Morgunblaðið - 09.12.1975, Síða 10

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 9. DESEMBER 1975
Bðkmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
□ Gylfi Gröndal: Ásta málari.
□ Endurminningar Ástu Arna-
dóttur ritaðar eftir frum-
drögum hennar sjálfrar og
öðrum heimildum.
□ Utgefandi: Bókbindarinn
h.f. Reykjavfk 1975.
RG MINNIST þess greinilega,
þegar ég heyrði Ástu málara
fyrst getið. Það var heima í
Lokinhömrum. Faðir minn kom
úr kaupstað og var spurður
frétta. Og fyrst alls sagði hann
frá því, að hann hefði heyrt um
það talað sem furðufrétt í
verzlunarbúðinni á Þingeyri, að
ung stúlka í Reykjavík, Asta að
nafni, væri orðin útlærður
málari; orðið málari þýddi þá
ekki annað vestra en húsa-
málari.
Það varð þögn í baðstofunni.
Svo sagði miðaldra vinnukona
og rak upp á föður minn augun:
„Ég er svo aldeilis hissa. Er
stúlkutötrið einhver flenna —
eða er hún ekki með sjálfri
sér?“
Þá sagði ungur og glettinn
háseti föður míns:
„Þetta er náttúrlega einhver
□ Vfsur Æra-Tobba.
Q Jón frá Pálmholti safnaði
og bjó til prentunar.
□ Hringur Jóhannesson
myndskreytti.
Q Otgefandi: Iðunn.
Reykjavfk 1975.
Það er ekki vonum fyrr, að
safnað er saman vísum Æra-
Tobba og þær gefnar út. Jón frá
Pálmholti ritar allrækilegan
formála fyrir kverinu, þar sem
hann segir frá því hvenær og
hvar Tobbi var uppi og tínir
saman fátæklegar heimildir,
sem hann hefur um hann fund-
ið. Hann segir, að hann hafi
aðeins valið þær vísur eignaðar
Tobba, sem beri þess Ijóst vitni,
að hann sé höfundur þeirra.
Aðeins ein slík vísa er á hverri
blaðsiðu kversins, en hafi Jón
rekizt á aðra gerð vísunnar en
hann hefur valið, er sú gerð
prentuð neðst á síðu, og þar er
einnig getið heimilda. Fimm
myndir eftir Hring listmálara
Jóhannesson eru í kverinu, og
herfa, sem enginn karlmaður
vill líta við."
Svo var það, að móðir mín leit
af einum á annan ærið hvass-
eyg og mælti:
„Hvers vegna skyldi ekki
kvenmaður geta tekið það fyrir
að verða málari engu síður en
hver karlmannsvæflan? Ætli
þessi unga stúlka þurfi að vera
flenna eða herfa til þess að taka
þetta fyrir. Það er bara í henni
sú dáð og sá dugur, sem fleiri
stúlkur þyrftu að eiga. Hún er
hreinlega skörungur, sem vill
geta staðið á eigin fótum i lifs-
baráttunni."
Þessi orð giltu sem
dómsúrskurður, en einhverju
kann að hafa verið hvíslað um
þessa einstæðu Ástu, nema ég
var hreykinn af úrskurði móð-
„Málaðu
ur minnar, og hlakkandi var ég,
þegar ég einu eða tveimur ár-
um seinna, gat veifað framan í
fólkið blaði með mynd af Ástu
Árnadóttur og sagt viss í minni
sök:
„Þarna getið þið séð, að Ásta
málari er engin herfa. Mér þyk-
ir hún að minnsta kosti reglu-
lega falleg."
Seinna hvarf mér þessi fagra
og sérstæða gerðarkona, en
vissulega greip ég bókina Ásta
málari með nokkurri eftir-
að öllu leyti er útgáfa þess
smekkleg.
Svo sem Jón minnist á í for-
málanum er Æra-Tobba getið
sem rímnaskálds í skáldatali
frá öndverðri 18. öld, þó að ekki
séu til eftir hann neinar rfmur,
en þetta er ljóst vitni þess, að
kunnur hefur hann verið að
haglegum kveðskap, þó að sá
kveðskapur væri með ærið sér-
stökum hætti. Margar vísur eru
í kverinu, sem eru miklu lakar
gerðar en svo, að ég telji lík-
legt, að þær hafi varðveitzt
óbrenglaðar, enda voru vísur
Æra-Tobba sfður en svo auð-
lærðar mæltar af munni fram.
