Morgunblaðið - 28.07.1974, Page 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JULÍ 1974.
7
fslenzk tunga er undirstaðan a8
tilveru fslendinga sem sérstakrar
og sjálfstæSrar þjóðar I ellefu ald
ir, einnig þá er fsland var ekki
sjálfstætt og fullvalda rlki. Land-
nám fslands og upptök tslenzkrar
tungu eru eitt.
Megineinkenni tslenzkrar mál-
sögu eru þær litlu breytingar. sem
tungan hefur tekiB, mi8a8 t.d. við
nánustu frændtungur á NorSur-
löndum. Eins og alkunna er. get-
um vi8 fslendingar enn lesiS okkur
a8 fullu gagni texta frá fyrstu
öldum ritaldar, 12. og 13. öld.
a.m.k. óbundið mál, þó a8 fyrir
geti komiS. a8 vi8 hnjótum um
eitt og eitt or8 e8a orSasamband.
Ö8ru máli virSist gegna um elzta
bundiS mál, einkum dróttkvæSi.
En þar koma til ýmsar sérástæBur,
sérstæSur orSaforSi, óvenjuleg og
flókin orSasambönd (hinar svo-
kölluSu kenningar), flóknar og
fastskorSaSar bragreglur, óvenju-
frjáls og fjölbreytileg orSaröS. Auk
þess er svo bundiS mál a8 jafnaSi
erfiSara viBfangs á öllum tlmum
en óbundiS.
Þa8. sem sagt var um óbundiS
mál. á raunar fyrst og fremst viS'
um nútlmaútgáfur fomra texta.
t.d. fslendingasagna. meS ein-
hvers konar samræmdri stafsetn-
ingu. Ef leitaS er beint til frum-
heimilda um fornt mál, ver8ur
raunin sú. a8 þa8 er ekki eins
auSlesiS og I nútlmaútgáfum. eins
og allir þeir vita, sem skoSaS hafa
forn handrit á söfnum e8a I Ijós-
prentuSum útgáfum. Hefur flesta
þeirra sjálfsagt ósjaldan rekiS I
vörSumar viS fyrstu tilraunir af
þessu tægi.
En þetta breytir I engu þvl, sem
sagt var um skilning á fomu máli
óbundnu. Flest þa8. sem vand-
kvæSum veldur vi8 lestur fomra
handrita. á ekki rætur slnar a8
rekja til mismunar á fornu máli og
nýju. hetdur til mismunar I skrift.
Annars vegar var stafagerS a8
fornu um margt óllk þeirri. sem nú
er. stafir dregnir á annan hátt.
stafaafbrigSi notuS. sem nú em
óþekkt. og jafnvel ritaSir stafir,
sem ekki tlSkast I 20. aldar skrift.
Hins vegar varsvo stafsetning a8
fornu mjög á reiki og sjálfri sér
ósamkvæm. ein og sama orðmynd
skrifuS á fleiri vegu I sama hand-
riti eSa tvö óllk orð stafsett eins.
Auk þessa voru svo hinar mörgu
styttingar og skammstafanir I
fornri skrift, og torvelda þær lest-
ur. Hafa ber og I huga. a8 síSari
alda skrift er oft ekki slBur torráS
in en hin forna.
Svo sem getið var. hafa frænd-
tungur Islenzkunnar tekið svo
miklum breytingum á einu árþús-
undi. að nánast er um óllk tungu-
mál að ræ8a I þjóðarvitundinni.
enda kemur sá skilningur gjarna
fram I sjálfri nafngiftinni. Þannig
tala Englendingar um fornensku
og nýensku nánast sem tvær
tungur (Old English og New eða
Modern English). Hjá okkur er
þessu öðruvlsi fariS. Okkur er ekki
tamt a8 tala um fornislenzku, held-
ur um fornt mál eða fornmál, til
aðgreiningar, og felst I þvl. að litiS
sé á islenzkt mál að fornu og nýju
sem eina órofa heild. Til þessa eru
sennilega tvær megiriástæður.
Annars vegar hefur sjálft mál-
fræðikerfið haldizt lítt breytt frá
fyrstu tið. Breytinga r eru með sama
meginsniði, fall- og tölubeyging
nafnorSa, fall-. tölu-, kyn- og stig
beyging lýsingarorða, tlða , hátta-
og persónubeyging sagna. Setn-
ingaskipan er með svipuðu móti
og orðaröð enn tiltölulega frjáls.
