Morgunblaðið - 28.10.1970, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. OKTÓBBR 1970
15
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
Viðgerðar myndir
Ásgríms Jónssonar
Asgrímur Jónsson er eins og
allir vita einn af brautryðjend-
um myndlistar á Islandi. Hann
var raunverulega miklu meira
en brauitryðjandi, hann varð
einn af okkar beztu listamönn-
um og eftir hann liggur mikið
og merkilegt starf, sem sannar-
lega hefur átt sinn þátt í þvi,
hvað myndlist hefur náð sterkri
fótfestu með Islendingum á sein-
ustu sjötíu árum. Þegar hugsað
er til aldamótaáranna og allar
aðstæður skoðaðar i ljósi þess
t|ma, gengur það kraftaverki
næst, að þeir menn, sem lögðu
fyrir sig myndlist, skuli hafa lif-
að það furðulega að ná hljóm-
grunni með list sinni og vaxa
við hverja raun, þar til þeir að
siðustu skiluðu þjóð sinni ómet-
anlegum verðmætum, sem alls
ekki voru til í þjóðlifinu fyrir
þeirra daga. Ásgrímur Jónsson
stóð þar framarlega i flokki og
hefur haft víðtæk áhrif með
verkum sínum. Hann er þvi
einn þeirra homsteina, sem síð-
ari tíma myndlistarmenn hafa
byggt á, og það er óskrifuð
saga, hvað seinni tíminn á raun-
verulega Ásgrími Jónssyni að
þakka.
Nú hefur verið komið fyrir
sýningu á viðgerðum málverk-
um og vatnslitamyndum eftir Ás
grim Jónsson í Bogasal Þjóð-
minjasafnsins. Hér er um verk
frá ýmsum tímum að ræða, en
allar eiga þessar myndir það sam
eiginlegt, að þær hafa verið
sendar til sérfræðinga til hreins
unar og viðgerðar. Munu jafn-
vel sum þessara verka hafa ver-
ið það illa farin, að vart var
hugsanlegt að bjarga þeim. Samt
hefur það verið gert á hinn
ágætasta hátt, og eru þessar
myndir nú, ef svo mætti til orða
taka, sem nýjar af nálinni. Með
þvi að bjarga þessum verkum
hefur verið unnið merkllegt
starf, sem ég er viss um að á
eftir að verða mikilvægt, þegar
sá tími kemur, að vísindaleg
rannsókn fer fram á listasögu
Islendinga. En sá tími er ekki
langt undan, að við eignumst
fræðimenn á sviði myndlistar
eins og aðrar þjóðir. Fræðimenn,
sem geta lesið mikilvægar upp-
lýsingar úr örfáum pensilstrik-
um, um aðferðir og hugsun við-
komandi listamanna, aðferðir
þeirra og leiðir að endanlegu
takmarki. I slíkum tilfellum er
oft nauðsynlegt að hafa ófull-
gerð verk við höndina og jafn-
vel fyrstu frumdrög til að geta
gert sér ljósar vinnuaðferðir og
drög að miklum og merkilegum
listaverkum, jafnvel að heilum
tímabilum í æfiskeiði listamanns
ins. Hér er ég að tala um há-
visindalegar rannsóknir, sem
mér er ekki kunnugt um, að hafi
verið gerðar á verkum íslenzkra
Iistamanna enn sem komið er. Ég
held ég megi fullyrða, að eimnitt
það björgunarstarf, sem fram
hefur farið á ýmsum verkum
Ásgríms Jónssonar á undanförn
um árum, eigi eftir að auðvelda
slíkar sjálfsagðar rannsóknir á
ferli Ásgríms sem málara. Má
með sanni segja, að einmitt með
þessu skapist frábært tækifæri
fyrir ungan og dugandi fræði-
mann til að hefja rannsókn-
ir, sem gætu orðið sérlega mik-
ilvægar fyrir ókomnar kynslóð-
ir.
