Morgunblaðið - 06.08.1972, Síða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNKtUDAGUR 6. ÁGCST 1972
Af mælisk veð j a
Jón Helgi Þorbergsson, bóndi
á Laxamýri, er læddur himn 31.
júlí 1882 að HeLgastöðum í
Reýkjadal, sonur hjónanna Þor-
bertgs Hallgrímssonar og Þóru
Háifdánardóttur, sem þá bjuggu
á fjórða hluta Helgastaða. For-
eldrar Jóns voru af ágætoum,
þingeyiskum ættum, sem ekki
verða raktar hér. Þau hjón eign
uðust fjóra sonu og var
Jón næst yngstur þeirra. Sá
elzti dó bam að aldri, en hinir
þrir urðu landskunnir merkis-
menn, Hall-grímur bóndi og
héraðshöfðintgi á Halldónsstöð-
um i Laxárdal og Jónas, yngsti
bróðirinn, útvarpsstjóri.
Jón ólst upp fyrsbu 10 ævi-
árin í foreldrahúsum með bræðr
um sínum á fátæku en án efa
frábæru menningarheimili, fyrst
á Helgastöðum og siðar á
HöskuTdsstöðum í sömu sveit.
Jón missti móður sí-na, er hann
var á 11 ári. Ley-stist þá heim-
ilið upp og fór Jón til vanda-
lausra vorið 1893. Hann var ráð
inn sem matvinnungur að
Glaumbæjarseli í Reykdæla-
hreppi, en þar bjugigu þá fátæk
hjón, sem tveim árum siðar flutt
ust að Hömrum í Reykjadal.
Hjá þessum hjónum vann Jón
samifleytt í 12 ár. Frá blautu
barn.')beini vandist Jón því allri
vinnu eins og þá tíðkaðist í
sveitum og va-rð oft að leggja
hart að sér. Fjórtán ára að
aldri varð hann að taka að sér
alia vetrarhirðingu sauðtfjár og
hrossa á Hömrum. Fjárhirðing-
in lét Jóni vel, enda leiðbeindi
faðir hans, sem var snilldar fjár
maður og átti þá heirna í ná-
-grenni við Hamra, honum um
ými-slegt í samibandi við fjár-
men-nsku. Það jðk sjálfstraust
Jóns, er hann 16 ára ga-mall
h-lau-t 1. einkunn fyrir umgen-gni
og hirðin-gu sauðfjár.
Þrátt fyrir kröpp kjör og
mikla lika-mlega vinnu á
bemsku- og unglingsárum tókst
Jóni að afla sér nokkurrar
men-ntunar. Móðir hans, sem var
talin kona fjöl'hætf og fluggáf-
uð, mun hafa vakið fróðleiks-
þrá hjá sonurn sínum þeigar í
fruimbem-sku, sem þeir bju-gg-u
að alla ævi. Svo þakkar Jón hús-
móður sinni, Sigurlau-gu Jónsdótt-
ur, sem hann var hjá frá 10-22
ára aldurs og var kona vel að
sér, hve hún hélt að honu-m lær
dómi á vetrum, ef tími vannst
til. Ein-nig fékk Jón að ganga
að loknu dagsverki á kvöldin
frá Hömrum að Ei-narsstöðum
og njóta þar fræðslu Haralds
Si-gurjónssonar bónda þar, sem
oft hélt skóla fyrir börn og un-gl-
inga á vetru-m.