Eftirfarandi vfsu eftir „lista-
skáldið góða“ hafa menn, sem
nú eru uppi, lært f ljóðabókum
hans, en fáa hef ég heyrt fara
með hana að fullu rétta:
Kfmur af fleó, karlinn minn,
krfmur af Leó hrósí,
grfmur af reó rek ég inn,
rfmur af Geógnósi.
Það er alkunna meðal
þeirra, sem lesið hafa þjóðsög-
Gylfi Gröndal.
nú, barn,
væntingu, þar eð ég þá minntist
ljóslega þess, sem frá er sagt
hér á undan. Og þó að i bókinni
sé ærið sögulegum og jafnvel
óvenjuátakanlegum aðstæðum
og atburðum lýst ósköp blátt
áfram, las ég hana frá upphafi
til enda í svo að segja einni
lotu. Og ég komst að þeirri
niðurstöðu um gerð hennar, að
Gylfi Gröndal muni þar hafa
valið réttilega, því að ella hefði
honum ekki tekizt að gæða
hana þeim furðu samfellda blæ
æðru- og látleysis, sem hefur
ábáti
ur dr. Jóns Þorkelssonar, að
Tobbi hafi tvisvar með vísum
mæltum af munni fram vfsað
ferðamönnum þannig til vegar
yfir vötn, að þeir hafi drukkn-
að, og svo hafi þá himnafaðir-
inn refsað honum með því að
svipta hann skáldgáfunni — og
einnig hafi hann truflazt á geði.
En hvað sem líður slysförunum
af völdum Tobba, varð önnur
vísan Grími Thomsen efni í
snilldarferskeytlur, og vissu-
lega tel ég fjarri sanni, að skap-
arinn hafi rokið til og gereytt
skáldgáfu Tobba, enda hefur
hann nú hlotið sess f nýútgefnu
bindi af íslenzku ljóðasafni
Almenna bókafélagsins, sem
hinn vandláti Kristján Karls-
son og góðskáldið Hannes Pét-
ursson velja í Ijóðin. Mér hafa
og jafnan þótt ýmsar vísur
Æra-Tobba gæddar undarlegu
seiðmagni, svo sem Jón frá
Pálmholti víkur að, og oft hef
ég haft sumar þeirra yfir. Hún
er ekkert leirbull, vísan sú
arna:
verið á handritsdrögum Astu og
henni að skapi.
Asta lýsir þvf í fyrsta kafla
sögu sinnar, að hún var í
bernsku óvenju fjörmikil og
fann upp á mörgu og margvís-
legu. A blaðsíðu 13 segir svo:
„Eitt sinn náði ég f flatnings-
hnff og fór að gera að grásleppu
niðri við sjó. Þá beit skollans
hnífurinn svo vel, að ég sneiddi
framan af vinstri vísifingri og
skar dálítið f aðra tvo. Ég vafði
höndina inn i hvíta svuntu
mfna. Hún var orðin rauð af
blóði, þegar ég kom heim.
Mamma kom á móti mér, því að
spölkorn var frá húsinu eftir
stfgnum niður að skúrnum.
Hún batt fljótt um sárið og
reyndi að láta sepann, sem
hékk laus, gróa við. Þegar hún
rl \ 99
máiaou
var búin að þessu, leið yfir mig.
Þá dreymdi mig, að sjálfur
skaparinn, góðmannlegur og
hvítskeggjaður eins og ég
fmyndaði mér hann í bernsku,
stæði hjá mér og segði við mig:
„Málaðu nú, barn, málaðu." Ég
leit í kringum mig og sá fagurt
sólarlag. Allt var svo undarlega
bleikt og rautt“.
Asta getur þess ekki, að hún
hafi sem barn haft tilhneigingu
til að mála eða teikna. Faðir
hennar dó frá tfu börnum,
þegar hún var 17 ára. Ásta vildi
Agara gagara nfzkunös,
nú er hann komínn á heljarsnös,
heiminn kvaddi, hamarinn sprakk,
hylurinn tók við bagga af klakk.
Straumurinn bar hann eyrina á.
agara gagara jagar á,
skrokkurinn gat ei skriðið þá,
skjótt leið sálin honum frá,
hún kvað f bergi nurtara
kreistum nagar á.
Helzt er ég á því, að Tobbi
hafi verið illa haldinn í
bernsku, og svo hafi hann sem
ungur maður verið einrænn og
bitur, og slysavísurnar hafi
hann síðan ort af ósjálfráðri
kerskni. Hann hafi svo eftir
slysin orðið fyrir átölum og að-
kasti, sem ásamt sjálfsásökun-
um hafi gert hann enn ein-
rænni og beizkari en áður.
