Morgunblaðið - 05.02.1975, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. FEBRÚAR 1975
15
l jgunt oréUw saqt
INNGANGUR
Einn helzti merkisberi Kriststrúar í íslenzkri klerkastétt, sr. Jón Auðuns, fyrrum
dómprófastur, er sjötugur í dag. í tilefni af því hitti ég hann að máli og skrifaði
samtalsgreinar um líf hans og störf og birtast tveir fyrstu kaflarnir í dag, en aðrir
fylgja í kjölfarið næstu daga. Alls er greinaflokkurinn í XV köflum og er reynt að
koma sem víðast við.
Sr. Jón Auðuns hefur um langt skeið verið einna áhrifamestur fslenzkra presta,
aldrei myrkur f máli, ávallt mótandi baráttumaður trúar sinnar og köllunar,
verðugur arftaki mikilla frumherja.
Um leið og ég þakka honum samstarfið sendir Mbl. þeim hjónum afmælis- og
árnaðaróskir.
Aðalfyrirsögn þessara samtalsgreina,. . . því nýja veröld gafst þú mér . . ., ersótt
í ljóð eftir vin og samstarfsmann sr. Jóns Auðuns, skáldið Einar H. Kvaran. Það
heitir Lífsins fjöll og er ort á efri árum skáldsins. Það er þvf löng leið milli þess og
hins þekkta ljóðs Einars H. Kvarans, Sjötta ferð Sindbaðs, sem hann orti ungur og
lýkur á þessum fleygu orðum: „En er nokkuð hinumegin?“ „Löng leið kann að
virðast milli þessara tveggja áfanga,“ segir Tómas Guðmundsson um ljóð þessi, „en
samt hefur raunverulega það eitt átt sér stað, að brennandi spurningu ungs manns
hefur verið svarað, og „gljúfravegir“ efasemdanna hafa aftur skilað honum út í
sólskinið... í þessu yndislega ljóði, sem að einfaldleik minnir á frumkristnilega
helgimynd, er árangri ævilangrar baráttu til skila haldið. Það er trúarjátning og
reikningslok þroskaðrar sálar, vitnisburður manns, sem leitt hefur líf sitt til
sjaldgæfs samræmis og fyllingar“.
Um þessa „nýju veröld“ er einkum fjallað í samtalsgreinum þessum.
Matthías Johannessen.
... Dví nýja veröld
gafst pú mér...
I. Menningar-
leg umgjörð
Allt lífsstarf séra Jóns Auðuns, fyrrum dómsprófasts,
ber merki þeirrar menningarlegu reisnar, sem var
umgjörð æsku hans og uppeldis. Hann er fæddur á
ísafirði á miklum umbrota og framfaratimum og var
faðir hans í fararbroddi þeirra brattsæknu hugsjóna-
manna, sem í senn börðust fyrir betri og fjölbreyttari
atvinnuháttum, og þar með frambærilegri lífskjörum
en áður, og varðveizlu þeirrar arfleifðar sem hafði um
langan aldur verið aflvaki lífshugsjónar og trúar
kynstofnsins á hlutverk hans i þessu harðbýla landi.
Foreldrar Jóns Auðuns voru Jón Auðunn Jónsson,
alþingismaður og framkvæmdastjóri, og Margrét Jóns-
dóttir. Þau bjuggu á ísafirði í 43 ár. Fyrst framan af
var Jón Auðunn Jónsson bókari við Landsbankaútibú-
ið á ísafirði, eða um áratugar skeið, en á árunum
1914—1924 var hann bankastjóri þar. Eftir það var
hann framkvæmdastjóri útgerðarfyrirtækja fyrir
vestan og alþingismaður í nær tvo áratugi, hætti
þingmennsku árið 1937.
„Pólitíkin kom mjög fljótt inn á heimilið,“ sagði sr.
Jón Auðuns þegar við rifjuðum þetta upp i samtali
okkar, ,,því að faðir minn var bæði önnum kafinn við
bæjarmálefni og önnur stjórnmálastörf frá því ég man
fyrst eftir mér. Þá voru ákaflega sterk, allt að því
óvægin, pólitísk átök fyrir vestan og enn lifði í glæð-
unum frá Skúlamálinu svokallaða, sem flestir þekkja.