Breytingar hafa aðeins orðið I
minni háttar atriðum eins og t.d. I
fleirtölu þátlSar viðtengingarhátt-
ar faerum, færuð, færu fyrir eldra
færim, færið, færi eða tilurð orða-
sambands eins og að vera að gera
e-ð. sem vafalltið hefur ekki verið
til I máli landnámsmanna.
Hins vegar hefur orðaferSinn
tekið minni breytincfum I Islenzku
en flestum skyldum málum. Fyrir
rúmum þremur áratugum var gerð
orðtlðniathugun á Islenzkum text-
um. sem samtals voru um
100.000 orðmyndir að lengd. At-
hugun sýnir, að 1000 algengustu
orðmyndirnar teljast til um 520
orða. ef taldar eru saman óllkar
beygingarmyndir einstakra orða.
Af þessum 520 orðum eiga um
500 rætur slnar að rekja til fom-
máls, ogaf hinum 20 eraðeins um
helmingur örugglega til kominn
eftir siðaskipti. Þvl má bæta við.
að enda þótt þessar 1000 tlSustu
orðmyndir væru ekki nema um
7% af heildarfjölda óllkra or8-
mynda. sem fyrir komu I textun-
um. þá kom hver þeirra svo oft
fyrir, að samanlagt tóku þær yfir
um 75% af lengd textanna (þ.e.
komu fyrir samtals um 75.000
sinnum). Af þessu má ætla. að I
texta, sem valinn er af handahófi.
sé mikill meirihluti orðmynda a8
jafnaði af fornum toga.
— 0 —
En þó að Islenzk tunga hafi
breytzt minna en skytd nágranna-
mál. hefur hún þó að einu leyti
tekið mun meiri breytingum. jafn-
vel I grundvallaratriðum. en virð-
ast kann vi8 fyrstu sýn og menn
gera sér almennt grein fyrir. Er þá
átt við breytingar á framburði,
sem orðið hafa meiri I sumum
atriSum I Islenzku en I skyldum
grannmálum. Ein höfuðástæðan
til. að menn gera sér almennt ekki
grein fyrir. að þessar breytingar
hafa orðið. er sú, að I ritmáli hafa
ýmsir bókstafir verið áfram I notk-
un, þó að hljóSgildi þeirra hafi
breytzt, og stafsetning orðs hefur
þvl oft haldizt óbreytt eða lltt
breytt, þó að framburSarmyndin
hafi gjörbreytzt.
Á samhljóðum hafa orðið fjöl-
margar framburðarbreytingar. og
skulu örfá dæmi nefnd. Nú segja
flestir eða allir t.d. baddn. steiddn l
stað bar-n. stein-n (með sama n-
hljóði og I enn). Nú er sagt ebbla,
ebbna I stað evla. evna eða siggía.
riggna I stað sig-la. rig-na (með
sama g-hljóði og 1 saga). Nú má
rlma saman t.d. höggnum og
brögnum. sem ekki var unnt að
fornu. Nú er sagt taldi I stað talði
(af telja), og rlmar sú orSmynd nú
við valdi (af vald), en það gerðí hún
ekki a8 fornu. V-hijóðiS hefur ver-
i8 óllkt þvl, sem nú er, sennilega
svipað og enn er I ensku w.
En þó að margar breytingar hafi
orðið á framburði samhljóða, «r
það þó einkum sérhljóðakerfið,
sem tekið hefur grundvallarbreyt-
ingum. Vi8 getum leikiS okkur að
þvl I huganum. að hljóðupptaka
væri til af tali landnámsmanns.
Má þá með sterkum rökum ganga
svo langt að segja. a8 mönnum
myndi nú reynast erfitt a8 skilja
þaS I fyrstu atrennu. Eru þa8 eink-
um sérhljóðabreytingamar, sem
þvl yllu. En á hinn bóginn eru
þessar breytingar flestar svo
regtulegar, að ætla má. að ekki
þyrfti a8 hlusta oft, til að úr þeirri
flækju færi að greiðast SérhljóSa
breytingarnar, hinar helztu, má
greina I eftirfarandi sex atriBi:
1) Lengd sérhljóðs er breytileg
nú eftir stöðu þess I orðinu Þann-
ig er i-i8 I vina langt. þar sem
aðeins fer eitt samhljóð á eftir þvl.
en I vinna stutt. á undan tveimur
samhljóðum; hið sama t.d. I hvítur,
hús. með löngu i-i og ú-i, en hvitt,
húss. með stuttu. Að fornu var
lengdin hins vegar föst án tillits til
stoðu, en hvert sérhljóð var eins
að hljóðgildi, stutt og langt. Þann-
ig var munurinn á i-i og i-i lengdar-
en ekki hljóðgildismunur eins og
nú. Orðið visthefur t.d. verið borið
fram svipað og vist nú, en I þvl
orði hefur i aftur á móti verið
langt, vi-st. Hið sama á við um u
og ú. full hefur verið borið fram
fúl-l (með II eins og I Alli). en fúll
greinzt frá þvl með löngu ú-i. fú-l-l;
fúl hefur hins vegar verið borið
fram svipað og nú.
