert, að þeir vildu nota
tækifærið til að auka ríkisihlut-
un, alit í senn um fjárfestimgu,
meiriháttar framkvæmdir og inn
flutning. Þ.e.a.s. þeir vildu
hvenfa í verulegum atriðum frá
þeirri frjálsræðisstefnu, sem
fylgt hefur verið frá árinu 1960.
Enda síhömruðu stjórnarand-
stæðimgar, bæði í viðræðunum
og málflutningi sínum þar fyrir
utam, á því, að breyta þyrfti um
stjórnarstefnu. Að þeirra mati
var það aðalatriði málsins, svo
og að koma núverandi stjórn frá
völdum.
En hér dugðu hvorki hálíyrði
né valdastreita. Þjóðartekjur
höfðu stórminnkað og fóru enn
minnikanidi. Afllieiðiinigu þese varð
að tafca í breyttum lifnaðarhótt
um lamidamianmia. Anmiars vegax
með því að skerða lífskjör í sam-
ræmi við minnkaðar tekjur, þ.e.
a.s. að sníða sér stakk eftir
vexti, svo siem löniguim heflur þótt
bezt gefast. Á hinn veginn varð
að haga ráðstöfunum svo, að sem
mest hvöt yrði til aukningar at-
vimniuneíksitTii í landiniu og þá
eintaum þess, sem yki útflutning
eða sparaði innflutnimg án óhóf-
legra verflhætakana in.nanlands.
TVÆR MEGINLEIÐIR
Tvær meginleiðir komu til
álita. Önmur var sú að auka upp
bætur stórlega. Þvilíkar upp-
bætuir hefði etaki verið unnt að
binda við útfliutmir.gsframleiðsl-
una eina, heldur hefði innlendur
iðnaður veriff setbur í mjög mik-
inn vanda og gerður ósaimkeppn
iafær, ef hann befði ekfci fen.gið
svipaðar uppbætur og sjávarút-
vegur. Fjár til slikra uppbóta
hefði orðið að afla með skat't-
lagnir.giu jafnframt því, sem stór
aukin ihlutum stjórnvalda um
málefni borgaranna, hefði verið
óhjákvæmileg, ef treina átti líf-
tóru margháttaðra atvinnu-
greina mieð svo stórkostlegum
styrkjum eða skömmtumum úr ad
manmasjóði. Eftir því, sem málið
var betur skoðað, hygg ég, að
flestir eða allir hatfi sammtfærzt
um, að þessi ieiö var ófær. Enda
er það athyglisvert, að þó að
efnahEigsráðbtafanir stjórniarinm
ar, og þá einkum gengislækkun-
in hafi mjög verið gagnrýnd
hafa gagnrýmendur aldrei feng-
iat til þess að segja, hver önn-
ur ieið heifði rieyinzt gireiðtfærairi.
Þögnin kemur af því, að allir,
sem mál'ið hafa staoðað í alvöriu,
SEinmfærðust uim, að svo miklu
sem hér skakkaði, þá varð jafn-
vægi ekki náð aftur nema m-eð
gengislækkun.
Tad uim vaxtalætakum, hag-
nýtari fjárfestimgu og annað
slíkt stoðaði ekki, þegar af því,
að engin af slíkum hliðarráðstöf
unum né þær ailar saman voru
nógu stói*virkar. Vextir eru hér
nú ekki hærri en víða ainmairs
staðar, því að hvarvetna eru há
ir vextir í senn afleiðing verð-
bógu og tæki til að vinma gegn
henni. Vaxtailætakuin hefði eimn-
ig óhjákvæmilega bitnað á spari
fjáreigenduim, sem gagnrýnend
urnir halda í hinu orðinu fram,
að hafi orðið of hart úti. Xalið
am vaxtaflœtataum amnians vegar
en illan aðbúnað sparifjáreig-
enda hims vegar er glöiggt dæmi,
en einungis eitt dæmi, þess
skrípateiks að láta svo að ráðið
verði fram úr alvarteguim og al-
merunium örðuigleikum án þeas að
á nioiklkruim þurfi að bitna. Eftir á
tjáði ekki að tala um of mikla
fjárfestingu í síldveiffum jg
vinnslu. Þar var um orðinn hlut
að ræða og á sínum tíma sóttu
stjórmarandstæðingar mjög á um
enn auknar framlkvæmdir í þess-
uim lefniuim, Jaiflnifiramit dleiifljdiui þeir
á uppbæburnar, sem 1964 og síð-
am voru veittar á bolfisk og
miðuðu einmitt að því að hindra
eimhliða ástumdun síldveiða.