Jón langaði á Hólaskóla, en
efnahagur og aðstæður leytfðu
það ekki. Vorið 1905 flyzt Jón
tfrá húsbændum sín-um, sem hann
hafði unnið hjá í 12 ár, oig ræðst
til In-gólfs Gi-slasonar, lætonis á
Breiðumýri, en lækn-irinn hafði
þá hiuta af þessu stórbýli til
ábúðar. Þá átti Jón aðeins 7
kindur auk íganigsklæða. Tvö
-sumur og einn vetur vann Jón
hjá In-gólfi iækn-i, og það sem
var m-eira u-m vert, lætonirinn
sa-gði hon-u-m til í reiknin-gi, ís-
lenzku og dönsku. Su-marið 1906
tókst Jóhi eirm-ig að læra að tala
nors-ku, með því að tala við
norska simavinnumenn, er
bjuggu í tjöldum við túnið á
Breiðumýri. Er hér var komið
þroskaferli Jóns, hafði hamn
einsett sér að verða stórbóndi,
en stórhugur han-s, útþrá og
fróðleiksþorsti komu í veg fyrir
að hann færi þá þegar að draga
saman til bús. Heldur seldi
hainn kindur sínar og hleypti
heimdraganum ha-ustið 1906.
Hann si-gldi þá til Noregs, að
ráði Hallgríms bróður síns, sem
hafði ráðið hann fjármann á fjár
ræktarbúi norska ríkisins að
Hodne, e-n Hallgrimiur ha-fði þá
að undanfömu dval-ið um skeið
bæði í Noregi og Sikotlandi
J-ón dvaldi eitt ár á Hodne og
vann að fjárgæzlu og öðrum bú
störfum. Lærði han-n þar margt
til verka, sem ha-nn kunni ekki
á-ður, en a-uk þess notaði hann
frístu-ndir til að lesa fræðibæk-
ur um búskap. Haustdð 1907
gekk Jón i lýðháskóla á J-aðr-
in-um og st-undaði þar nám i bú-
fræðideild s-kólans. Næsta sum-
ar vann Jón við ýmis landbún-
aðarstörf á Jaðrinum. Þá þráði
hann að fara í Landbúnað-
arháskólann í Noregi, en ekki
átti h-ann þess kost veigna fjár-
skorts. Þess í stað hélt hann
haus-tið 1908 til Skotlands, þar
sem hann var ráðinn til fjár-
hirðingar hjá bónda nokkrum í
hálöndum Skotlands. V-ann
hann þar nokkra mánuði, en
réðst svo á stórbú, þar sem unn-
ið var kappsamle-ga að ræktun
og kynbótum s-auðfjár og naut-
gripa og margt af kynbótaskepn
um selt árlega. Þar lærði hann
bæði fjárval og dóma, sótti bú-
fj-ársýningar og búfjármarkaði
og lærði kyn-bótaaðíerðir þær,
sem gefizt höfðu bezt í Skot-
landi. Einnig lærði hann s'kozka
fjármennsku og önnur ha-gnýt
bústörf. Eins og áður las hann
fræðirit þau um sauðtfjárrækt,
sem hann kom-st ytfir i fristund-
um sinum.
Jón H. Þorbergsson kom úr
Skotlands-för sinni til Reykja-
víkur i lok ágúst 1909. Gekk
hann þá á fund s-tjórnar Bún-
aðarfélags ísland oig leitaði eft-
i-r því, hvort féla-gið vildi ráða
fómfýsi, þvi ekki var að búast
við mikilli umbun fyrir
þessi störf. Lau-sréð nú stjóm
Búnaðarfélagsi-ns Jón til að
ferðast um Austurland þennan
vetur. En það var aðeins byrj-
unin. Þróunin varð sú, að Jón
vann að þessum málum að haust
inu og á vetrum um 10 ára skeið
á vegum Búnaðarféla-gs Islands.
Jón var þó alltaf lausráðinn til
þessara starfa. Sauðfjárrækt-
arráðunauturinn Ingimundur
Guðmundsson, lézt af slysförum
skömmu eftir að hann hótf störf
hjá Búnaðarféla-gi Islands.
Hvíldu því al'lar leiðbeinin-g-a) i
sauðfjárrækt á Jóni á þessu
tlmabili.