Sams konar munur var á öðrum
sérhljóðatvenndum. Voru þau sér-
hljóð löng. sem nú eru rituð með
broddstöfum (auk æ-s). ÞaS orð,
sem nú er fár. hafði langt a og var
þvl borið llkt fram og far nú. En I
þvf orði, sem nú er far (með löngu
a-i á undan einu samhljóði). var
sérhljóðiS llkast a-inu t.d. I barr nú
(þó að r-ið væri ekki langt eins og I
barr). í orðum eins og far, fara var
þvl stutt sérhljóð (a) og stutt sam-
hljóS (r), þ.e.a.s. stutt áherzluat-
kvæði af þvi tægi, sem islending-
um er ekki lengur tungutamt. en
er enn varðveitt á afskekktum
Hreinn Benediktsson prðfessor:
Um islenzka
lungu
að
tornu og nýiu
' ' >f i rr.
svæðum I NorSurlandamálum (t.d.
ofartega I Guðbrandsdal). auk
þess sem þessi gerð atkvæSa hef-
ur orðiS til á nýjan leik annars
staSar, t.d. I dönsku.
2) Að fornu var greint á milli i-s
og y-s, stuttra og tangra, svo og
tvihljóSanna ei-s og ey-s. á svipað-
an hátt og enn er gert I Norður-
landamálum. Var y (og langt ý)
borið fram með kringdum vörum,
svo og ey. sem hefur sennilega
ekki verið ósvipað ogauer nú.
3) Það hljóð, sem nú er ritað æ
og er tvfhljóB (samsett af a-i og i-i)
á rætur slnar að rekja til tveggja
langra hljóSa að fornu, er nú hafa
runnið saman. Var annað svipað
að hljóðgildi og ö nú, en hitt svip-
að og e, en þó ef til vill kveðið
nokkru opnari munni. Þá rímuðu
t.d. ekki saman sagnirnar færa og
særa; I færa var ö-hljóð, en e-hljóð
I særa. Ekki var heldur sama sér-
hljóð I miðst. stærri og færri (sbr.
t.d.stprre og færre I dönsku).
4) Ö-hljóð nútlmamáls á rætur
slnar að rekja til tveggja stuttra
sérhljóða að fornu. Annað var
svipað að hljóðgildi og ö nú (en
lengdin greindi það frá þvf ö-i, sem
orðið hefur æ). Hitt hefur verið
llkara o-i. en þó ef til vill kveðið
enn opnari munni (svipað t.d. og
sérhljóðið I orSinu law I ensku). En
það hljóð, sem nú er o og er
allopið. hefur veriS lokaðra, ef til
vill svipað og o I þýzku. t.d. I
orðinu Sohn. Að fornu hljómuðu
þvt nafnorðið ör (eftir sár) og lýs-
ingarorðiS ör (I geði) ekki eins. Þá
war ekki unnt að rlma saman t.d.
glöggum og höggum; hið fyrra hef-
ur verið borið svipað fram og nú.
en hið slðara hoggum.
Það hljóS, sem nú er ritað ó og
er tvihljóS (lokað o + ú), var a8
fornu langt lokað o (sbr. samsvar-
andi stutt o hér að ofan). Senni-
lega myndi það þó ekki hljóma
ósvipað I eyrum okkar og nú, þar
sem munurinn á sllku einhljóði og
tvlhljóðinu er ekki auðgreindur.
Ennfremur var é langt einhljóð.
sennilega svipað og i er nú eða
litlu opnara; vél hefur þá veriB
bori8 fram sem vif nú (en það or8
aftur á móti vll, möð stuttu l-i, en
orðið vll svipað og'nú. með löngu
í-i; um v-ið sjá hér að ofan).