Sýningin í Bogasalnum er for-
vitnileg um margt, og ég hafði
mikla ánægju af að sjá hana í
góðu tómi. Þar eru 22 listaverk,
og spanna þau tímabilið frá ár-
unum 1896 fram til 1945. Allt
eru þetta, eins og áður er sagt,
viðgerðar myndir, og sumar eru
auðsjáanlega ekki fullgerðar af
hendi listamannsins, en einmitt
þess vegna er mikið á þessari
sýningu að græða. Þarna eru
Ásgrímur Jónsson
gullfallegt verk, eins og t.d. nr.
7, „Úr Húsafellsskógi", lítil
mynd í sterkum ferskum litum,
sem að mínu áliti er miklu
fremri sem listaverk en sum önn
ur af verkum Ásgríms frá sama
stað og frá sama tímabili. Þótt
ekki hefði verið bjargað nema
þessari einu mynd, hefði mikið
verk verið unnið. Elzta mynd-
in er frá Bíldudal, gerð árið
1896, sérlega eftirtektarvert
listaverk, sem hefur allan þann
mannlega þokka, sem unnt er að
gæða myndlist. Þar er Ásgrím-
ur ungur draumamaður, sem þeg
ar hefur fengið sina köllun og
einhvern veginn veit maður
strax þarná, hvað úr honum
muni verða. Ég gæti nefnt fleiri
verk á þessari sýningu, sem mér
finnast mjög merkileg, en til að
stytta þessar línur, læt ég mér
aðeins nægja að benda á „Óveð-
ur í Þórsmörk" og „Séð af
Öskjuhlíð", og ekki má gleyma
hinni sérstöku vatnslitamynd
„Hverir“. Þar notar Ásgrímur
Jónsson litasamsetningu, sem er
bæði einföld og sterk í senn og
dálítið óvenjuleg I íslenzku
málverki yfirleitt. En það má
fullyrða að, fáir eða engir af
okkar þjóðflokki hafa náð eins
glæsilegum árangri í vatnslita-
myndagerð og Ásgrímur Jóns-
son.
Saga okkar á sviði seinni tima
myndlistar er að vísu nokkuð
stutt, þegar miðað er við aðrar
þjóðir, en hún er ef til vill mun
merkilegri fyrir þær sakir, hve
stutt þessi listgrein hefur verið
við lýði í landinu. Þau Grettis-
tök, sem átt hafa sér stað á sein
ustu sjötíu árum, eru svo ör og
gagnmerk, að við megum meir
en vel við una. Einmitt sýning
sem þessi, færir okkur sönnur á
mikilvægi þeirra manna, er fyrst
ir brutu ísinn, en engu að síð?
ur verður maður einnig þess með
vitandi, að hér er aígerlega
órannsakað efni á ferð, sem
sannarlega á það skilið, að þvi
verði gerð viðunandi skli. Ein-
mitt þeir möguleikar, sem hér
blasa við góðum vísindamanni,
hljóta að læðast í huga manns,
eftir að hafa haft kynni af þess-
um verkum Ásgríms Jónssonar.
Því nota ég tækifærið til að
vekja máls á þessarí staðreynd,
í sambandi við þessa sýningu.
Það er mjög merkur listavið-
burður á ferð í Bogasaln-
um þessa dagana, og ég vona,
að sem flestir notfæri sér að
kynnast, hverju hefur verið
bjargað af verkum Ásgríms
Jónssonar. Þrátt fyrir það, að
þessi verk eru öll í eigu Ás-
grímssafns, er hér einstakt tæki-
færi til að sjá á einni sýningu,
hvað má gera, ef vel er að gáð.
Ég hef lengi verið sannfærður
um ágæti Ásgríms Jónssonar
sem málara og væri það að bera
í bakkafullan lækinn að fara
meira út í þá sálma að sinni. Að
lokum vil ég aðeins óska þess að
einhver ungur og upprennandi
listfræðingur sjái það verkefni,
sem hér blasir við. Vonandi hef-
ur „brjóstvitið" runnið sitt skeið
á Islandi og við tekur vísinda-
leg þekking.
Valtýr Pétursson.