Jón skipulagði ferðalög sin í
samráði við stjórnir búnaðar-

fjára-uga, frábær duignaður,
samfara eljusemi, skarpar gáf-
ur, flugmælska og' snjöll fram-
saga, hvort heldur var í mæltu
eða rituðu máli, hreif unga sem
gaml-a til umh-ugsunar og dáða.
Hann var all-s staðar aufúsu-
gestur og flestir hlökkuðu til
hrútsýninganna hjá Jóni eins
og til ánægjulegustu hátiða.
Honum fylgdi ætíð fjör og kraft
ur, enda hefur ætíð farið sam-
an hjá honum bjartsýni og trú
á sigur hins rétta. Mér er í
barnsminni, hve faðir minn, sem
var mikill fjárbóndi á sín-
um tima, dáði Jón H. Þorbergs-
son, hve oft hann ræddi við
aðra bændur um skoðanir þær,
sem Jón hafði haldið fram á
hrútasýningum og í fjárskoðun-
arferðum. Taldi faðir minn
si-g hafa haft meira gagn i bú-
skap sínum af komu Jóns en
nokkurs annars gests. Munu
margir fleiri bændur hafa verið
sömu skoðunar, þvi ella hefð-i
áhu-gi bænda fyrir hrútasýnin-g-
u-m og heimsöknum Jóns dvinað.
Er ég var orðinn sauðfjárrækt-
arráðunautur tæpum buttu-gu ár-
um eftir að Jón hætti að dæma
á hrútasýningu-m, hitti ég marga
bændur, sem enn fóru eftir leið-
beiningum Jóns H. Þorbergs-
sonar í vali fjár og töldu hann
bera lan-gt af öðrum í snilli að
sjá út góðar kindur. Jón kenndi
bændum að velja þolið, jafn-
vaxið, holdmikið fé, laust í
s-kinni, með þel-mikla, þétta, vel
hvíta ull og gorm-hrokkið, en
Jón H. í>orbergsson,
Laxamýri, níræður
hann til starfa. Fékk ha-nn það
svar, að ungur Húnvetningur,
Inigim-undur Guðm-undsson frá
Þorfinnsstöðum i Vesturhópi, er
þá stundaði nám við Landbún-
aðarháskólann í Kaupmanna-
höfn, væri ráðinn sauðfjárrækt-
arráðunautur hj-á Búnaðarfélagi
Islands, er hann kæmi frá námi.
Væri því ekki urn fast starf að
ræða hjá félagin-u til leiðbein-
inga um sauðfjárrgetot. Bað þó
stjóm félaigsins Jón að storitfa sér
og lýsa á hve-rn hátt hann vildi
starfa til eflin-gar landbúnaðin-
um, þvi ef til vill myndi félag-
ið veita hon-um einhvem styrk
til leiðbeiningaferða um landið.
Hallgrímur Þorbergsson, bróð
ir Jóns, hafði, eftir að hann kom
úr utanför til Noregs og Skot-
lands, ferðazt urn s-umar sveitir
landsins undanfama vetur til
leiðbeininga í sauðfjárrækt á
vegum Búnaðarfélaigs Islainds.
Gerðu bænd-ur góðan róm að
þessum nýjungum i leiðbeininga
þjónustu, enda var hér á ferð
traustvekjandi áhugamaður, sem
bændur sáu, að þeir gæbu margt
igagn-legt af lært.