5) Það hljóð, sem nú er ritað á
og er tvlhljóð (samsett af a-i og
i-i), á rætur stnar að rekja til
tveggja langra sérhljóSa (ein-
hljóða) a8 fornu. Var annað langt a
(sbr. fár hér að ofan), en hitt langt
opið o (og samsvaraði að hljóðgildi
stutta o-inu. sem rann saman við
ö). Orðin ás „stöng" og ás „guð"
hljómuðu þá ekki eins (a-ss o-ss),
og eintölu og fleirtölumyndirnar
af ráð voru óllkar: rað og roð, þ.e.
með sams konar mun og á stuttu
hljóðunum I eint. land: fleirt. lond
(land : lönd I nýmáli); munur á
orBmyndum af þessu tægi hefur
haldizt. þegar sérhljóðin voru
stutt, ekki þegar þau voru löng.
6) Loks er þess að geta, að
gerður var munur á venjulegum
sérhljóðum og þeim, sem voru
kveðin I nef. þ.e.a.s. sams konar
nefhljóðum og nú eru til t.d. I
frönsku. í á „kind" (þolf.) var a-i8
ónefkveðiS, en I forsetn. á var
nef kveðið a. A sama hátt var gerð-
ur munur á ö8rum sérhljóðum,
nef kveðnum og ónefkveðnum.
Auk þessara kerfisbreytinga
hafa svo orðið fjölmargar breyt-
ingar á einstökum sérhljóðum I
vissum samböndum. t.d. er nú
sagt lángur fyrir langr, seia. seli
fyrir segja, segi. kvöld fyrir kveld,
hvolfa fyrir hvelfa o.fl.
Enn eitt dæmi má taka: Ætla
má, að sögnin leyna hafi að fornu
verið fram borin llkt og launa nú,
en launa hafi að fornu hljómað llkt
og lána nú, en lána a8 fornu svipað
og lana nú; en I lana var stutt a að
fornu, eins og t.d. I banna nú (þó
vitaskuld án þess að n-ið tvöfald
aðist I framburði eins og I banna).
Til gamans skal taka sem dæmi
vel kunna vlsu forna, en skipta
bókstöfum og setja bandstrik til
að beina athygli lesanda að þeim
atriSum. þar sem helzt hefur veríð
hljóðgildis- og lengdarmunur I
framburði frá þvl. sem nú er. sam-
kvæmt þvl sem segir hér a8
framan:
Hljó-Ss blSk al-lar
helgar kfndir
meíri -ók mln-ni
m-ogu Heim-dal-lar;
wlldu -at WalfoSr
w-el f-yr teljak
f-ór-n spjol-l f-Ira,
þás fremst -óf m-an.
— 0 —
A8 lokum er rétt að vtkja mjög
stuttlega að öðru höfuðeinkenní á
þróunarsögu (slenzkrar tungu.
Litlar beinar heimildir eru um
norskt mál fyrr en á 12. og 13.
öld. Gætir þá nokkurs málmunar
eftir landshlutum I Noregi, og er
ekki ósennilegt, að sumt af þvl nái
aftur til 9. og 10. aldar máls. Þó
að flestir landnámsmenn kæmu úr
Vestur-Noregi, greina heimildir þó
frá flutningum úr öllum landshlut
um. Má þvl ætla, að flest afbrigði
norsks máls hafi borizt hingað. En
hér hafa þau ugglaust blandazt
þegar I upphafi. Hefur það óéfað
leitt til jöfnunar I máli, þannig a8
á 10. öld má ætla. að Islenzkt mál
hafi verið eins heilsteypt og óskipt
og hugsanlegt er á jafnstóru mál-
svæði. Ekkert þeirra atriða. sem
óllk eru eftir landshlutum hér, á
rætur slnar að rekja til landnáms-
aldar. Þegar flestir segja lángur I
sta8 langur, svo sem enn er til
einkum á Vestfjörðum, eða dærnn
fyrir da-jinn (daginn), svo sem sagt
er I Skaftafellssýslu, er um að
ræða breytingar, sem hafa senni-
lega hafizt á 14. öld. Eiga engin
landshlutaeinkenni I framburði sér
eldri rætur, svo að öruggt sé. En
svo sem alkunna er. eru staðbund
in einkenni Islenzks máls fá og
Iftilvæg, enda hefur það ætlð vertð
annað höfuðeinkenni Islenzkrar
tungu miðað við nánustu frænd-
tungur I Evrópu, hversu lítill mun-
ur er hér á máli eftir landshtutum.

■
Hér sér
yfir hluta
af
hátíöar-
svæði
að Eiðum
er
Austfirð-
ingar
héldu
þar
þjóðhátíð
sína.