Jóhann Hjálmarsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Hákot og heimspeki
Þorsteinn Gylfason:
TILRAUN UM MANNINN.
Almenna bókafélagið,
Reykjavík 1970.
I UPPHAFI vil ég tafea það
fmm, að úttooimia ístenstorar bóto-
Erlendur Jónsson T )ÁRrMT?\í\TTTD
skrifar um X ÍUMlMiN 11K
<£>
HÆÐ OG FJARVÍDD
Ferðasaga með útúrdúrum
Að fljúga með þotu er eins og
að rifa sig út úr fortíðinni og fara
fram úr timanum. Fyrst andar-
taks kyrrstaða á brautarendan-
um; svo af stað; allra fyrst hægt
og sígandi, en brátt með síaukn-
um hraða, þar til maður þrýstist
og þrykkist aftur í stólbakið. And
artaki síðar er þotan komin á
loft og stefnir bratt upp á við,
eins og skotizt sé á fjórða upp
Kamba eða Vatnsskarð. Og brátt
er maður í uppheimum — tíu
kólómetra yfir Atlantshafinu,
sem sést þó ekki fyrsta kastið;
Ijós og mjúkleit skýjaábreiða
liggur yfir því — langt, langt
niðri. Uppi er sólskin og víð-
sýni; innsýn í himin sjálfan; dag
blöðin koma svífandi í fangið á
manni, rækilega ókeypis; sterkir
drykkir á gjafverðii sem flestir
neyta þó hófsamlega) og matar-
veizla samboðin hæðinni. Maður
er svo hátt uppi í bókstaflegasta
skilningi, að óþarft reynist að
auka við hæðina með óeiginlegri
merking orðasambandsins.
Áfanginn er stuttur í klukku-
stundum talið, en langur á
landfræðilegan mælikvarða. Við
slik tækifæri má hvorki neita
guðs gjöfum né meðtaka þær með
græðgi. Það er síðsumar, far-
kosturinn Gullfaxi Flugfélags
Islands; brottfararstaður „Kefla
vik International Airport"; næsti
áfangastaður Kastrúp, Kaup-
mannahöfn.
*
Daginn áður hafði farseðill
verið leystur út á afgreiðslunni
í Lækjargötu. Slíkur eindægi
gæti gefið til kynna fyrirhyggju
leysi farþegans eða dræm við-
skipti hjá félaginu. Fyrir hið áð-
urtalda má ekki með öllu þræta,
en hið síðar talda fékk að
minnsta kosti ekki staðizt i um-
ræddri ferð, því þegar til kom,
var hvert sæti skipað í vélinni,
mestan part fólk á yngra aldri.
Orðtakið segir, að hálfnuð er
ferð, þá hafin er, og ásannast
það með nokkrum hætti, strax
og komið er inn á flugfélagsskrif
stofu að kaupa farseðil — þar
ríkir alþjóðlegt andrúmsloft,
svipmót heimsborgarinnar með
því f jölbreytilega mannlifi,
sem til veraldarinnar gervallrar
telst: margar tungur talaðar og
ekkert minna nefnt en stórstað-
ir heimsins. Landkynningabækl-
ingar liggja frammi. Ég gríp
einn, meðan verið er að skrifa út
farseðilinn, en eins og kunnugt
er, hefur Flugfélagið gefið út
margvíslega lesning til land-
kynningar og dreift út um víða
veröld. Þar eð sú lesning mun
öll ætluð útlendingum, er eðii-
legt, að fáir Islendingar (utan
þeir, sem að ferðamálum starfa)
hafi gluggað í þessi smáu rit og
geri sér í raun og veru grein
fyrir, hvað þau fjalla um. Á
hinn bóginn munu margir, sem
ferðast til annarra landa, hafa
lesið svipuð rit um önnur þjóð-
lönd. Mér kemur því í hug þá
örstuttu stund, sem mér dvelst
þarna á farmiðasölunni, að gam-
an væri að geta, þó ekki væri