Hann hafi þá svo til alveg hætt
að yrkja á daglegu og öllum
skiljanlegu máli og tamið sér í
storkunarskyni við umhverfi
sitt sinn kynlegan og oft að
nokkru seiðandi og dulkennd-
an, skáldskaparhátt, enda oft
verið dillað, þá er hann hefur
orðið þess vís, hve skáldskapur
hans reyndist á vissan hátt
áhrifaríkur og hve mjög hann
var hafður á orði.
Og Æri-Tobbi hefur ekki orð-
hjálpa móður og systkinum.
Hún réðst í vistir og kaupa-
vinnu og reyndi að fá skiprúm
sem háseti en fékk auðvitað
neitun. En þegar hún á
Akureyri sá málað leiktjald,
minntist hún þess, hve gaman
henni hafði þótt „að fjálgrast í
málningunni hjá mömmu,
þegar hún málaði skólann fyrir
föður minn forðum daga.“
Þegar hún svo nokkru síðar
sagði húsmóður sinni, Björgu,
ekkju Markúsar skólastjóra, frá.
ákvörðuninni, fórust henni
þannig orð: „Ég ætla að verða
húsamálari og reyna að fá kaup
eins og karlmenn, því að ég
hefði fyrir móður minni og syst-
kinum að sjá.“
Hér hef ég nú stuttlega skýrt
frá þvi, hvað Ásta Árnadóttir
segir um orsakir þess, að hún
ákvað að verða málari, en þó að
hún geti þess ekki, þá hygg ég,
að hvíslað hafi verið úr leynd-
um hugskots hennar rödd hins
síðskeggjaða, sem vitjaði henn-
ar í öngvitinu og sagði:
„Málaðu nú, barn, málaðu."
Enda minnist hún þessa atviks,
þá er hún nokkrum áratugum
síðar hefur málað sólsetur á
hurð í kirkju, — „og frá því sló
rauðbleikum lit á allt.“ Aftur
og aftur ógnaði það mér við
lesturinn, hvað þessi glæsilega,
fjölgáfaða, listræna, til-
finningaríka og göfuga gerðar-
kona varð að þola. Fyrst var
það spé og spott, klám og klúr-
yrði, sem að henni var beint
Framhald á bls. 30
ið einn um það að yrkja svokall-
aða vitleysu. Mér virðist ekki
ólíklegt, að sumar kynjavísur
Jónasar Hallgrímssonar hafi
verið ávöxtur þunglyndis hans
og leynds biturleika yfir að-
stæðum sínum og framtfðar-
horfum. Og hvað um Benedikt
Sveinbjarnarson Gröndal, þeg-
ar fastast svarf að honum? Eða
Þórbergur Þórðarson, áður en
hann var tekinn í meistaratölu
og átti ekki margra kosta völ?
Hann hafði miklar mætur á vís-
um Æra-Tobbaogbirtií ljóða
kverum sínum kveðskap, sem
margir höfðu gaman af, en
var af flestum talin rimuð endi-
leysa ... Svo er það annar
meistari, Jóhannes Kjarval. Ég
kann eftir hann kveðskap frá
árum kreppu og vanmeta, sem
var vissulega storkun bráðvit-
urs snillings við „heimskan
her“.
Það hefur mörgum íslenzkum
snillingi sviðið að hann hefði
mátt segja við þjóð sfna:
Vampara stampara vumparar pumpara
vaktist rómur.
Frumbara þumbara fjandans lómur
fékk mér ask og hann var tómur.
Guðmundur Gfslason Hagalfn.
Ekki er hann einn
Skemmtisögur fyrri tíðar
FAlR atburðir gerðust hér
merkari í menningarlífinu á 19.
öld, en söfnun og útgáfa þjóð-
sagna Jóns Árnasonar. Það var
fyrst 1852 að þeir, hann og
Magnús Grfmsson, fengu prent-
að smákver með sögum sem
þeir höfðu þá safnað og nefndu
tslenzk æfintýri. Aðalsafnið
var svo prentað í Leipzig i
Þýskalandi í tveim bindum
1862 og ’64 að tilstuðlan Kon-
rads Maurers, þýsks lögfræð-
ings sem ferðast hafði hérlend-
is, hrifist af Islandi, fslenskum
fræðum og íslenskum þjóðsög-
um. Þar með var þetta mikla
sagnasafn almenningseign og
er óhætt að fullyrða að næstu
áratugina hafi fátt lesefni verið
kærara alþýðu manna. Ekki
voru þá allir jafnsammála og
nú um menningargildi sagn-
anna, sumir litu á þær sem
skemmti- og dægrastyttingar-
efni fremur en bókmenntir sem
mark væri á takandi — svona
svipað og litið er á reyfara nú á
dögum!
