Morgunblaðið - 29.04.1970, Page 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 29. APR.fr. 1970
17
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
Ýtt úr vör
Mennirnir í brúnni.
Þættir af starfandi skipstjór-
um. — Ægisútgáfan,
Reykjavík 1969.
FERTLU Guðmundar Jalkobsson
ar, prentsmiðjueiganda og bólka
útgefanda, er dálítið sérstæður.
Guðmundur er fæddur í Bolung
arvík árið 1912. Ekki kann ég að
refkja ættir hans, en faðir hans
var dugandi fonmaður í hinni
ævagömlu og söguríku verstöð.
Þegar Guðmundur man fyrst eft
ir sér, var tími áraskipanna lið-
inn, en í stað þeirra gerðir út
úr Víkinni margir tugir lítilla
vélbáta, sem setja þurfti sakir
algers hafnleysis, upp á katmb
að lokinni sjóferð — og þá auð-
vitað setja ofan, þegar fara
s'kyldi í róður. Þetta mundi nú
þykja erfið sjósólkn, en elkki bar
á því, að bolvískir sjómenn
sæktu síður sjó en aðrir vestur
þar, og furðu langt var sótt á
hinum litlu, súðbirtu farikostum,
ef fiisikur var fáanlegur á grunn
miðuim. Nærri má geta um Það,
að hugsun strákanna í Bolungar-
vík hafi snemima snúizt að sjó-
sóíkn. fiskaðgerð og fisfcverkun,
og Guðmundur Jakobsson var
þar engin undantekning. Fiimm-
tán ára gamall tók hann að
stunda sjó, og tvítugur varð
hann formaður, tók simáskipa-
próf og stýrði fari á .miðin í full
an áratug. En heilsa hans var
veil, og svo lagði hann þá stund
á verkstjórn, verzlun og útgerð,
unz hann fluttist til Reykjavíic-
ur áríð 1952. Þar hóf hann rit-
stjórn og útgáfu á einu af þeim
„tízfeublöðum", sem vöktu hér
talsverða vandlætingu, en sum
ir mest lofuðu rithöfundar þjóð
arinnar hafa farið svo langt fram
úr að svokölluðu djörfu orð-
færi og atburðalýsingum, að ekki
mtundi það þykja umtalsvert,
þótt ýmsir teldu svona blöð mjög
við hæfi barna, sem orðin væru
stautlæs. En hinn heilsuveili sjó
ari úr Rolungarvík hafði aðeins
hugsað sér útgáfu „tízkublaðs-
ins“ sem bráðabirgðaúrræði.
Furðu fljótt koimis't hann yfir
pnentsmiðju oig stofmaði bóbaút-
gáfuna Ægi — og síðan hefur
hann gerizt allstórvirkur útgef-
amdi og einnig stundað ritstörf,
mieðal annnarra þýtt fallega og
sérfeonniliega bók um hafið.
En þótt hin veila heilsa
Guðmundar hafi riðið bagga-
muninn um það, að hann
hvarf frá sjósókn og síð-
an útgerð og tók að sýsla
við ritstörf og bókaútgáfu, mun
þó hugur hans snemma hafa
hneigzt að bðfeinni, enda bóka-
sýsl verið orðið meira og minna
kynfast í ætt hams, því að leið
Ásgeirs, bróður hans, lá frá sjón
um í bókabúð — og nú hefur
hann í nokfcur ár sinnt sjó og sjó
sókn með penna í stað gnoðar —
eða sem sé stundað sjó á þurru
landi. Bókin hefur og löngum
átt því hlutverki að gegna í ver
stöðvum landsims að veita
skemmtun og hugfró í leiðum
landlesum, og í sjóbúð hefur ver
ið sögð mörg merkileg hetju-
sagan og ýmis afrek orðdð þar
efni í dýrt kveðna vísu eða jafn
vel rímu, skrýdda oft allkostu-
legu skálidamáli. Á það mætti
hér minna, að þegar Kristján
Ólafu.r Kristjánsson frá Troistans
firði í Arnarfirði, er hóf sjó-
miennslku sina sem kokfcur á
einini af skalkskútuim Péturs Thor
steinsmnar á Bíldudal, hafði orð
ið fyrir þeirri sáru reynsiu, að
tundurdufl týndi hinni glæstu
gno® hans, Skúla fógeta, ásamt
nokkru af áhöfninni, brá hann á
það ráð að stofna fornbólkaverzl
un, sem hann síðan starfrækti af
slíkri alúð og bókþekfcimgu í hart
nær áratug, að hún gegndi miklu
og merfeu menningarlegu hlut-
verki.
