Morgunblaðið - 08.01.1971, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. JANÚAR 1971
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
Er“;l™ BOKMENNTIR
Ræður séra Benjamíns
EVFIRÐINGABÓK II. 238 bls.
Bókaforl. Odds Björnssonar.
Akureyri, 1970.
Þessir þaettir séra Benjamíns
Kristjánssonar eru furðumikils
virði, ef hliðsjón er höfð af, að
þeir eru margir samdir og flutt-
ir sem ræður við ýmis tækifæri,
en ekki sem gagnger rannsókn
og fræðimennska. En ekki er þar
með sagt, að þeir séu lausir við
minningamærð og. hátíðlega
skrúðmælgi. Og af sjálfu leið-
ir, að þeir þættirnir, sem fjalia
um einstaka menn, geyma eng-
ar alhliða mannlýsingar. Þegar
séra Benjamín skrifar um menn,
þá er hann ekki að lýsa þeim,
heldur er hann að minnast
þeirra — dregur fram kostina,
breiðir yfir brestina, eða fegrar
þá og afsakar á annan hátt. En
þar með þarf hvergi að vera
rangt með farið, þó fremur sé
svona horft á bjartari hliðarn-
ar.
Auðséð er, að séra Benjamin
ann fögrum listum, og listamenn
metur hann að því skapi mikils.
Það, sem hann segir um skáld-
verk þeirra höfunda, sem hann
fjallar um, er ekki yfirborðslegt,
en nokkuð einhliða. Þannig dreg
ur hann sérstaklega fram allt,
sem að trúarefnum lítur á kostn
að hins veraldlega. Það miá kalla
eðliiegt, þar eð hann er sjálfur
kirkjunnar maður, og er alltaf
fróðlegt að heyra, hvernig prest
ur lítur á trúarskáldskap sam-
tíma síns.
Merkilegastur þeirra þátta,
sem fjalla um einstaklinga, þyk-
ir mér þátturinn um Kristínu
Sigfúsdóttur skáldkonu. Séra
Benjamln ræðir lofsamlega, og
þó skrumlaust um skáldverk
hennar:
„Aldrei sat hún á skólabekk
nema örfáar vikur, meðan hún
var að læra að draga til stafs og
fékk lítils háttar tilsögn í reikn-
ingi, að öðru leyti var hún sjálf-
menntuð. En þó ritaði þessi
kona íslenzkt mál með afburð-
um og skrifaði leikrit og sögur
af snilli, sem er undraverð," seg
ir séra Benjamín.
Skammtilegur er lika þáttur
inn um Björgvin tónskáld Guð-
mundsson; hefði ég þó óskað
hann væri fyllri -— að höfund-
ur hefði varpað skýrara ljósi á
þá sterku og margbrotnu liti í
persónu Björgvins, sem orð fór
af. Um skáldið KN segir séra
Benjamín margt hlýlegt orð. En
hræddur er ég um, að sá, sem
ekkert læsi um skáldskap hans
nema þátt séra Benjamíns, fengi
heldur ófullkomna hugmynd um
hann. Séra Benjamín lýsir KN
meðal annars svo: „Hann var
vel á sig kominn í andliti, fríð-
ur sýnum og yfirbragðið gáfu-
legt. Alla ævi var hann svo
heilsuhraustur, að hann kvaðst
jafnan skammast sin, er hann
liti framan í lækni." Þetta er nú
góð og blessuð mannlýsing, svo
langt sem hún nær. En lakari er
sú klásúlan, sem á eftir fer:
„Kallað var, að honum þætti
sopinn góður og mun það ekki
fjarri lagi.“ Hví þessa vafninga?
Hví ekki segja blátt áfram:
honum þótti sopinn góður —
fjögur orð í stað þrettán? Klúð-
ur finnst mér líka, það sem séra
Benjamín segir á einum stað um
Davíð Stefánsson: „Hugur hans
var eins og gjósandi hver, sem
hellti geislaregni sínu yfir öll
landsins börn.“ — Hverir gjósa
ekki geislum, heldur vatni og
því siður en svo skáldlegu. Þátt-
urinn um Davíð, sem er raunar
„ræða flutt við útför“ hans, er
annars nokkuð greinargóður og
mun lýsa skáldinu vel, eins og
það var á efra aldri, einkum
trúarviðhorfum þess.