Etftir heimkomuna 1909 hélt
Jón til æskustöðvanna í Þing-
eyjarsýslu. Þar hitti hann Hall-
-grírn bróður sinn, sem tjáði hon
um, að hann væri hættur að
ferðast um á vetrum fyrir Bún-
aða-rfélag Isl-ands vegna þess að
í því startfi væri e-ngin framtíð,
enda lítið fyrir það greitt, þótt
tvímælalaust gætu slikar leið-
beiningaferðir orðið bænd-um til
mikils gagns. Nú báru þeir bræð
ur saman bæikur sinar og komu
sér saman um, að hverju bæri
ein-kum að ste-fna í sauðfjárrækt
1-andsmanna. Eldlegur álhugi
Jón-s, að verða þjóð sinni að
gagni m-eð því að efla búmenn-
ingu og þá sérstaklega sa-uð-
fjárrælktma, undirstöðuatvinnu-
-grein þjóðarinnar um aldaraðir,
varð til þess, að hann reit stjóm
Búnaðarfélags Islands bréf
hau-stið 1909 og bauðst til að
ta-ka upp þráðlnn, þar sem Hall-
-grímur bróðir hans hætti og
ferðast um landið til hvatning-
ar og leiðbeinimga í saiuðíjár-
rækt o.fL, er varðaði afkomu
og búmemnimgu bæn-da. Mun
Jón hafa gert stjórn Búnaðar-
félags ls.lands vel ljósar fyrir-
ætlanir sínar og þeir hrifizt af
hugsjónu-m hans, bjartsýni og
samtakanna. Á vetrum ferðaðist
hann sveit úr sveit og kom við á
því nær hverjum bæ. Hann skoð
aði féð, hvar sem hann kom,
ræddi við bóndann um nauðsym
kynbóta, rétts fjárvals tii und-
aneldis, bætta fóðrun og fjár-
hirðingu o.fl. Ætið benti hann á
kostamestu einstaklingana í
hjörðinni, og hvaða einkenni
væru mikilvægust til að dæma
þá eftir. Að lokinni ferð á bæ-
ina í hverjum hreppi bauð Jón
bændum jafnan til fundar, þar
sem hann flutti sannkallaðar
vakningarræður. Þá stóð hann
betur að vígi, eftir að hafa
kynnzt baandum, fjárstofni
þeirra og búmennin-gu heim-a hjá
þeim, að veita haldgóðar leið-
beiningar. Á fundum þessum
ræddi Jón ekki einungis vanda
mál sauðfjárrækt-arinnar heldur
einnig hvers konar önnur mál,
er búskapinn vörðuðu, hvatti
bændur til dáða á öllum sviðum,
er mætti verða til að bæta
afkomu bænda og búmenningu.
Fundir þessir voru vel sóttir og
ferðaðist Jón um land alit í þess
um erindagerðum og fór tvisvar
um flestar sveitir landsins, áð-
ur en hann hætti þessum vetr-
arferðum. Ekki famnst Jóni þó
nóg að beita þess-um aðferð-
um í leiðbeiningaþjónust-unni.
Hann taldi nauðsynlegt að koma
á hrútasýningum í einstöku-m
hreppum að hau-stinu, þar sem
tækifæri gæfist til að dæm^
hrúta allra bænda, sem sýnd-u, í
gæðaiflokka, ag í þvi samibandi
leiðbeina um fjárval og svara
fyrirspumum á stað, þar sem
bændur vær-u samankomnir
ásamt mörgum og misjöiflnum
hrútum. Honum tókst að fá Bún
aðarféláig Islan-ds til að veita
fjárstuðning til þessa sýnin-ga-
halds og fyrstu sveitasýningarn
ar hélt hann haustið 1911. Bftir
það dæmdi hann á hrútasýning-
um á hverju hausti til
1919. Hafa þær orðið fastur
þátitur í leiðbeininigaþjónust-
unni æ síðan, og var kom-
ið fosbu, lögbundnu s-kipulaigi á
hrútasýningar með setninigu bú-
f járræktarlaganna 1931.
Árangur af störtfum Jóns H.