Það er engan veginn auðgert
að reka hér á landi bókaútgáfu,
sem bæði veiti eigandanum
mannsæmandi lífskjör og hafi
eitthvert ahmennt gildi. Og eins
og hjá flestum öðrum íslenzk-
um bókaútgefendum hefur á
ýmsu gengið hjá Guðmundi Jak
obssyni um val á útgáfubófeum,
en flestum öðrum freínur hefur
hann að vonum hallað sér að
útgáfu frásagna af sjósókn og
sæförum. Og í haust sem leið
kom forlagi hans fyrsta bindi af
ritsafni, sem heitir Mennimir í
brúnni. Er þar fjallað um sjö
skipstjóra á íslenzka fiskiflotan
um, sem allir eru í fremistu röð
sinna stéttarbræðra, Tveir þeirra
eru toganaskipstjórar, en hinir
atjórnia vélskipum, er nota ýmiis
veiðarfæri, eftir þvi hvað hag-
kvæmast virðist í þennan eða
hinn tkna. Togarasikipstjórarnir
eru Guðmiundur Markússon,
Reykvífeingur í húð og hár, skip
stjóri á Júpiter, og Hans Sigur-
jónsson á hinu mikla skipi Vík-
ingi, sem gert er út frá Akra-
nesi; Hans er fæddur í Vest-
mannaeyjum. Hinir fimim eru;
Ásgeir Guðbjartsson, fæddur í
Gruninavíkurhreppi, sem nú er í
auðn, en Ásgeir er uppaldnn á
ísafirði og skipstjóri á Guð-
björgu, 280 smálesta stálskipi,
sem þaðan er gert út, — Eggert
Gíslason, hinn víðkunni afla-
maður úr Garðinum, sfcipstjóri á
Gísla Áma, sem er hálft fjórða
hundrað smálesta stálskip — eða
álika og togararnir, sem keypt-
ir voru hingað til lands um og
upp úr 1930, — Hilmar Rós-
mundsson, Siglfirðingur, en skip
stjóri í Vestmannaeyjum, nú um
slkeið á Sæbjörgu, sem aðeins er
mæld 67 smálestir, en bar að
landi metafla á vetrarvertíðdnni
í fyrra — eða hvorki meira né
minna en 1600 smálestir, — þá
er það Haraldur Ágústsson, sem
frægastur varð af kraftblökk-
inni og afla sínum á Guðmundi
Þórðarsyni, en stýrir nú Rey'kja-
borg, 330 smálesta stálskipi, —
hann er fæddur og uppalinn norð
ur í Steingríimsfirði — og lest-
ina rekur aflakónguir í Grinda-
vík, borinn og barnfæddur suð-
ur þar, Skipstjóri á 220 smálesta
stál.gkipi. sem heitir Albert . . .
Allir eru þessir skipstjórar enn
í blóma alduirs síns, Haraldur
yngstur, fæddur 1930, Markús
elztur, 46 ára.
Ásgeir Jakobsson skrifar þátt
inn um Eiggert Gíslason og Árni
Johnsen, blaðamaður, fjallar um
Hilmar Rósmundsson. Hi.na fimm
þættina befur Guðmundur Jak-
obsson ritað. Þættirnir eru allir
þanniig formaðir, að fynst er
gerð grein fyrir aldri og uppruna
skipistjóramna og ferli þeirra til
þessa dags, en síðan er bicrt við
tal við þá. Allir eru þættirnir
skipulega samdir og^ skýrt og
lipurt skrifaðir, en Árni John-
sen leggiur miest í mál og stíl,
enda lýsir hann nokkuð Eyjun-
um í vetrarbúningi og. freistar
að bregða yfir frásögn sina af
sjósókn Hilmars Rósimundissonar
blæ, sem gefi nokfcra hugmynd
uim lífið í Eyjum á hinni sagn-
frægiu vetrarvertíð. Þættirnir eru
allir forvitnilegir, sýna lesand-
anurn allljósa mynd af þeim
möninum, sem um er fjallað, og
lýs'a yfirleitt glögglega viðlhorf
um þeirra við sjónum, störfum
þeirra og samfélaginu. Þeir láta
Skoðanir sínar í ljós af hrein-
skilni, eru sumir alldjarfmæltir,
en alLs ekki um of, eru engir
stárnir, hvað þá, að hjá þeim
gæti nokkurrar sýndarmennsku.
