Morgunblaðið - 05.03.1972, Síða 17

MORGUN'BLAÐÍÐ, SUNNUDAGUR 5. MARZ 1972
17
JÓHANN HJÁLMARSSON ^C^STIKUR
Óþekkti hermaðurinn
I Óþekkta hermanninum (Tunte-
maton sotilas, 1954) lýsir Vainö
Linna styrjöld Finna og Rússa 1941-
1944. Óþekkti hermaðurinn er meðal
þeirra norrænu skáldsagna, sem
mesta athygli hafa vakið síðustu ára
tugi. Bókin kom út fyrir jólin í Ss-
lenskri þýðingu Jóhannesar Helga,
en útgefandi er Skuggsjá.
Váinö Linna lýsir stríðinu af eigin
reynslu i Óþekkta hermanninum.
Raunsæi Linna og kaldhæðni gera
hetjudýrkunina skoplega. „Þarna
stóðu þeir, óæfðir, og raðirnar enn
óreglulegar, þessir menn sem Móðir
Finnland háfði nú valið til að fórna
á altari veraldarsögunnar. Ungir
bændur í þungum óbrotnum klæðum,
yfirhafnarlausir verkamenn, jafnvel
stöku borgarbúi í frakka og með háls
bindi, tortrygginn að sjá, og að því
er virtist ekki búinn að átta .sig á
því, hvernig hann væri hingað kom
inn né til hvers.“
Föðurlandsáistin eða réttara sagt hin
rtikjandi og ýkta mynd hennar, sem
oft brýst út í innihaldslausum áróðiri
og máilæði, sleppur ekki við ádeilu
skáldisins. Að því leyti er Óþekkti
hermaðurinn brautryðjendaverk.
í finnskum bókmenntum. Aðrir rit-
höfundar höfðu vegsamað hugrekkið
og hinn ósigrandi finnska hermann,
en í verki Linna er gyllingin afmáð.
Hermennskan er ekki uppfylling
glæsilegra hugsjóna, heldur ótti,
hungur og kuldi. Að sjálfsögðu er
Vainö Linna ekki fyrsti rithöfundur-
inn, sem dregur upp þessa mynd af
styrjöldum, en finnskum þjóðernis-
sinnum var áreiðanlega hollt að sjá
sjálfa sig á blöðum Óþekkta her
mannsins.
Það eru einkum yfirmenn hersins,
sem verða fyrir barðinu á Linna.
Hann sýnir taumlausa metorðagirnd
þeirra, sem eru staðráðnir í að láta
striðið fleyta sér áfram. Óbreyttu
hermennirnir hafa aftur á móti oft
til að bera mikla mannlega reisn
þrátt fyrir smæð sina. Þess vegna
segir Kai Laitinen i sögu finnskra
nútímabókmennta, að Óþekkti her-
maðurinn sé meira en ádeila á stríð-
ið, hann sé minnisvarði finnska her-
mannsins. Það er þessi hermaður,
sem snýr heim úr stríðinu með bros
á vör og hefur úrslitin í flimting-
um: „Samband sósíalísku ráðstjórnar
lýðveldanna vann, en litla, þraut-
seiga Finnland varð þó í öðru
sæti.“ Kai Laitinen bendir á, að úr
þessum jarðvegi hafi sprottið nýtt
Finnland.
Samtölin í Óþekkta hermanninum
skipta miklu máli eins og í öðrum
verkum Váinö Linna. Að sögn kunn
ugra eru mállýskur áberandi í frum
textanum. Tal söguhetjanna gefur til
kynna hverjar þær eru. Hermennirn
ir ræða mikið saman áður en stríðið
hefst. Þeir eru ekki heldur þögulir
á vigvellinum. Samræður þeirra
spegla oft boðskap höfundarins um
fánýti stríðsins. Á sama hátt sanna
gjörðir þeirra, að stríðið er þeim að-
eins skylda, en skylda, sem þeir
hlaupa ekki frá. Þeir standa sem
einn maður gegn óvininum og eru
fljótir að breytast i villidýr þegar út
Váinö Linna.
í alvöruna er komið. Skáldsaga
Linna er saga um stríð, könnun á
striði, en ekki skýrsla um hugsjóna
baráttu, föðurlandsást, dirfsku lítill
ar þjóðar gagnvart ofurefli. 1 upp-
hafi treystu Finnar á sigur Þjóð-
verja yfir Rússum, en Mannerheim
marskálki varð ekki af þeirri ósk
sinni. Stríðið tók aðra stefnu en gert
hafði verið ráð fyrir.
Váinö Linna lýsir orrustum af ná-
kvæmni þess manns, sem veit hvað
hann er að skrifa um. Fáar stríðs-
bækur, sem ég hef lesið, lýsa bar-
dögum með jafn trúverðugum hætti.