Um aldamótin hóf Björn
Jónsson Isafoldarritstjóri að
gefa út úrval sagnanna og kom
það út í níu smáheftum alls.
Tilgangur Björns var meðal
annars að viðhalda þessum
ágætu bókmenntum á markaði
því, eins og hann sagði: „Hið
mikla og merkilega þjóðsagna-
safn Jóns heitins Arnasonar
er nú löngu uppselt, og það,
sem til er af því manna á meðal,
víðast ekki annað en uppslitnar
rytjur."
En Björn hafði líka annað
markmið fyrir augum: „Fyrir
börn og unglinga getur naum-
ast ákjósanlegri skemmtibóka-
lestur en slfkt þjóðsögusafn
sem þetta, einkum ef síað er
burt úr því allt klúrt og hrotta-
legt, svo sem hér er gert og
verður gert í framhaldi safns-
ins."
Björn vissi að þjóðsögurnar
voru ekki aðeins við barna hæfi
i þeim skilningi að þau lærðu af
þeim fagurt og ómengað tungu-
tak heldur voru þær einnig ein-
hver ágætasti „skemmtibóka-
lestur” sem ungir lesendur
gátu þá óskað sér.
Þó hjátrú sú, sem sögurnar
voru sprottnar af, væri tekin að
dvína um aldamót, eimdi samt
nógu mikið eftir af henni til að
kitla ímyndun barna og ungl-
inga; þeir trúðu sögunum að
minnsta kosti meðan þeir voru
að lesa þær. Og stundum
nokkuð lengur. Langt fram
eftir þessari öld fundu margir
unglingar þægilegan og óræðan
sæluhroll hrfslast um hverja
lfkamans taug eftir að hafa
lesið mergjaðar draugasögur
undir nóttina og síðan varla
þorað að heyra eigin andardrátt
eftir að ljós voru slökkt. Hjá
sumum hljóp slfk gróska í
ímyndaraflið að þeir töldu sig
síðar verða fyrir svipaðri
reynslu og þeir höfðu lesið um í
sögunum.
Nú hefur Isafold verðuglega
rækt minning Björns Jónssonar
með því að gefa þetta úrval út
aftur og eru nú öll níu heftin
komin út í einkar smekklegum
og handhægum búningi.
Snöggtum eru bækurnar stærri
en litlu heftin forðum eða
svipaðar að stærð og barna- og
unglingabækur gerast nú al-
gengastar. Fyrsta bindið kom
út fyrir fimm árum og voru í
því huldufólkssögur en tvö hin
síðustu voru að koma nú nýver-
ið og ber annað yfirskriftina
Sendingar og fylgjur en hitt
Náttúrusögur.
Ég verð að játa að ég renni
ekki grun í hvaða viðtökur
þessar sögur kunna nú að
hljóta hjá börnum og ungling-
um, efast um að þeir muni al-
mennt líta á þær sem
„skemmtibókalestur" eins og
fyrrum en vona að þeir kunni
að meta þær að verðleikum eigi
að síður. Vissulega er heimur
sagnanna nú orðinn fjarlægari
en hann var um aldamót, engin
baðstofa lengur, heldur raflýs-
ing, útvarp og sjónvarp, pop og
stereo, en allt mun þetta vera
tiltölulega óhallkvæmt álfum
og huldufólki og öðrum ei-
lffðarverum. Eigi að síður
halda þjóðsögurnar skáld-
skapar- og lífssannindagildi
sinu, og ef vel er að gáð og þá
litið á þær sem dæmisögur
fremur en sannar sögur má
finna þeim ótal hliðstæður i
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
daglegu lífi nú á dögum. Og svo
er þjóðin, eftir á að hyggja,
hreint ekki laus við hjátrú
þrátt fyrir birtu og tækni atóm-
aldar.
Ég vil að Iokum taka fram að
mér virðist safn þetta allt eins
henta fullorðnu fólki þó útgef-
andi hafi einkum sniðið því
stakk við barna og unglinga
hæfi. Þetta er lestrarútgáfa,
leysir ekki af hólmi þá miklu og
fræðilegu útgáfu sem kom fyr-
ir almenningssjónir fyrir
nokkrum árum, en gegnir öðru
og alls ekki veigaminna hlut-
verki — að vera lesin eins og
útgáfa Konrads Maurers sem
varð á hálfum fjórða áratug
„uppslitnar rytjur" af mikilli
notkun. Latneskur málsháttur
segir að bækurnar eigi sér ör-
lög og slík örlög eru ekki hin
verstu sem bókar bíður.
Erlendur Jónsson.