Þeir þurfa efcfei að státa eða lát
ast, þeir vita hvaða sess þeir
raunverulega skipa í þjóðlífinu.
Margt segja þeir, sem vert er
athygli jafnt ráðamanna þjóðfé-
lagsins og stéttarbræðra þeirra
sjálfra, útgerðarmanna yfirleitt
og raunaæ allra, sem hirða um
að gera sér grein fyrir aðstöðu
og gildi íslenzks sjávarútvegs og
gengi þjóðarinnar. Kernur ærið
margt fram í þáttunuim, sem ég
hefði gjarnan viljað víkja að,
en efcki er rúm fyrir í þessu
greinarkomi.
Guðmundur Jakobsson skrif-
ar fonmála, sem hann kallar,
Ýtt úr vör. Þar segir hann svó
— rneðal annars:
Björn Þorsteinsson: Enska öld-
in í sögu íslendinga. 322 bls.
Mál og menning. 1970.
MEÐ rannisiðknum sínuim á Is-
landssiglingum Eniglendinga á
15. öld hefur Björn Þorsteins-
son ekki aðeins unnið mikið
starf og gott, heldur lífca fyllt
upp í eyðu, siem fyrir var. Um
þessar siglingar og fis'kveiðar og
verzlun Engl-endinga h-ér var að
sjálfsögðu vitað. En heimildir
munu ekki hafa verið sérl-ega ti-1
tækar, og hafa sagnfrœðinigar af
þeim sökum kosið að faria fljótt
yfir þennan kapítula sögunnar,
þar til Björn tók að grennslast
eftir gögnum erlendis og grafa
upp, það sem þar var að finna.
I bókinni Enska öldin í sögu ís-
lendinga er skírSkotað til óta-1
h-eimilda, erlendra ekki síður
en innlendra.
Svo víli til, að íslandssigling-
ar Englendinga hófust með sjó-
veldi þeinra og stóðu þá öld, sem
sagnfræðingar telja síðasta til
miðalda. Þeirri öld laufc með
laindafundunum og — nýju öld-
inni, sem svo er kölluð. En hv-að
va-r ísland miðalda og hvernig
var það fyrir landafundina?
„Menn verða að gæta þes®,“
s-egir Björn Þor-steinsson, „að
ÍSland var miklu stær.ri og mifc-
ilvægari hluti af v-eröld
Evrópumanna fyr-ir siglingu
Kólumbusar til Am'erífcu en eft-
ir . . . Það varð hlutsfcipti ís-
lendinga að smækka í ýmsuim
skilnin-gi samstiga því sem ver-
öldin s-tækkaði í kringum þá.“
Sá er einn kækur leifemannis-
ins að dæma hvaðem-a út frá
sínu taikmarkaða sjónaxhorni, þar
með talda liðna tíð. íslenzkir
bændur álitu lengi vel (og áiíta
kannski enn), að höfundar ís-
lendingasagn-a ha-fi verið bú-
andka.rla,r eins og. þeir s-jálfir
o-g skrifað sögurnar milli þess
sem þeir slógu gra-s og gæt-tu
ásauða. Á hinn bóginn láta at-
vinnurithöfuindair n-ú á tíimum í
veðri va-ka, að h-öfundar sagn-
anna hafi ekki unnið að öðmu
meir-a en r-itstörfum og verið
fagm-enn í listinni eins og þeir
sjálfir. Þegar íslendingar vor-u
fátækir og smáir, gerðu þeir sér
í hugarlund, að þjóðin hefði
allta-f v-erið jafnve-sæl ag þá, það
er að segja eftir da.ga hinnar
fornu frægðar: frá lofeum þjóð-
veldis.