Þessum þáttum, sem nú hafa
verið nefndir, er komið fyrir
aftast í bókinni, svo eiginlega er
farið hér aftan a.ð siðunum, að
nefna þá fyrst. Fremst í bókina
hefur höfundur raðað erindum,
sem fjalla um einstaka þætti
(trúarlega) i fommenningu Is-
lendinga, byrjar t. d. á Freys-
dýrkun fornra Eyfirðinga. „Ég
hygg,“ segir hann, „að guðinn
Freyr sé upprunalega enginn
annar en Kristur." Þetta rök-
styður séra Benjamín meðal ann
ars með því, að í gotneskri
Biblíuþýðing Vulfila sé guð
nefndur Frauja, sem sé sama
orðið og Freyr i norrænu máli.
Bnmfremur kveður hanin
„skemmtilegt að hugsa um það,
Vladimir Nabokov:
ELSKU MARGOT
Prentsm. Jóns Helgasonar.
Reykjavík — 1970.
HÖFUNDUR þessarar skáldsögu,
Vladimir Nabokov, er 69 ára gam
all Rússi, sem fluttist með for-
eldrum sínum til Vesturlanda eft
ir byltinguna. Hann stundaði há-
skólanám í Bretlandi, var síðan
búsettur í Berlín, en fluttist til
Bandarikjanna eftir að heims-
styrjöldin hófst, var þar alllengi
háskólakennairi í sögu og bók-
menntum ættþjóðar sinnar og
skrifaði skáldsögur, en er nú bú
settur í Sviss. Ég heyrði hans
fyrst getið, þá er hinn víðfrægi
Graham Greene valdi gkáldsögu
hans Lolita sem beztu skáldsögu
ársins 1956, en ekki la3 ég þá
bók og enga aðra af skáldsögum
Nabokovs, unz mér barst Elsku
Margot í hendur í þýðingu Álf-
heiðar Kjartansdóttur.
Aðalpersóna sögunnar er efna
maðúr í Berlín, sem heitir Albín
us. Hann er kúltúrsnobb, skrifar
dálítið um listir, kaupir lista-
verk, umgenggt mikið ýmsa
mimni háttar rithöfunda, Ijóð-
skáld, myndlistarmenn og leik-
ara, heldur þeim veizlur á heim-
ili sínu og reynist þeim oft ör-
látur, enda þykir honum vegur
að kumningsskap við fólk af
slíku tagi. Hann er kvæntur sóma
konu, sem ann honum og vill
gera honum allt til geðs, en hef
ur í rauninni engan áhuga á
kynnum við þann listamannahóp
sem safnast saman á heimili
þeirra hjóna. Hið ófrjóa og inn
antóma líf, sem Albínus lifir,
veitir honum enga lífsfyllingu og
svo telur hann sig munu fá full
nægju í ástríðuríkari samförum
við konur en hanm fái notið í
hjónabandi sínu. Hann hefur síð
an ærið náinn kunningsskap við
unga stúlku af fátæku foreldri.
Hún er mjög falleg og kynferði
lega lokkandi, og staðráðin er
hún í því að nota sér þetta til
framdráttar, svo sem framast
kunni að reynast unnt. Albínus
verður henni næsta auðveld
bráð, og þar eð hún kann vel til
verka, hrífur hún hann svo, að
hann gleymir öllu öðru. Margot
sér um að kona hans fái vitn-
eskju um það, hvernig komið er,
3vo að hún slítur við hann sam-
að fyrsti landnámsmaðurinn hér
í Eyjafirði nefndi bæ sinn
Kristnes og helgaði honum sveit
sína. Margir hafa brotið heilann
um, hvaða ástæður hafi legið til
þess, að afkomendur hans urðu
miklir Freysdýrkendur."
í miðhluta bókarinnar hefur
séra Benjamín svo skipað þátt-
um um gamlar og nýjar kirkju
byggingar í Eyjafirði, þar á með
al skemmtilegri ‘lýsing á Grund
arkirkju, sem þótti fyrir eina tið
fegurst kirkja á landi hér og
prýddi, ef ég man rétt, landa-
fræðibækur þeirra, sem voru
börn fyrir nokkrum áratugum.