nema þessi fáu andartök, staðið
í sporum erlends ferðamanns,
sem vitjar Islands og helzt í
fyrsta sinni, lesandi þessi smárit
sem alókunnugur, en forvitinn
ferðalangur. Hvað vissi hann
fyrirfram um þetta land? Og
hvaða fordómum væri hann
Framhald á bls. 21
ar uim heimspeki er mierto.itegur
atburðiur, sem að sjálfsiögðu ber
að faiginia. Hieimisipekii, í fræðilegri
mierkiiinigiu orðlsiinis, hiefur verið fá-
tíð á fsilandii, atftur á móti höf-
um við átt og eiigium fjöld'ann
ailan atf „heLmispefcimigiuim“, sem
iikleiga væri rét'tara að k'alla lífs-
sp'dkiiiniga, saman/ber vísiu Bólu-
Hjiátanians uim Sölva Heligaison:
„Hetanispekiiimgur hér kiom etain í
húsgamgskiæðium, / mie'ð gtemiuigu
hamn igekto á skiíðum, / gætfuleys-
ið féll að síðum.“
Þorsteimn Gýlfaisian genigur
etoká um í niednium húsg agnskl æð -
um. Ha/nn hefur niumið fræði sín
við háistoióla í Bandaníkjumum,
Bretlamidi og Þýstoalandi. I mians
1909 fluitti Þoiisteinn fyririestra
í Háskóla Mianids á vegum
Styrkitansjóðis Hainmiesar Ármia-
siomar. Fýrirtesltramlk, vötotu
mifcla atlhiýgli og er bók hamis að
nokkru teýti samiiin upp úr t>eim.
I fonmála feemisit Þorsitieimn
Gylfason svo að orði um við-
ieitni siínia og væmtanlegan les-
amda: „Vcnn miin er sú alð við
lecjturinin vaikmi hanin til um-
huigsuniar um einhver þau efni
siem að er vilhið á þessum blöð-
um — mimniuigur þess að um-
hugsun er eiinkluim fóilgiin í efa-
semidium. Og hvorit sem stooð-
aniir þæ-r siem láitniar em í Ijósi
neyiniast réttar eða rtantgar, sjón-
airmið þau sem fram kiomia mik-
iirvaag eða maikiiaus, þá vorna ég
enmfremur að efcfci sé ýkjamargt
af orðum minium svo aiuigljós-
tega ósaitt eða eimskis viiði að
'það eigi éktoi eiinu sinni efa-
semd'ir skildar." Þessi oið eru
eimklar heppiteg sem formáli
bófear um heimispekileg efni. Bn
enigiinn skýldi að óneýndu halda
að Þonsteimin Gylfaiaon sé tiltak-
amlega hógvær og lítillátur. Hann
hefur ekiki emn öðlast þá ró, Sem
fylgir heiLsteyptri lirfssýn, emda
tæplega samnigjiamt að krefjast
þess af unigum mianmi.
Þorsteinn Gylfason
Tilraun uim mamniinin er grein-
argerð lærdámsmiamns. Hanm
miðlár iesendum sínium fróðleik
og spyr um leið spuminiga. Von-
andi hietfur þessi bók mest gildi
fyrir hanin sj'álfan. Bg aetla að
mininista feoeti að leyfa mér að
líta á hana sem inmgang að viða-
meiri raminisóton í heimispekilegum
efmum.
„Öll heimspeki er tilraun um
maniniinin“, segir Þorsbeinn Gylfa-
son. Ennifremur stendur í bók
bans: „Það er stórt orð Hákot —
og heimspefci ekki minna.“
í fyrri hluba bótoarinmar, sem
nefnist Frusmspeki og framistetfma,
gerir Þorsteimn barða hríð að
þýiskri heimspeki. Hegel verður
eintoum fyrir barðinu á horuum.
ein feenniinigar Hegels hafa lömg-
um verið teiðarljós kommúniiista
og írá hionum er marxismimm
runini'nin. Þorsiteinin Gylfaison
fealiar Hegel m. a. „dæmalausam
moðhaus" og það er sanntfærimg-
arkraftur í etftirfaranidi orðuim
Framhald á bls. 17