Lesandinn er jafnan staddur í miðri
atburðarás. Hann fær ekki tima til
að. gaumgæfa rök sögunnar, en er
hrifinn með, verður hiuti hennar.
Stíll Linna er breiður og epískur, en
hvergi þunglamalegur. Hann hefur
lært mikið af Aleksis Kivi og Leo
Tolstoj. Enginn skyldi forðast
Óþekkta hermanninn af þeim sökum,
að hann sé bara fyrir vandláta les-
endur, svokáliað bökmenntafólk. Vin-
sældir sögunnar sanna, að Váinö
Linna skírskotar til hins almenna les
anda. Þeir, sem sækjast einkum eftir
„spennandi" lestrarefni, munu ekki
verða fyrir vonbrigðum með Óþekkta
hermanninn.
Satt að segja á ég bágt með að
trúa því, að saga eins og Óþekkti
hermaðiurinn fari framhjá íslenskum
lesendum. Hitt er svo annað mál, að
margir, sem fylgjast af áhuga með
norrænum bókmenntum, hafa lesið
söguna á norsku, dönstou eða sænsku.
Það er gamla sagan um seinagang út
gefenda hér á landi. Þeir virðast
ekki átta sig fyrr en bækur eru
búnar að fá á sig öruggan frægðar-
ag sölustimpil. í kynningarorð-
um á hlífðarkápu islensku útgáf-
unnar stendur m.a.: „Höfundurinn
varð heimsfrægur fyrir þetta skáld-
verk á samri stundu og anna-r í
röðinni þeirra, er hlotið hafa hin
eftirsóttu bókmenntaverðlaun Norð-
urlandaráðs." Engin ástæða er til að
draga i efa verðskuldaða frægð
Óþekkta hermannsins, en sannleik-
urinn er sá, að Linna fékk
bókmenntaverðlaun Norðurlanda-
Franibald á bls. 21.
er það að vísu kaldhæðni örlag-
anna, að einmitt þessi gagnrýni
beindist að of miklu valdi, en
sú meginbreyting, sem vinstri
stjórnin hefur gert og er
að gera, er að færa vald í geysi-
miklum mæli frá borgurun-
um til ríkisins, t.d. með þvi að
hækka fjárlög um helming og
skófla peningum frá borgurun-
um, stofnunum þjóðfélagsins og
sveitarfélögum til ríkisins.
Engu að síður var það þess
virði að gera þessa tilraun, þvi
að nú er að renna upp ijós fyr-
ir landslýð öllum.
Tvær
meginstefnur
Segja má, að í íslenzkum
stjórnmálum sé um að ræða tvær
meginstefnur, annars vegar
stefnu mikils miðstjórnar-
valds og hins vegar stefnu vald-
dreifingar. Þegar sú rikisstjórn
var mynduð, sem fólkið gaf nafn
ið Viðreisnarstjórnin, var verk-
efnið tvíþœtt, annars vegar að
rétta við fjárhag þjóðarinnar út
á við og hins vegar að afnema
höft og bönn og koma á frjáls-
ræði og valddreifingu í þjóðfé-
laginu. Þeirri stjórn varð vissu-
lega mikið ágengt, ekki
sízt framan af stjórnarferlinum,
því að mikið verk var þá að
vinna. Er á stjórnarferilinn leið
komust málin í all fastar skorð-
ur, enda var Viðreisnarstjórnin
sterk stjórn, en ekki veik. Og
svo undarlegt sem það kann að
virðast þá ergði hið fasta stjórn-
arform ýmsa; þeir vildu breyt-
ingar, breytinganna vegna.
Maður nokkur orðaði þetta svo,
að ekki ylli neinum vafa, að Við-
reisnarstjórnin yrði, er tím-
ar rynnu, talin góð stjórn. Fólk-
ið vissi þetta raunar, en því
hefði undir iokin fundizt stjórn
in vera orðin leiðinleg.
Þess vegna hafi farið sem fór.
En ef þessi skýring er rétt, þá
hafa menn líka fengið það, sem
þeir kepptu að, því að
svo sannarlega hefur Ólafía
veitt landsmönnum margvislega
skemmtun, bæði meðan hún var
í burðarliðnum og eins síðar.
En þeir, sem þoldu illa það
farg, sem þeir töldu vera ein-
kenni stjórnarfarsins, eru nú að
vakna við vondan draum. Þeir
sjá nú, að samhliða skemmtileg-
heitunum er verið að gera rót-
tækar breytingar á íslenzku
stjórnarfari, og allar miða þær
að þvi að auka rikisvald og
þrengja valdsvið borgaranna.