Afi minn, Jón Einarsson á Garðsstöðum, útvegs-
bóndi í Djúpi, var eindreginn stuðningsmaður Skúla
og séra Sigurðar í Vigur, eða þar til Valtýskan kom
fram á sjónarsviðið, en þá skildu leiðir og heimili hans
varð allt mjög eindregið með Hannesi Hafstein og
Heimastjórnarflokknum. Eitt sinn þegar ég var norð-
ur á Sauðárkróki lánaði Sigurður sýslumaður Sigurðs-
son mér endurminningar föður síns, séra Sigurðar í
Vigur, sem til eru í handriti, og spurði, hvort ég vildi
lesa þær, þar sem afi minn kæmi við sögu. Eg las
bókina og enda þótt hún væri að mörgu leyti skemmti-
leg og fróðleg, vorum við Sigurður sýslumaður sam-
mála um að þessa bók ætti ekki að prenta. Astæðan:
m.a. sú, að séra Sigurður skrifaði bókina vestur i
Vigur og hafði ekki handbær þau gögn sem hann hefði
þurft að hafa.
Mér skilst að Þorsteinn Thorarensen hafi haft hand-
rit séra Sigurðar í Vigur, þegar hann skrifaði um
átökin fyrir vestan í bókinni Eldur i æðum, en verð
þvi miður að segja, að ranglega er skýrt frá þar sem
Jón afi minn kemur við sögu, en út í þá sálma er óþarfi
að fara nánar.“
Sem sagt, séra Jón Auðuns er alinn upp á rammpóli-
tísku heimili heimastjórnarmanna og í aðdáun á
Hannesi Hafstein, sem hefur enzt honum alla tíð. „Ég
sá hann að vísu aldrei, því að hann var orðinn veikur
maður, þegar ég kom hingað suður. En þarna fór
saman aðdáun, bæði á skáldinu og stjórnmálamann-
inum.
Faðir minn keypti sýslumannshúsið af Hannesi Haf-
stein, þegar hann fluttist til Reykjavíkur í ráðherra-
stólinn 1904, og bjó þar síðan í 43 ár. Það er nú eina
gistihúsið á lsafirði.“
Hús þetta hafði hýst margan manninn meðan þau
bjuggu þar, Margrét Jónsdóttir og Jón Auðunn Jóns-
son, svo mikill gestagangur sem þar var öllum stund-
um. Húsið var, ef svo mætti segja, opið í báða enda að
þessu leyti, þó að húsráðandi hafi tekið stjórnmálin
föstum tökum og hvorki verið orðaður við hentistefnu
né undanslátt. Sigurður Bjarnason sendiherra sagði i
grein um Margréti, móður séra Jóns Auðuns, þegar
hún var níræð, að heimili þeirra Jóns Auðuns Jóns-
sonar hefði verið héraðsmiðstöð, eins og hann komst
Frú Dagný og sr. Jón Auðuns. Myndin var tekin í
sumar sem leið.
Frú Margrét Jónsdóttir, móðir sr. Jóns Auðuns.
að orði. Séra Jón Auðuns sagði við mig: „Þarna var
látlaus straumur af fólki og það leiðir af sjálfu að
móðir mín annaðist uppeldi okkar barnanna, því að
faðir minn var önnum kafinn. Móðir mín hafði sérstök
skilyrði til að ala okkur upp. Faðir hennar, séra Jón
Jónsson á Stað á Reykjanesi, var mikill tungumála-
maður og sem barn og unglingur lærði hún bæði
dönsku, ensku og þýzku sem hún las með okkur
systkinunum, hverju af öðru. Og hún var ákaflega góð
í sögu. Sturlungu kunni hún nálega utanbókar og las
hana siðast á tíræðisaldri. Sögu Rómverja las hún
öllum stundum og þá að sjálfsögðu ekki sízt það sem
Páll Melsteð skrifaði um hana í sinni bók. Hún talaði
við okkur á máli Sturlungu. Hún var prestsdóttir, en
ég sá hana aldrei líta í Nýja testamentið. Ein bók
kristninnar lá þó alltaf á saumaborðinu hennar, auk
Sturlungu og sögu Rómverja, það var sálmabókin. Hún
las hana mjög mikið, kunni marga sálma og fjölda af
ljóðum, bæði íslenzkum og erlendum. Hún söng með
okkur ljóð á þremur fyrrnefndum tungum, auk ís-
lenzku.