Veggjum þessa ágæta guðshúss
lýsir hann svo: „Utan á grind
var fyrst klætt með þumlungs-
borðum, því næst með gagnsýrð-
um pappa og loks með venju-
legri klæðningu. En innan á
grindina var fyrst lagður þil-
veggur, þar fyrir innan þykkur
jarðbikspappi og loks timbur-
skraut það, er prýðir innvegg-
vistum, og síðan hafa þau Albín
us að féþúfu og ginningar-
fífli, Margot og ástmaður henn-
ar, lítt merkur myndlistar-
maður og siðlaus girndarsegg-
ur, sem einskis svífst, en
Albínus lítur upp til og gerir fús
lega að óaðskilj anlegum félaga
sínum og hjákonu sinnar. Hann
verður svo starblindur á þessi
þokkahjú, að fullgildar sannan
ir nægja ekki til að svipta hul-
unni frá sjónum hans. Það er
svo ekki fyrr en hann hefur orð
ið líkamlega blindur í bílslysi, að
Jón Jóhannesson:
Við tjarnirnar.
Sögur. Heimskringla. '
Reykjavík 1970.
Jón Jóhannesson úr Skáleyj-
um hefur ekki verið tíður gest
ur á skáldaþingi þjóðarinnar,
en í ár er hann þar tvöfaldur i
roðinu. Auk Ijóðabókarinnar,
sem út kom hjá Almenna bóka-
félaginu, hefur hann nú sent frá
sér allstórt safn af sögum á
kostnað Heimskringlu, bók, sem
heitir Við tjarnirnar.
Aðeins fáar af hinum fimmtán
sögum í þessari bók eru smá-
sögur í venjulegri bókmennta-
legri merkingu þess orðs. Sumar
eru frásagnir af selafari á
Breiðafirði og öðrum sjóferðum
eyjamanna, aðrar eru laus-
mál, sem nálgast að vera Ijóð,
enn aðrar eru þjóðsagnakennd
ævintýri og nokkrar sambland
af þessu tvennu, og loks er ein
skopstæling á útilegumanna- og
tröllasögum.
Það er síður en svo, að neitt
nýtízkulegt sé við þessar sögur.
Höfundurinn er í órofa tengsl-
um við átthaga sína, veröld
bernsku- og unglingsára og yf-
ina.“ Þáttinn um Grundar-
kirkju endar séra Benjamín svo
með því að taka upp kafla úr
ræðu séra Jónasar frá Hrafna-
gili, sem hann flutti við vígslu
kirkjunnar 1905. Firmst mér þau
orð muni hafa verið harla innan
tóm af slíkum manni töluð við
slíkt tækifæri og hreint ekki
hæfa þeim traustu innviðum,
sem verið var að lýsa. En ef til
viH hefur smekkurinn fyrir tal
að orð í kirkju verið annar þá
en nú.
Það er bæði ræktarlegt og
viðeigandi, að séra Benjamín
kallar þetta erindasafn sitt Ey-
firðingabók. Kveðst hann hafa
verið þjónandi prestur í hérað-
inu í hálfan fjórða áratug, og
fer ekki milli mála, að eyfirzk
fræði standa hjarta hans nærri,
ef til viifl. nær en avo að
hann geti ávallt fjallað um þau
af yfirsýn hins hlutlausa.
Hann segir í formála, að „í
þessu héraði hefur löngum bú-
ið mikið mannval." Sem betur
fer má víst kveða svo að orði
um allar landsins byggðir. En
hvað sem mannvali Eyjafjarðar
liður, gerist þar nú mannfleira
en í öðrum byggðum þessa
lands, ef undan er skilið höfuð-
borgarsvæðið. Því fleiri munu
þá í framtíðinni iáta sig varða
fræði héraðsins samkvæmt þvi
góðkunna orðtaki, að mjór er
mikils vísir. Og sá fróðleikur-
inn er jafnan dýrmætastur, sem
hann fyrir aðgerðir mágs síns,
verður sjáandi á hið svívirðilega
og purkunarlausa framferði Mar
gotar og hins hunzka „hollvinar
síns“, en þá eru þau búin að
eyða öllu hans lausafé. Svo
reynir han.n þá líka, þótt blind-
ur sé, að skjóta hana, en að von
um fer svo, að hún beinir skamm
byssunni, sem hann heldur á,
gegn honum sjálfum.
Þetta virðist engan veginn ný
stárlegt viðfangsefni, og þegar
ég hafði lesið allmargar blaðsíð
ur, tók ég að hugsa kuldalega til
Grahams Greene, en svo fór þá
frásögnin að verða beinlínis
spennandi, og þar kom, að það
ir mörgum sögunum draum-
kenndur blær saknaðar og trega.