Uppbygging Sfcagastrandar sem
síldarvinnslu'bæjar fyrst og
fremst, að tilhílutan nýbyggingar
ráðs, sýnir og hve fnáleitt er að
hafllda, að ríkisval/ddð sé firam-
sýnna í þessum efnum en ein-
staklinigar.
SNÚIZT Á BETRI VEG
Sumir segja rauinar eittlhvað á
þessa leið: Látum vera, þótt rót-
tækar ráðstafanir þyrfti að
gera, og út af fyriir sig játum
við, að eins og komið var, voru
ekki önn-ur úrræði fyrir hendi en
þau sem valin voru. En betur
hefði farið, ef fyrr hefði verið
við brugðizt, enda hefði þá ekki
þuinft að taka jafn harkalega á
og gert var haustið 1968.
Þeir, sem svo tala, gleyma þvi,
alð það voru einmitt áföll árs-
ins 1968, sem bregðast varð við.
Talið um það, að við höfum áð-
ur lifað um efnd fram, fær ekki
staðizt, ef litið er til áranna 1960
til 1966, Þetta voru mestu fram-
fara-, athafna- og uppgangsár í
allri okkar þjóðarsögu. Á þess-
uim árum gjörbreyttist aliur hag-
ur almennings og lífskjör til
hins betra. Jafnframt átti sér
stað stórfelld eignaaukning í
landinu. Skuldir út á við juk-
uist raunar nokkuð, en e<kki
nema að litlu, rniðað við eigna-
aukamn. Erfitt hlaut að vera að
fá menn til að hægja á sér, hvað
þá að snúa við á svo örri fram-
faraferð. Ef áiföllunuim hefði lok
ið með árinu 1967, mugdu þær
ráðstafanir, sem þá höfðu verið
gerðar, þó hafa nægt til að
halda í horfinu. En það voru
einimitt hin nýju áföll, bæði inn
anlands og utan, sem gerðu geng
ilsfelliinguna 1968 óhjákvæmilega.
Hversu langt þurfti að ganga,
varð heldur ekki séð, fyrr en
mienin höflðu öðlazjt sæmliltegit
heildaryfirlit úm afkomuna á því
ári.
Að vísu varð þá, eins og ætíð
eila, að ger.a sér ljóst, að margt
gat þaðan í frá, eins og fyrr,
brugðið til beggja vona. En svo
m<argt hafði gengið á móti, að
ekki var óhæfileg bjartsýni að
géra ráð fyrir, að bati væri fram
urldan. Raunin hefur og orðið sú
að mjög hefur snúizt til betri
vegar á árinu 1969. Viðhorfin út
á við hafa gerbreytzt. Næstu
misseri á undian hafði verið stöð
uigur viðlskiptahEdli og gjaldeyr-
isvaraisjóður jafnt og þétt minnk
að, þangað til segja miátti, að
ihann væri genginn til þurrðar. Á
Iþessu ári hefur hlutfall innflutn
dngs og úitflutnirsgs verið Íslend-
dragum miklu hagstæðara en
næstu misseri á undan og gjald-
eyriasjjlóðir aafniazt á mý. Höifiulðor
sakir þessa eru annars vegar sam
dráttur í innflutningi, sem hefur
orðið svipaður og að var stefnt,
og hiins vegar veruteg aulkning í
ejávarútvegi, og þá einkunj
þorekveiðium og loðnuiveiðum,
ásamit hagstæðari verðlagsþróun
og meiri vinnslu aflans innan-
lands en áður. Þrátt fyrir það,
að síldveiðar hafi að mestu
brugðizt, þá urðu ráðistafan-
irnar sjávarútveginum sú lyfti
stöng, sem á þurfti að halda til
að kama okkur yfdr erfiðasta
hjallann.
Viðurtoennt skal að þessu hef-
ur eikki orðið áorkað, nema með
því að kx»ma harkalega við ýmsa.
Jafnvel þeigar gengislækkun
tekst og nær höfuðtilgangi sín-
um, ein.s og n.ú, er þess ekki að
dylj ast, að tiligangur hennar er
m.a. að færa fjármagin á millli
þjóðfélagsþegna, þ.e. frá öðrum
tiil þeirra atvinnuvega, sem öll-
um er liiflsnauðsyn að efla. Má
arngiiinin toúiaist viið, að þeiiir, sem,
fyrir barðinu á slíku verða, taki
því með þökkum.