Þorbergssonar i þágu sauðfjár-
ræktarinnar á timabi-linu 1909-
1919 var ótrúlega mikili og lang
varandi. Ha-nn kom, sá og sigr-
aði. Eldlegur áhu-gi hans, snja'öt
ekki of langt tog. Hann taldi
fé, sem væri guileitt á haus og
fótum jafnan þolnara og betra
fé en glærhvitt og kolótt fé. Hið
síðar nefnda taldi hann ja-fnan
lingerðara og óþolnara að halda
holdum. Hann taldi, að hvitt fé
m-eð smádröfn-ur í andliti og á
fót-um og dökkar granir og
hvarma væri oft ágætt. Jón taldi
breitt höfuð, stór skær augu o-g
flenntar nasir á sterklegri og
breiðri snoppu einkenni um
hr-eysti og holdgæði. Fjöldi
bænda tók mjög tillit til þess-
ara leiðbeininga Jóns við fjárval
og mun féð hafa stórbatnað að
gerð og holíiafari ve-gna leið
beininga hans. Einnig ha-fði
hann miikil áhrif um bætta fóðr-
um og fjánmennsku, þótt ekki
kæmist nægur skriður á að
fóðra fé til fullra afurða fyrr
en tilbúni áburðurinn kom til
sögunnar, en honum fylgdi a-uk
in ræktun, og farið var að telja
síldarmjölsgjöf sjálflsaigða handa
sauðtfé með beit eða léleg-
um heyj-um. Eitt þrekvirkí leysti
Jón af hendi, með því að fá
bændur almenntf til þes-s að
steypa sundbaðker, svo hægt
væri að standa rétt að þrifa
böðum og útrýmingu fjárkláð-a,
þar sem han-s varð vart. Fyrir
hans leiðbeinimgatímabil leið
féð víða fyrir lús og kláða og
emgin aðstaða var til að baða
Aéð.
Á árunurn, sem Jón H. Þorbergs
son ferðaðist mest um landið,
var áhu-gi hans á því að verða
igildur sjálflsei-ginarbðndi siva-k-
andi. Er leið á árið 1916 réðst
hann eignalaus með öllu i að
ka-upa höíuðbólið Bessastaði á
Ál-ftanesi. Sem betur fór fyrir
Jón, þurfti en-ga út-borgun, þvi
að skuldir hvíldu á jörð-
inni. Var því ekki annað en að
færa skuldimar á nafln Jóns í
-bankan-um og láta hann flá af-sal
fyrir jörði-nni. En meira þuríti
til. Það hetfur aEtatf verið vad
'kvæðum bundið að setja s-aman
bú fyrir eignalausan mann og
stjóma þvi svo vel að bús-kap
urinn geti staðið undir ai-lri fjár
festi-ng-u og veitt bónd-anum lifs
framtfæri. En þetta tófcst Jóni
H. Þorbergs-syni, og sannaði
hann með því, að lei-ðbeinendur
bænda geta búið fyrir eigin
reiknin-g ein-s vel eða betur en
þótt þeir hefóu aidrei leiðbeint
_____________________________
23 i
;
I
öðrum en sjálfum sér, en oft
h-alda bændur því fram, að ráðu
na-utar geti leiðbeimt öðrum en
ekki búið sjálfir.
Vorið 1917 setti Jón saman bú
á Bessastöðu-m og bjó þar rausn
arbúi í 11 ár. Fyrst bjó hann
með ráðs-konu, unz hann kvænt-
ist sumarið 1921 Biín-u Vigfús-
dóttur frá Gullberastöðum í
Lundarreykjadal. Eiin er glsesi-
leg hæfileikakona, eins og hún
á ættir til, og he-fur staðið í?íð-
an við hlið bónda síns í ham-
ingjusömu hjónabandi og veitt
forstöðu glæsilegu, hlýju rausn-
ar heimili.