En sa-gnfræðinguir hefur eð-a á
að hafa- það, er s-annar-a reynist.
— Björn bendir á — sa-mkvæmt
heimildum, sem hann getu-r um
— að á miðöldum hafi fsland
„Því er ekki að leyna, að þessi
bók er samantekin til „lofs og
dýrðar“ þeim mönnum, sem út-
gefandi telur fraimverði akfcar ís
lendinga í sókn til bættra lífs-
kjara. Vera má, að einhverjum
finnist gæta persónudýrkunar —
hetjudýrfeunar, sem mjög er í
tízku að fordæma . . . Á þetta
verður að hætta í trausti þess,
að augu opnuðust fyrir því, að
þessir menn, skipstjórarnir á
fiskisikipaflotanum, eru okkar
dýrmætustu þegnar og að þeim
og öðirum sjómönnum verður að
búa svo, að til veljist aðeina úr-
valið“.
Ég er Guðmundi hjartanlega
sammála um allt, sem þama er
sagt, þótt að ég líti svo á, að
margur maðurinn, sem ekki
stjórnar sfcipi, sé þjóðinni dýrmæt
ur og þörfin rík á því, að for-
ystuimenn á öllium sviðum þjóð-
lífsins séu úrvalsmenn að dugn-
aði, framtafci, forsjá og þjóðlholl-
ustu. Og sannarlega þykir mér
það vel farið, að haldið sé á
lofti hróðri hinna fremstu skip-
stjóra okfcar, gildi þeirra og þess
li-ðis, sem þeim fylgiir í þeirra
hörðu og vasklegu sókn. Þætti
verið hlutfallsiega fó-lk sfl-eira
en síðar vanð. svo mifcl-u mun-
aði. Hlutfallið milli ísiendinga
og Norðmanna h-afi þá verið
einn og hálfur á móti sex; um
1700 hafi bilið verið einn á móti
tíu, en sé nú eimn á móti sextán.
Samkvæmt þl-utfallstölum mið-
ailda ættu íslendingar því að
telja hálfa til eina milljón nú,
hefðu þeir fylgt eftir Norð-
mönnum. Lj-óst er hins vegar, að
þeir hafa v-erið farnir að dnag-
ast aftur úr fyrir 1700, og
Björn Þorsteinsson.
átjá-nda öld-in hefur verið þeiim
sórlega óhagstæð með hliðsjón
af fólfesfj-öligun.
Ábendingar Björns um fóLks-
fjöldahlutföllin eru svo merfci-
legar, að fnamhjá þeim verður
alls efeki gengið, þegar reynt er
að varpa- ljósi yfir miðaildasögu
þjóðarinnar. Hins vegair sýma fs-
landssLglinga-r Englendiniga á
fimimtándiu öld það tvenmit:
a) að öðrum þjóðum hefur þótt
eftir talsverðu að slægjast hér,
b) að ísl-enidingar sjá'lfir gátu þá
við enga feeppt um siglinga-r ti-l
landsins; stóðu þar eimir utan-
gátta; og í því fólst einmitt
reginógæfa þeirr-a; þeiir voru
orðniir ósjálfbj-arga í landi sín-u.
Að sjálfsögðu fj-aJlar þessi
bók Björms Þorsteinssonar m-est
um bein og skjalfest viðskipti
þjóðanna, Björn er strangur
fræðimaður og hefur oftast
taumihaLd á ímyndunaraflinu.
Stund-um lætur hann þó eftir sér
að geta í eyðurinar, þar sem
heimildir þrýtur, Ti-1 að mynda
býr hann sér tiil niðurs-töðu varð
andi mál Jóns Gerrekssonar —
segir fyrst frá flortíð. Jónis í út-
löndum, þá frá biskupsdómi
hans í Sfcálholti, síð-ast frá drefck
mér fátt æskilegra en að ungir
menn leggi frekar eyru við frá-
sögnum um slíka rnenn og hin
jákvæðu viðhorf þeirra en að
þeim eymdarsón, að svo svart
sé fram undan, að ekki taki því
að velja sér hlutskipti, se-m krefj
ist m-anndáms og karlm-ennsku,
held-ur beri ungum mönnum að
stofna talkór, sem æpi á torg-
um uim skort hinna eldri kyn-
slóð'a á rauinsæi og forsjá og um
þau volæði-skjör, sem hinum
ungu sé með eftirtölum gefinn
kostur á. „Auðvitað er alltaf ein
hver barátta, en hvað væri lífið
án hennar", hefur Guðmundur
Jakobsson eftir Ásgeiri sfcip-
stjóra Guðbjartssyni, og slík eru
þau — og hafa alltaf verið —
lífsviðlhorf þeirra manna, sem
orðið hafa öðrum að gaigni. Þeir
hafa síður en svo kært sig um
að vera lengur í vöggu en lög-
mál tilverunnar gerir ráð fyrir.