Auðvitað ber að forðast ge<ng-
islækkanir í lengstu lög. Gengis-
felling er með öllu fráleit, þeg-
ar gjaldeyrisvarasjóðir stækka
og útfluitningstekjur fara vax-
andi. Að vísu kann þá að þurfa
að greiða einstaka atvinnugrein
uim útfŒuitniinigsuippbætluir ti’l að
halda sæmilegu jafnvægi. En slík
uppbótagreiðsla réttlætir enigan
egimn gengislækkun, eins og for-
ystumenn Framsóknar töldu
áhjáfcvæmiitega t.d. á árinu 1965.
Ef gengislækkun hefði þá ver-
ið knúin fram, var óverjandi
annað en að gera öflugar gagn-
ráðstafanir gegn gróðabralli
þeirra, sem ætluðu að knýja
hania fram sjálfum sér til órétt-
mæts ávinnings.
Þetta hafði ég í huga, þegar
ég að gefnu tilefini tók svo til
orða á Alþingi hinn 12. desem-
ber 1966:
„Hitt segi ég, og við það skal
ég standa, að ég skal aldrei
verða með gengislækkun framar,
nema því aðeins, að ráðstafanir
verði gerðar til þess, að þeir,
sem ætla sér að knýja fram geng
islækkun tdl þess að græða á
henni sjálfir, fái að borga sinn
brúsa fyllilega."
Þessu var ekki til að dreifa á
áriunum 1967 og 1968. Gengis-
breytin.garnar þá urðu hvorki
vegna pólitísks þrýsitings eða
valdabrasks né fyrir atbeina
fjárbrallsmanna í eigin gróða-
skyni.
Bæði þessi ár varð að lækka
gengi af því, að það var lLfis-
skilyrði fyrir útflutningsverzlun
landsm<anna og raunar allan heil
brigðan atvinmiurekstur.
Enda verður að játa, að þeg-
ar enginn gjaldeyrisvarasjóð-
ur er lengur fyrir höndum og
skortur er á gjaldeyri til að fuld-
mægija efltirsipuirn efltiir ertendiuim
iininlffliutnilnigi, þá fler eiins og eMa
þegar skortur er á vöru, að hún
hælkkar í verði, hvort sem menn
vilja eða ekki.
Hér sem ella verður að líta á
öll aitvik. Ekkert eitt læfcnisráð
á við, hverndg sem á stendur,
heldur fer það eftir aðstæðum,
hverjum ráðuim er vænlegast að
ibeálta. Jaifln flnáteitt er, að geng-
islækkun eigi ætíð við, eins og
Ihún komi aldrer til greina.
Fyrir þjóð, sem þarf að flytja
inin j<afn mikinn hluta af nauð-
þurftum sínum og við Xs-
tendingar, hlýtur gengislækk-
un ætíð að leiða til verulegra
verðhækkana. Ef þvílíkar verð-
hækkanir á að bæta upp að fullu,
þá leiðir þar af, að eftir nokkra
miánuði eð misseri eru hin hag-
stæðu áhrif gengisbreytingar-
innar úr sögunini. Fullkomn-
ar bætur eru þvi fjaretæðari,
þeigar eitt aðalviðfangsefnlið er
— eftir hverjum leiðum sem far-
ið er — að samræma lífskjörin
raunverutegu'm þjóðartekjum,
þ.e.a.s. eins og nú stóð á, því
miður, að rýra þau verulega.
Fram hjá slíkri rýrnun varð ekki
með neinu móti komizt.
TEKJUR ALMENNINGS f SAM
RÆMI VIÐ ÞJÓÐARTEKJUR
Gegn þessu stoðar ekki að
halda því fram, að enginn
vandi ætti að vera fyrir þjóð-
arbúiið að taka á sig að gjalda
óhreytt kaup, vegna þess að
sveifían niðiur á við, sé þó ekki
meiri en svo, aff samsvari þjóð-
artekjuim 1962 eða 1963, end
megi menin ætíð búast við að
missa topptekjur. Hið einfalda
svar við þessu er, að enginn ætil-
ast til þess, að lífskjör almenm-
ings rýrni umfram það, er var á
hinum tilviltnuðu árum, Við'fangs
efnið er það eitt, en því er al-
gjör nauðsyn að ná, að tekjur ail
m<en<nings séu í samræmi við þjóð
artekjurmar. Á árunum fram til
1967 fétak altmtennmgur fulla og
rauin.ar vaxandi hlutdeild í þjóð-
artekjum. Einmiitt vegna þesis, að
þá var vel að lauruþegum búið,
Framhald á bls. 18
Formaður Sjálfstæðisflokksins, dr. Bjami Benediktsson, forsætisráðherra, flytur setningarræðu
sína á Landsfundi Sjálfstæðisflokksins í gær.