Einn síðasta daginn sem hún lifði sagði hún við mig,
þegar ég kom til hennar og spurði: „Hvernig hefur þú
það, móðir mín?“ — „Ég var lasin í morgun, en svo hóf
af mér allar vámur.“ Þetta orðfæri er úr Sturlungu,
eins og mörg önnur, sem hún notaði í daglegu máli.
Það var Arnór Tumason, sem sagði þessi orð, þegar
hann var kvaddur til liðsinnis í orustu.
Móðir mín hafði sömu kennsluaðferð og Bjarni frá
Vogi, þegar hann kenndi okkur grísku í guðfræði-
deildinni. Hann lét okkur byrja á klassísku riti, Ana-
basis eftir Xenophon, þungu riti. Þegar móðir min
veitti mér fyrst tilsögn í þýzku byrjaði hún ekki á
neinu barnaefni, en sagði við mig: „Sæktu Buch der
Lieder eftir Heine, byrjaðu á Don Ramiro.“ Síðan hélt
hún áfram sínum útsaumi, en leiðrétti mig, því að hún
kunni þetta allt utanbókar."
Svona uppeldi hlutu þau systkinin, fjögur, enda
urðu þau öll læs á þessar þrjár erlendu tungur.
II. ÍÖgri
Þess má geta að séra Jón Auðuns átti einnig annað
æskuheimili. Það var i Ögri. Þar hafði búið Jakob
frændi hans, alkunnur höfðingi og stórbóndi. „Ég var
fimm ára þegar ég var sendur til frænkna minna
tveggja í Ögri, Halldóru og Ragnhildar Jakobsdætra,
sem sátu við mikinn veg sitt gamla höfuðból. Það var
einstætt heimili að því leyti áð ég hef hvergi séð
haldast eins i hendur gamla auðmannamenningu og
nútimann. Þarna var svo mikið varðveitt af gömlum
gripum að ég hef aldrei séð neitt svipað annars staðar,
enda auður mikill kynslóð eftir kynslóð."
I bókahillu séra Jóns eru góðir gripir og dýrmætir,
en slíka gripi eiga þau hjón marga og setja þeir
einstæðan menningarblæ á heimili þeirra. Við skoðum
gamla tinkönnu og silfurbikar. Tinkannan er gjöf frá
Friðriki 3. Danakonungi til Ara Magnússonar í Ögri
fyrir um 330 árum, en Ari var sem kunnugt er sonur
Magnúsar prúða sem orti m.a. Pontusarrímur, en þeir
feðgar eru forfeður séra Jóns eins og fjölmargra
íslendinga annarra. A könnunni góðu stendur F.R.
undir kórónu og á lokinu er skjaldarmerki konungs:
Kóróna sem Svíakonungur réttir hönd sína eftir, en
Friðrik 3. bregður sverði og heggur af höndina. Af
skjaldarmerki konungs getur maður þvi rétt imyndað
sér, hvernig samkomulag hefur verið milli þeirra
kónganna og nágrannanna og þjóða þeirra. En í
skjaldarmerkinu standa einkunnarorð Friðriks 3.:
Soli deo gloria; einum guði dýrðina.
Silfurbikarinn er hægt að skrúfa sundur og var
hann notaður á ferðalögum. Þessi bráðnauðsynlegi
ferðabikar er einnig ættaður úr Ögri. „Einu sinni kom.
Hafsteinn Björnsson til mín og við vorum að gera
tilraunir með hlutskyggni, ég rétti honum bikarinn og
segi við hann: „Hvers verður þú vis um þennan grip?“
Hann tekur bikarinn, handleikur hann litla stund og
segir: „Það grípur mig mikill heilagleiki og ég sé
óljóst fyrir mér andlit á presti með eins og hvítan
kraga.“ Eg tók bikarinn og sagði: „Nú skjátlast þér,
Hafsteinn. Þetta er ferðabikar og fyrrum var drukkið
mikið brennivin úr honum" En síðar þegar Matthías
Þórðarson þjóðminjavörður sá þennan bikar hjá mér
sagði hann við mig: „Fóturinn er gamall, Iíklega
nálega 300 ára, en þetta er þjónustukaleikur, upphaf-
lega notaður af prestum."
Mér þótti þetta skemmtilegt, því ég vissi ekki til að
bikarinn hefði verið notaður til annars en staupa sig á
ferðalögum."
M.