Eg vænti þess eindregið, að
Guðmundur Jafcobsson haldi
áfram útgáfu þessa bókaflokks,
og æskiile-gt væri, að út yrðu gefn
ir hliðstæðir bókaflofckar, sem
fjölluðú um úrvalsmenn annarra
stétta þjóðfélagsins.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
ing han-s í Brúará og ályfctar
svo, að „þótt heimildir veki
þannig fremur spurningar en
veiti svör við þeim, þá hlaða þær
upp líkum fyrir því, að Eng-
1-endingar standi á einhvern hátt
að baki atburðunu-m við Brúará
1433.“
Sem sagt: Englendingar hafa
þá verið farnir að hlutast til um
íslenzk innanríkismál, svo líkt
sé eftir algenigu orðalagi frá nú-
tímanum.
Hin-s vegair á brezk nýlendu-
stefna la-ngt { land á fimmtándu
öld. Englendingar virða-st efcki
vera á þeim buxunuim að leggja
undir s-ig ísland. Á ýms-u hefur
þó gengið um skipti þeirr-a við
Islendinga. „Árið 1420 vinðast
Eniglendingar h-efja ví'king hér
við land, en fr-am til þess tíma
hafðu samskipti þeirra og ís-
lendinga verið friðsam-leg að
mestu, að því er h-eimildir
grein-a,“ segir Björn Þorsteins-
son.
Og „seint í ágúst 1429 er
staddur í Lynn biskup af fs-
landi, ful-ltrúi Danakonungs, og
kærir þar, að^ Engilen-dinigar
flytji börn af íslandi og se'lji
þau á óma-nnúðlegain hátt sem
f-anga á Englandi.11
Frægastur varð þó sá árefest-
ur íslendinga og Englendimga,
er þeir vógu Björn Þorleifeison
hirðstj'óra, og grieinir Björn Þor-
steinsson gerla- frá þeim atburð-
uim.
En vitaskuld hafa Engl-endiing
ar oft farið með friði og margir
menn hagnazt hér á verzl-un við
þá. Og eitthvað hafa íslending-
ar haft til að borga með, ella
hefðu Engl-endingar- trauðla
fl-u-tt hin-gað varn-inig um langa
og hættulega sjóleið. A-thyglis-
vert er, „að útgerð var helzta
auðsuppspretta Islendinga á 15.
öld, og um útvegsgróðanin sner-
ust stórátök þeirra, sem harðast
kepptu um völd og a-uð,“ segir
Bj-örn Þo-rs-teinsson. Minnir þá
efeki fimimtánda öldin í ís'land-s-
sögunni á hin.a tuttiugus-tu —
stónútgerð og Engl-and eitt að-
alviðskiptala-ndið, en. n-orræn
samvinma meir í ætt við pólití's-k
fjöfekyldumáll?
Þvílífcar spurn-ing-ar og fleiri
slíkar vafcna við lestur þessar-
ar ágætu bókar Björ-ns Þor-
stein'ss'on.ar, þar eð ótal atniði
koma þar fyrir, stór og smá, og
hvert eit-t eykur lítið eitt við þá
óljós-u h-ugmynd, sem hægt er að
gera sér af þ-essum löngu liðnu
tímum, en getur jafnfra-mt a-f sér
nýja spurnin.g, tilgátu, hug-
mynd.
í eftirmála bið-s-t höfundur af-
.sökun-ar á, að bðkin sfculi ekfci
Framhald á hls. 18
skrifar um BÓKMENNTIR
Ur fórum 15. aldar