Síðasta sagan heitir Regnskúr.
Þar segir stúlkan, sem er við-
mælandi sögumannsins, meðal
annars þetta:
„Má ég minna þig á, að ég er
engin gráblá vofa, að ég er
stúlkan þín undir heylöninni
lenigst frammd í daig, og þú ert
óhamingjusamur af því að þú
þorðir ekki að vera fátækur. Þú
varst aldrei nein hetja, þó þú
lægir í lygarómönum, og kannski
einmitt þess vegna. Þú hljópst
að heiman frá erfiðum lífskjör
um, fátæklegum lífsmöguleikum,
sem þó áttu sér hlýleik með
kjarri og lyngi og á, já, jafnvel
einni dulítið ólaglegri en há-
fættri og góðlyndri sveitastúlku
frammi i afdal. Þú varst gunga,
en sveitastelpan elskaði þig
samt. — Að þora ekki að vera
fátækur, það er hinn dapur-
legi rórnan gungunnar. Ég veit,
hvers vegna þú ert kominn. Þú
ert að leita að því sem þú aldrei
varst en vildir þó verða ..."
Allar eru sögurnar meira og
minna vel skrifaðar, hið vest-
firzka tungutak notalega eðlilegt
Séra Benjamín Kristjánsson.
næst liggur gleyuiskunni. Iðkun
þjóðlegra fræða er því nokkurs
konar björgunarstarf. Séra
Benjamín er áreiðanlega góðue-
liðsmaður í þeirri sveit. Nýtni
hans og hirðusemi á fróðleik
ásamt fremur einhliða viðhorfum
veldur svo hinu, að rit hans
eru ekki að þvi skapi glæsileg
sem þau eru vafalaust gagnleg;
komast ekki yfir þann erfiða
þröskuld, sem aðskilur ágætt
frá góðu, og eru þvi hvorki
betri né verri en ótal samsvar-
andi rit, sem hér koma út frá
ári til árs og sleitulaust.
rann upp fyrir mér, að sagan var
allt í senn eðlilega og lipurlega
þýdd, sérlega vel sögð og samin
og hugsanir og gerðir persón-
anna raktar af óvenjulegum hag
leik og glöggskyggni, án þess þó
að höfundurinn gerðist klúr eða
væminn. Albínus hans er eftir
minmileg manngerð, þörf hana
fyrir sj álfsblekkingu rækilega
rökstudd í tómleika og tilgangs
leysi þess lífs, sem aðstæður
hans, umhverfi og hneigðir
bjuggu honurn. Og sannarlega
gæðir höfundurinn þau lífi, hjá-
konuna og hinn siðlausa og
hunzka myndlistarmann.
og náttúrulýsingar oft fagrar og
yfir þeim bjarmi átthagaástar
höfundarins. Þá er og ijóst, að
hann er hugkvæmur og lang-
minnugur á alþýðlegar menning-
arerfðir.
En fátt af „sögunum" er lýta-
lítið, hvað þá lýtalaust. Ein smá
saga, Seinasti kapítulinn, er þó
heilsteypt, önnur, Ljóð í skamm-
degi, nálgast að vera það — og
sú þriðja, Dulítil saga um ást-
ina, sömuleiðis. 1 smásögunni
Andlit daganna er höfundur
staddur í höfuðborginni, kom-
inn út fyrir heim bernskunnar,
og þar er brotalöm bæði á stíl
og heildarformun. Útilegumanna
sagan er smellin á köflum, —
þar sýnir höfundur það, sem
ekki kemur fram annars staðar,
að hann er gæddur ærnu skop-
skyni, en skopstælingin er ekki
nógu samfelld. Og það er mein
legur galli á flestum „sögunum"
í þessari bók, að dreymdu og lif-
uðu, ævintýrinu og ytri veru-
leika er blandað þannig saman,
að ekki verður til samstæð heild
efnis og forms. Höfundurinn
verður að beygja sig undir það
ok að hnitmiða þannig form sitt,
að áhrifavaldar skáldskapar
hans, hið erfða og hið dreymda
og lifaða sameinist um mótun
sagna hans, hvert sem form
þeirra er, en togist ekki þannig
á, að heildarformið bresti.
Ástríðublinda
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
Dreymt o g lif að