Á meðan Jór. bjó á Bessas-töð-
um, vann hann mjög að umbót-
um á jörðinni, hiúði að hlunn-
indu-m hennar og reyndi ýmsar
nýjun-gar í bús-kap. Á þessu
tímabili vann hann einnig mikið
utan heimilis að félagsmálum
o.fl. Hann hélt hrútasýnin-gar
fyrir Búnaðar-félag íslands til
1919 eins og áður er að vikið,
var yfirullarmatsmaður á sunn-
anverðu landinu frá Hítará að
Núpsvötnum frá 1916 til 1928,
mætti á fjölda funda og mám-
skeiða ýmist fyrir Búnaðarfélag
ísland eða af ei-gin áh-uga, enda
var hann ætíð frábær fyrirles-
ari á bændan-ámskeiðum, og
mætti fyrir Búnaðarféla-g Is-
lands fyrstu árin eftir að farið
var að halda slík námskeið á
þvi n-ær hverj-u námskeiði, sem
haldið var. 1 sveit og héraði var
Jóni falinn fjöldi trúnaðarstarfa,
sem hér væri of lamgt mál að
telja upp. Hann var kjörinn á
Búnaðarþimg fáum dögum eftir
að hann hóf búskap á Bessastöð
um og átti sæti á Búnaðarþingi
til 1935 nema 4 ár.
Jón var mikill áh-ugamaður
um landnám og stotfnun nýbýla.
Ræddi hann um þau mál á fjöld-a
funda og námskeiða áður en
rífci-svaldið tók að skipta -sér af
þeim málum. Árið 1924 tókst
Jóni að s-tofna félagið Landnám
ása-mt allmörgum góðborg-
uru-m í Reykjavík, sem áhuga
höfðu fyrir búnaðarfram'kvæmd
um, og nokkrum bændum í
n-ágrenni Reykjavitour. Var Jón
í stjórn þessa félags og fram-
kvæmdastjóri þess, unz það var
lagt niður, eftir 10 ára starf-
semi. Var þá stofnaður sjóður
af eignu-m félagisins til að verð-
launa fyrimyndar framtak ný-
býlenda. Félag þetta áorkaði
miklu í sa-mbandi við au-kna
ræktun og byggð í næsta ná-
grenni Reykjavíkur, auk þess
sem það hélt málef-ninu vakandi
og opnaði au-gu valdsmanna fyr
ir þörf nýbýlamyndunar. Veru-
legur skriður komst þó ekki á
þessi mál í sveitum fyrr en eft-
ir að iög um nýbýli og sam-
vin-nubyig-gðir voru samþykkt á
Alþinigi 1936 og Steingrimur
Steinþórsson, búnaðarmála-
stjóri, var skipaður nýbýla-
stjöri.
Vorið 1928 seldi Jön Bessa-
staði og keypti höfluðbólið Laxa
mýri og fluttist þangað það vor.
Flutti hann fjöl-sikyldu sína og
búslóð, búfé jafnt sem dauða
m-uni, með skipi t-il Húsavikur.
Þó flutti hann ekki annað af
fjárstofini sínum en gemli-n-gana,
40 talsins. Þessi breyting á bú-
setu sýndi enn einu sin-ni s-tór-
h-u-g Jóns og kjark, og að hon
um hafði búnazt vel á Bessastöð-
um. Nú settist hann á eina
kostamestu jörð landsins, þar
sem lengi hafði búið sama ætt-
in við auð og landskunna rausn.
Það hiýtur að hafa verið stór
dagur i lifi Jóns H. Þorbergsson-
ar er hann kom að Laxamýri
vorið 1928, 45 ára að aldri, eiig-
andi og ábúandi mesta höfuð-
bóls héraðsins, sem hann hafði
fæðzt og alizt upp í, en yfirgef-
ið 22 áru-m áður með tvær hend-
ur tómar ti.1 að leita sér mennt-
unar.
Á Laxamýri hefur þeim hjón-
um, Jóni og Elín-u, búnazt vel.
Þau hafa setið höfuðbölið með
al'kunnri rausn og myndarbraig,
búið þar stórbúi, bætt jörðina
mjög að ræktun og húsakosti,
og er aldur færðist yfir þau,
hafa tveir synir þeirra, Vigfús
Bjami og Björn, tekið við bús>
SZ -siq V qumjj