Stofnunin og skrifstofu- og
nefndavaldið, sem komið hefur
verið upp í Reykjavík, er að-
eins einn þáttur þessara breyt-
inga, og auðvitað verða menn
ekki varir við þetta vald, fyrr
en að alllöngum tíma liðn-
um.
Samhliða þessu hefur ver-
ið ákveðið að rýra veru-
lega tekjustofna sveitarfé-
laga og minnka verksvið þeirra.
Þar með er verið að flytja vald
frá byggðarlögunum til mið-
stjórnarinnar í Reykjavík.
Jafnframt er hagur atvinnufyr-
irtækja skertur, og það fjár-
magn, sem þau eiga, verður í
vaxandi mæli dregið til ríkisins.
Allt ber þetta að sama brunni.
Skipulega er unnið að því að
efla rikisvaldið á kostnað borg-
aranna. Yfirbygging ríkisvalds-
ins vex dag frá degi og að sama
skapi þrengist umráðasvið ein-
staklinganna.
Þessi stefna er í fullkominni
andstöðu við þær hræringar,
sem vart hefur orðið, bæði hér
og viða erlendis á undangengn-
um árum, og miða að því að auka
beri gildi einstaklingsins, en
ekki fella hann inn í kerfið sem
dauða tönn i ríkismaskínunni.
Þegar breytt
verður til
Ekki er hægt að neita því, að
erfitt getur verið um vik fyrir
ríkisstjórn, sem lengi hefur set-
ið, að gera umtalsverðar breyt-
ingar á stjórnarháttum. Þannig
hefði reynzt harla erfitt fyrir
Viðreisnarstjórnina á síðustu
árum valdaferils síns að gera
nýjar, róttækar breytingar til að
dreifa valdinu í þjóðfélaginu,
einfaldlega vegna þess að
árásirnar á hana beindust að
því, að miðstjórnarvaldið væri
ekki nægilegt, allt væri skipu-
lagslaust o.s.frv.
En þegar vinstri stjórnin hef-
ur gengið sér ’ til húðar, hvort
sem það verður nú fyrr eða síð-
ar (vonandi fellur hún ekki á
næstunni), verður auðveld-
ara um vik að gera viðtækar
breytingar í þá átt, sem hér er
um fjallað, ekki sízt að stórefla
sjálfsstjórn byggðarlaga um allt
land og fá þeim ný og mikilvæg
verkefni, sem heimaaðilar eru
miklu færari um að leysa af
hendi en skrifstofuvaldið í
Reykjavík.
Sjálfstæðisflokkurinn hefur
nú þau verkefni að vinna, að
undirbúa slíka stefnuskrá. Þar
er að vísu ekki um að ræða
neitt grundvallarfrávik frá
þeirri stefnu, sem sá flokkur
hefur fylgt, en þó er nauðsyn-
legt að skýra hana í einstökum
atriðum, svo að fólkið eigi auð-
velt með að átta sig á þeim
grundvallarmun, sem er á miili
stefnu Sjálfstæðisflokksins ann
ars vegar og vinstri flokka hins
vegar.
Húsnæði tekið
af landhelgis-
gæzlunni
í nýju lögreglustöðinni hefur
landhelgisgæzlunni verið ætlað
húsnæði á efstu hæð, og þak
lögreglustöðvarinnar er þyrlu-
flugvöllur, hugsaður til afnota
bæði fyrir landhelgisgæzlu og
lögreglu.
Auðvitað fer mjög vel á því,
að löggæzlan bæði til lands og
sjávarins sé staðsett í sömu
byggingu, því að marghátt-
uð samvinna hlýtur að eiga sér
stað á milli þessara tveggja
stofnana. Landhelgisgæzlan á
líka erfið verkefni fyrir hönd-
um, og þess vegna var sjálfsagt
að búa sem bezt að þessari stofn
un og ekki ofverk okkar, sem
áhorfendur verðum, þegar
starfsmenn landhelgisgæzlunnar
þurfa að sinna skyldustörfum
sinum í haust, að sjá þeim fyr-
ir sæmilegri aðstöðu.
Nú hefur það hins veg-
ar gerzt, að utanrikisráðuneytið
telur sig vanta aukið húSrými.
Þá kom einhver snillingurinn
auga á það, að húsnæði land-
helgisgæzlunnar væri voða fínt
og við hæfi þess fína fólks, sem
nú stjórnaði Islandi. Þá var ekki
verið að tvínóna við hlutina.
Landhelgisgæzlan er á götunni,
en Einar Ágústsson flytur
starfslið sitt í húsnæði það, sem
henni var ætlað og sérstaklega.
sniðið við hennar þarfir.